پاکستان وچ شمن پرستی زیادہ تر وادئ نگر دے چپروٹ نامی پنڈ وچ پائی جاندی اے۔ مقامی شینا زبان وچ شمن نوں دن٘یَل کہندے نيں۔ اس علاقے وچ شمن پرستی دراصل اس دی تریخ دی دین اے۔[۱] گلگت بلتستان دی شینا زبان وچ انہاں نوں دن٘یَل/دیاٗن٘ل تے بروشسکی زبان وچ بِٹن/بیٹن کہیا جاندا اے۔ گلگت اپنے بلند و بالا پہاڑاں، برفانی تودےآں تے جنگلی حیات دی وجہ توں دنیا بھر وچ مشہور اے لیکن پاکستان دے اس دور دراز علاقے وچ بلند و بالا پہاڑاں اُتے اک ایسی برادری وی مقیم اے جو شمن پرستی اُتے عمل کردی یعنی روحاں نوں اپنے قبضے وچ لیندی اے۔ ایہ عمل کرنے والے افراد دئیل کہلاندے نيں۔ ایہ لوک (چِھلیِٰ) صنوبری جھاڑی دی شاخاں دا دھواں سانساں دے ذریعے اپنے جسم وچ جذب کردے، مخصوص موسیقی اُتے رقص کردے، بے خود ہوکے تازه تازه ذبح کيتی گئی بکری دے سر دا خون پیندے تے اپنے پاس مدد دے لئی آنے والے افراد دے مسائل حل کرنے دے لئی (راٰڇھےٚ) "روحوں“ توں گفتگو کردے نيں۔ معروف انگریزی اخبار ایکسپریس ٹریبیون دے مطابق اس دے بارے وچ الطاف حسین نامی اک ماہر بشریات دا کہنا اے کہ
”اک دئیل تن اہم کم کردا اے۔ اوہ روحانی معالج ہُندا اے، مستقبل دی پیش گوئی کردا اے تے انساناں تے روحاں دے در میان پل دا کردار ادا کردا اے ۔“[۱]
دلچسپ گل ایہ اے کہ گلگت بلتستان وچ دن٘یَل پرستی دا مرکز چپروٹ نامی پنڈ اے جو وادئ نگر دے قریب واقع اے تے کہیا جاندا اے کہ ایتھے اج توں ساڈھے پنج کروڑ برس پہلے براعظمی تختیاں آپس وچ ٹکرائی سن۔ دئیل پرستی اس وقت وی گلگت دے باشندےآں وچ مقبول اے تے کالے جادو توں نجات حاصل کرنے دے خواہش مند افراد انہاں لوکاں توں مدد طلب کردے نيں۔
مقامی افراد نوں دن٘یَلاں اُتے یقین اے تے انہاں دا کہنا اے کہ اوہ انہاں اُتے انہاں دے رشتے داراں یا دوسرے حاسدین دی جانب توں کروائے گئے کالے جادو دا توڑ کرنے وچ کامیاب ہو جاندے نيں تے انہاں نوں انہاں دی خدمات دے عوض رقم دتی جاندی اے۔
دن٘یل بننے دے تعلق توں وادئ نگر دے اک رہائشی، مجاہد شاہ نے دسیا کہ
"دئیل بننے دے لئی کئی مراحل توں گزرنا پیندا اے۔ اس دوران وچ اک خصوصی موسیقی بجائی جاندی اے تے صنوبری جھاڑیاں (چِھلیِٰ) دے پتےآں نوں جلیا کے انہاں دی بو نوں جسم وچ جذب کیتا جاندا اے۔ اس دے بعد اِس عمل دے کرنے والے اُتے اک وجد دی کیفیت طاری ہو جاندی اے تے اوہ رقص دے نال گنگنانا وی شروع کر دیندا اے۔ اس دے گانے نوں اس مشکل دا حل سمجھیا جاندا اے، جس دی وجہ توں اس توں مدد طلب کيتی جاندی اے۔ عمل دے آخر وچ عموماً بکری نوں ذبح کیتا جاندا اے تے اس دا سر دئیل نوں پیش کیتا جاندا اے ۔ اوہ بکری دا خون پیندا اے تے فیر بہ تدریج ہوش وچ آنے لگدا اے ۔“[۱]
دن٘یَل پرستی گلگت بلتستان دی اک قدیم روایت خیال کيتی جاندی اے، لیکن ہن ایہ اک ممنوع عمل بندا جا رہیا اے۔ اس بارے وچ مجاہد شاہ دا کہنا سی کہ
”دن٘یل پرستی وچ اک وڈی تبدیلی ایہ آئی اے کہ باپردہ خواتین وی ہن ایہ عمل کرنے لگیاں نيں، جدوں کہ عالماں دا کہنا اے کہ دئیل شیطان توں گلاں کردے نيں جو اسلام وچ ممنوع اے۔ ایہی وجہ اے کہ وادی نگر وچ ہن ایہ عمل بتدریج ختم ہُندا جا رہیا اے ۔“[۱]
شینا بولی (گلگت دی مقامی زبان) وچ دن٘یل تے شمن اک ہی نيں۔ لیکن دن٘یل یوروشیائی شمن توں قدرے مختلف نيں کیونکہ یوروشیائی شمن دی کچھ ظاہری خصوصیات نيں جداں اضافی دانت، اضافی چھیويں انگلی یا کوئی دوسرا ظاہری نشان اس وچ موجود ہُندا اے۔ جدوں کہ دئیل اک عام انسان اے جسنوں پری منتخب کردی اے۔ جدوں پھُلاں دے موسم وچ چیری تے خوبانی دی فصلاں لہلہاندی نيں تاں اس موسم وچ پریاں آسمان توں زمین اُتے اترتی نيں تے تمام نومولود بچےآں دی ناک تے منہ سونگھ دے انہاں وچوں دئیل منتخب کر لیندی نيں۔ بچپن وچ دئیل نوں پہچاننا مشکل اے۔ لیکن جداں ہی اوہ نوجوانی وچ قدم رکھدا اے کچھ خصوصی علامات ظاہر ہونے لگتی نيں۔ انہاں علامات وچ بے ہوش ہوجانا، پریشانی دے حالات پیدا ہونا تے کئی دناں یا کئی ہفتےآں تک بیمار رہنا وغیرہ نيں۔ جے شمنی علامات ظاہر ہونے دے دوران وچ بِٹن (روح) اک بننے دی مزاحمت کرنے لگے تاں اس دی موت وی واقع ہو سکدی اے۔
دن٘یل موسیقی (اک خاص دھن یا ساخت) دا دیوانہ ہُندا اے جسنوں سن کر اوہ عالم بے خودی (وجد) وچ پہنچ جاندا اے جتھے اس دی ملاقات پری نال ہُندی اے۔ تہواراں وچ دن٘یل موسیقی دی دھن اُتے ناچتا اے۔ فصلاں دی کٹائی دا تہوار گنانی اک ایسا ہی تہوار اے۔ ناچنے دے دوران وچ ہی دن٘یل اگلے سال فصل دی پیشن گوئی وی کر دیندا اے۔ دن٘یل جدوں بے خودی وچ پہنچدا اے تاں اوہ مخصوص طرز دا گانا گاندا اے، جس نوں اوگالِہ (اَۆڱاٗلِہ) کہیا جاندا اے، تے اسی وچ پیشنگوئی دے جملات موجود ہُندے نيں۔ دن٘یل جس بولی وچ گاندا اے اوہ گلگت بلتستان دی بولی شینا اے، اوہ اس دے علاوہ کسی تے بولی وچ نئيں گاندا اے ۔اس وجہ توں بعض لوک شینا بولی نوں طنزاً شیاطین دی بولی کہندے نيں۔
شمن یا دئیل نوں عالم غیب تصور کیتا جاندا اے۔ تے ایہ علم غیب انہاں نوں روح دے ذریعے ملدا جنہاں توں انہاں دی گفتگو ہُندی اے۔ ایہ روحاں دراصل پریاں نيں۔ ایہی پریاں دئیل نوں عالم وجد وچ مستقبل دی خبراں دسدی نيں جنہاں نوں اوہ علم غیب دے طور اُتے عوام دے سامنے پیش کردے نيں۔
دئیل نوں شمنی حالت یا خوشگوار موڈ وچ لیانے دے لئی بکرے دا خون، دھواں تے موسیقی دی ضرورت ہُندی اے تے انہاں دی رسومات ادا کيتی جاندیاں نيں۔ ڈڈنگ استاد موسیقی پیش کردے نيں۔ آرکسٹرا دے تن موسیقی آلات نيں، انہاں وچ ڈڈنگ (ڈھول)، ڈامل (دف) تے سرنائی (شہنائی) یا گابی (بانسری دی اک مقامی شکل) وغیرہ شامل نيں۔ دھواں کرنے دے لئی جوپینر (اک قسم دی گھاس) تے اسپند (مقامی بولی وچ : سپندور) دا استعمال کیتا جاندا اے۔ خون دے لئی حالیہ ذبح کیہ ہویا بکرے دا سر لیایا جاندا اے تے دیال اس وچوں خون پیندا اے۔ دئیل موسیقی اُتے ناچنا شروع کردا اے تے ناچتے ناچتے اوہ دھواں اپنے اندر لینا شروع کردا اے۔ فیر اوہ چھاتی توں خون پیندا اے۔ اوہ موسیقی اُتے مسلسل ناچتا رہندا اے ایتھے تک کہ اوہ مقام عروج تک پہنچ جاندا اے۔ فیر اوہ شینا بولی (گلگت دی مقامی زبان) وچ بولنا شروع کر دیندا اے۔ اسی حالت وچ دیال پری دے سامنے اپنی عرض داشت پیش کردا اے، اس توں حجت تے سوالات کردا اے۔ اس عمل دے دوران وچ دیال دی موت وی واقع ہو سکدی اے۔ موت توں پہلے دیال دو یا تن دفعہ اس حالت وچ پہنچ سکدا اے۔[۲]
تریخ دان جداں ایچ ایم صدیقی نے شمن پرستی اُتے بہت وسیع تحقیق دی اے۔ صدیقی نے ہنزہ وچ شمن پرستی اُتے اک مقالہ شائع کیتا اے۔ اس مقالے وچ صدیقی نے اس علاقے دے مشہور شمناں دا تذکرہ کیتا اے تے نال ہی حک مامو تے شون گاکور جداں شمناں دے بارے وچ لکھیا اے۔[۳]
ہنزہ دے بِٹن/دئیل شمنی رسومات ادا کرنے دے دوران مستقل دی خبراں دسیا کردے سن ۔ ثوم یا میر بِٹن نوں پیشن گوئی دے لئی بلايا کردے سن کہ مستقبل قریب وچ کدرے کوئی مصیبت، قحط سالی یا بلا تاں نئيں آنے والی اے۔
The practitioners, called Dayals, inhale the smoke of burning juniper branches, dance to a special music, enter into ecstatic trances, drink blood from a freshly severed goat’s head and converse with ‘spirits’ to find solution to the problems of the people who come to seek their help, according to anthropologists.