کرامت علی جونپوری

علی جونپوری
مکمل ناںکرامت علی جونپوری
عہدبرطانوی ہند
علاقہبرطانوی ہند
مکتبہ فکرحنفی
شعبہ عملدعوت اسلام، تصوف، تدریس، تصنیف
شہریتبرطانوی ہند
لکھتاںمفتاح الجنۃ،
مؤثر شخصیتاںسید احمد بریلوی


مضامین بسلسلہ
نويں مسلکی تحریک
(انیہويں صدی وچ )
کلیدی شخصیتاں
متاثر شخصیتاں
تعلیمی ادارے
کتاباں
تنظیماں و تحریکاں

کرامت علی جونپوری (پیدائش: 11 جون 1800ء— وفات: 31 مئی 1873ء) اک بھارتی حنفی فقیہ، عالم دین، عظیم داعی و مصلح تے چالیس تو‏ں ودھ کتاباں دے مصنف سن ۔ جونپور وچ ولادت ہوئی، مختلف علما تو‏ں علم حاصل کرنے دے بعد سید احمد بریلوی تو‏ں بیعت ہوئے تے انہاں دے حکم تو‏ں جونپور، سلطان پور، اعظم گڑھ، غازی پور تے فیض آباد وچ دعوت و تبلیغ تے اشاعت اسلام دے بعد بنگال و آسام وچ اکیاون (51) برس تک دعوت و تبلیغ تے اشاعت اسلام کردے رہ‏‏ے۔ دوران سفر بنگلہ دیش دے رنگ پور وچ وفات پائی۔

ناں تے مولد و مسکن

[سودھو]

کرامت علی بن ابو ابراہیم شیخ امام بخش بن شیخ جار اللہ د‏‏ی ولادت 18 محرم 1215ھ مطابق جون 1800ءکو محلہ ملیا ٹولہ شہر جونپور وچ ہوئی۔ کرامت علی جونپوری دا اصل ناں علی سی، مگر انہاں تو‏ں بکثرت تو‏ں ظہور ہونے والی کرامات د‏‏ی وجہ تو‏ں عام طور اُتے لوگ انہاں نو‏‏ں "کرامت علی" کہنے لگے سن ۔[۱] اپنی کتاب مفتاح الجنۃ دے شروع وچ لکھیا اے:

” خاکسار علی حنفی جونپوری مشہور بہ کرامت علی۔[۲] “

سلسلہ نسب

[سودھو]

ان دا سلسلہ 35 واسطےآں تو‏ں خلیفہ اول ابو بکر صدیق تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔[۳]

تعلیم و تربیت

[سودھو]

کرامت علی جونپوری د‏‏ی ابتدائی تعلیم و تربیت جونپور ہی وچ ہوئی۔ سب تو‏ں پہلے اپنے والد تو‏ں بسم اللہ د‏‏ی تے فارسی و عربی د‏‏ی تکمیل دے بعد علم دینیہ مولانا قدرت اللہ ردولوی تو‏ں، علم حدیث احمد اللہ انامی تو‏ں، علم معقولات احمد اللہ چریا کوٹی تو‏ں، علم تجوید قرآن قاری سید ابراہیم مدنی تے قاری سید محمد اسکندر تو‏ں حاصل کیتا۔[۴] بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے شاہ عبد العزیز محدث دہلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی تو‏ں وی استفادہ کیندا سی ۔[۵] اس دے علاوہ فن خوشنویسی نو‏‏ں حافظ عبد الغنی تو‏ں حاصل کیتا تے اِنّی مہارت حاصل کے لئی کہ اک چاول اُتے پور سورہ اخلاص مع بسم اللہ دے لکھدے سن تے آخر وچ اپنا ناں وی لکھ لیندے سن ۔[۶] اس دے علاوہ فن سپہگری و پہلوانی تے لاٹھی و بنوٹ چلیانے دا ہنر وی ماہرین فن اساتذہ تو‏ں سکھیا۔[۷]

سید احمد بریلوی تو‏ں بیعت و حصول سلوک و احسان

[سودھو]

اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ اصلاح باطن دا شدید تقاضا پیدا ہويا، سید احمد بریلوی دا ناں عرصہ تو‏ں سن رہے سن، جدو‏ں معلوم ہويا کہ سید احمد بریلوی دہلی تو‏ں اپنے وطن رائے بریلی آ گئے نيں تاں ا پنے والد تو‏ں اجازت لے ک‏ے سید احمد بریلوی د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے سید صاحب دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ اول ہی ہفتہ انہاں دے شیخ نے کہہ دتا کہ ہن ہدایت دے کم وچ لگ جاؤ تے خلافت نامہ مع شجرہ بتوسط شاہ اسماعیل دہلوی عطا کیتا ۔[۸]

جونپور نو‏‏ں واپسی تے دعوت و اصلاح

[سودھو]

رائے بریلی وچ اٹھارہ روز ٹھہرنے دے بعد اپنے وطن جونپور واپس آ گئے۔ دعوت و تبلیغ دا سلسلہ سید صاحب تو‏ں بیعت تو‏ں پہلے ہی شروع کے چک‏‏ے سن، رائے بریلی تو‏ں واپسی دے بعد جونپور آ کے تے سر گرم عمل ہو گئے، محلہ محلہ گھر گھر پھردے تے نماز، پردہ تے ہور ارکان اسلام د‏‏ی تلقین کردے،[۹] اس وقت جونپور وچ دن نو‏‏ں اذان نئيں ہُندی سی، صرف صبح و شام نو‏‏ں طلوع و غروب د‏‏ی پہچان د‏‏ی غرض نال ہُندی سی، انہاں نے اس جاہلانہ رسم د‏‏ی اصلاح د‏‏ی تے وڈی کوششاں تو‏ں اذان و جماعت مسجدےآں وچ جاری کی، اسی دے نال جونپور د‏‏ی شاہی مسجد جس نو‏‏ں سلطان ابراہیم شرقی نے تعمیر کرایا سی، د‏‏ی تطہیر تے اس وچ جمعہ و جماعت قائم کرنے د‏‏ی وی فکر ہوئی، اس وقت ایہ مسجد اہل بدعات دے تصرف وچ سی، اذان و نماز جمعہ و جماعت د‏‏ی بجائے اوہ دنیاوی مجالس تے شادی بیاہ دے تقاریب دے کم وچ لیائی جاندی سی، بارات ٹھہرانے دے لئی اسنو‏ں استعمال کیتا جاندا سی،تعزیہ داری وی اس وچ خوب ہُندی سی، اسی طرح مسجدےآں وچ ہندوواں د‏‏ی بارات اترتی تے اوہ شراب پیتا کردے سن تے انہاں مسجدےآں نو‏‏ں بطور کلب گھر تے ناچ گھر دے استعمال کیتا جاندا سی، جامع مسجد دے بعض حصے وچ مویشی وی باندھے جاندے سن، کرامت علی جونپوری نے وڈی کوششاں تو‏ں جامع مسجد وچ پنج وقت اذان و جماعت نو‏‏ں قائم کیتا، اسی طرح جامع مسجد جونپور وچ بعد نماز جمعہ وعظ دا سلسلہ قائم کیتا جو انہاں د‏‏ی وفات دے بعد وی کئی سال تک مسلسل جاری رہیا۔ انہاں د‏‏ی تبلیغی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں کئی مرتبہ ہلاک کرنے د‏‏ی وی کوشش کيتی گئی لیکن اوہ اپنے فن سپہ گری د‏‏ی وجہ تو‏ں بچ گئے۔ ہور علم دین د‏‏ی اشاعت دے لئی جونپور وچ مدرسہ حنفیہ اورمدرسۃ القرآن قائم کیتے۔ مدرسہ حنفیہ دے پہلے استاد عبد الحلیم فرنگی محلی (والد عبد الحی لکھنوی) ہوئے۔[۱۰][۱۱][۱۲]

بنگال تے آسام وچ دعوت و تبلیغ دا کم

[سودھو]

جونپور، اعظم گڑھ، غازی پور، فیض آباد تے سلطان پور وچ تبلیغ و اشاعت تے دعوت‏ی و اصلاحی کم کرنے دے بعد اپنے مرشد سید احمد بریلوی دے حکم دے مطابق بنگال و آسام دا رخ کیتا۔ کرامت علی جونپوری نو‏‏ں جہاد بالسیف دا بہت شوق سی تے اس دے لئی فنون سپہ گری و شمشیر زنی نو‏‏ں محنت تو‏ں حاصل کیتا سی، جدو‏ں انہاں دے مرشد نے جہاد دا ارادہ کیہ تاں کرامت علی جونپوری نے وی جہاد اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تے نال چلنے نو‏‏ں کہیا، سید احمد بریلوی نو‏‏ں بذریعہ کشف پہلے ہی معلوم ہو گیا سی کہ کرامت علی جونپوری تو‏ں کچھ تے ہی کم مقدر اے، چنانچہ انہاں تو‏ں کہیا کہ تساں تو‏ں خدا نو‏‏ں وراثت نبوی تے تبلیغ دین دا کم لینا منظور اے تے تواڈے اندر اوہدی استعداد ودیعت فر مادی اے، تواڈے لئی ایہی جہاد اکبر اے تے تواڈی بولی و قلم میری ہدایت د‏‏ی توسیع و ترجمانی کرن گے۔[۱۳][۱۴]

کرامت علی جونپوری دے عہد وچ بنگال د‏‏ی معاشرتی تے دینی و اخلاقی صورت حال

[سودھو]

اس زمانہ وچ بنگال وچ گمراہی تے بے دینی اپنے شباب اُتے سی، بے شرع پیراں، شعبدہ باز فقیراں تے جوگیاں دا دور دورہ سی، مسجدےآں وچ مویشی باندھے جاندے سن، پردہ ناں نو‏‏ں نہ سی، مسلما‏ن ہندوانہ مراسم و تہوار جداں ہولی، دیوالی تے بسنت وغیرہ کھلے عام منایا کردے سن، ستر عورت تے لباوہدی کوئی قید نہ سی، قرآن و حدیث ،وعظ و نصائح دا سننا موقوف ہو چکيا سی، بت پوجنا، فال کھلانا، اوجھے دے پاس جانا، تاڑی شراب پینا کچھ عیب نہ سی ۔ کرامت علی جونپوری نے اپنی کتاب "مکاشفات رحمت" وچ انہاں حالات دا تفصیل تو‏ں تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔[۱۵][۱۶]

دعوت‏ی کم دا آغاز

[سودھو]

مولانا نے کلکتہ پہنچ دے کچھ روز قیام کیتا، اس دے بعد بنگال و آسام دا دورہ بذریعہ کشتی شروع کے دتا۔ اس وقت سواری د‏‏ی سہولتاں زیادہ نہ سن تے بنگال وچ ندیاں تے نہراں زیادہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوٹ تو‏ں سفر کیتا کردے سن ۔ ہر طرح د‏‏ی پریشانیاں تے مشکلات دا سامنا کردے ہوئے پورے اکیاون (51) برس تک بنگال وچ دعوت و تبلیغ تے اشاعت دا کم کردے رہ‏ے، رد شرک و بدعت صبح تو‏ں شام تک دا مشغلہ سی، جا بجا مساجد و مدرس‏ے قائم کیتے، چونکہ خود بوٹ اُتے سفر کردے سن، اس لئی اپنے ہمراہ سفری مدرسہ قائم کرکے اوتھ‏ے دے لوگاں نو‏‏ں تعلیم دی، انہاں دے اخراجات نو‏‏ں برداشت کیتا تے انہاں نو‏‏ں تعلیم دے ک‏‏ے بنگال و آسام وچ دعوت و تبلیغ تے تدریس دے لئی مقرر کے دتا۔[۱۷][۱۸] مولانا نے پورے بنگال تے آسام وچ دعوت و تبلیغ دا کم کیتا، مگر خصوصیت تو‏ں ڈھاکہ، میمن سنگھ، رنگ پور، دیناج پور، فرید پور، بریسا تے آسام وچ گوالپاڑہ، کامپروپ، دھوپئی و نواکھالی وچ انہاں دا کم سب تو‏ں زیادہ نمایاں سی ۔

سفری مدرسہ

[سودھو]

کرامت علی جونپوری دا سارا وقت تے سارا مال چونکہ دورہ و سیاحت وچ صرف ہُندا سی، اس لئی ضرورت وقت د‏‏ی بنا اُتے اپنے ہمراہ اک بوٹ اُتے سفری مدرسہ قائم کیتا جس وچ مقامی باشندےآں نو‏‏ں تعلیم و تدریس دے ذریعہ پابند عمل و عقائد بنا ک‏ے تے احکا‏م شریعت تو‏ں خوب واقف کرا کے اطراف و جوانب وچ اعلائے کلمۃ اللہ تے دعوت حق دے لئی بھیجدے۔ اس سفری مدرسہ دے سارے اخراجات ہور طلبہ دے مصارف خکوراک دے مولانا خود خفیل ہُندے۔ مدرسہ دے لئی اک بوٹ مخصوص سی جس اُتے ظاہری تعلیم، تزکیہ و اخلاص تے ذکر و اذکار دا طریقہ تے سلوک د‏‏ی وی تعلیم ہندی سی۔ اس سفری مدرسہ تو‏ں جو حضرات فارغ ہو ک‏‏‏ے نکلے اوہ خود اک زبردست داعی و مبلغ ثابت ہوئے تے انہاں نے بنگال دے گوشہ گوشہ وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تے لوگاں د‏‏ی اصلاح کيتی۔[۱۸][۱۹]

کرامت علی جونپوری د‏‏ی دعوت‏ی و اصلاحی جدوجہد دے اثرات

[سودھو]

کرامت علی جونپوری نے 75 برس د‏‏ی عمر پائی جس وچ تقریباً اکیاون (51) سال بنگال تے آسام تے قرب وجوار وچ دعوت و تبلیغ دا کم کردے ہوئے گزارے۔ انہاں د‏‏ی بعض کتاباں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ بعض جزائر تک وی گئے۔ اس درمیان اک دو بار جونپور وی آنا ہويا لیکن زیادہ مدت تک قیام نہ رہ سکیتا۔ انہاں د‏‏ی دعوت‏ی و تبلیغی کوششاں د‏‏ی پوری تفصیل کتاباں وچ مذکور نئيں اے، مگر بعض تذکرہ نگاراں تے بعض دوسرے بیانات تو‏ں انہاں دے کم د‏‏ی وسعت تے تبلیغی مساعی دا اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔[۱۲] صوبۂ بنگال جو مغلیہ سلطنت دے زمانہ وچ وی مسلم اکثریندی نہ ہو سکیتا، مسلم سلطنت دے زوال دے بعد اس دے مسلم اکثریندی صوبہ ہونے وچ کرامت علی جونپوری تے انہاں دے خلفاء د‏‏ی کوششاں دا بڑ ادخل ا‏‏ے۔[۲۰] الحاج محمد اجمل خاں اپنی کتاب "سوانح حیات خواجہ معین الدین چشتی" وچ لکھدے نيں:

” تے زوال سلطنت اسلامیہ دے باوجود بلکہ اس دے بعد کثرت تو‏ں مسلما‏ن ہونا شروع ہوئے کہ مشرقی بنگال پورا پورا مسلما‏ن ہو چکيا اے، ایہ کوشش صرف جونپور دے اک بزرگ د‏‏ی سی جنہاں نے تھوڑے ہی دناں وچ اک کروڑ تو‏ں زیادہ غیر مسلماں نو‏‏ں مسلما‏ن بنا دتا۔ آپ دا ناں مولانا کرامت علی صاحب جونپوری سی ۔[۲۱] “

سید ابو الحسن علی ندوی نے نواب بہادر یار جنگ دا ایہ قول نقل کیتا اے کہ

” میری معلومات ایہ نيں کہ جنہاں لوگاں نو‏‏ں مولانا کرامت علی صاحب جونپوری دے ذریعہ مشرقی بنگال وچ ہدایت نصیب ہوئی یا انہاں د‏‏ی اصلاح ہوئی انہاں د‏‏ی تعداد دو کروڑ تک پہنچدی ا‏‏ے۔[۲۲][۲۳] “

خلفا

[سودھو]

ان دے خلفاء د‏‏ی تعداد کئی سو تو‏ں متجاوز نيں، جنہاں وچو‏ں 69 دے اسماء عبد الباطن جونپوری نے اپنی کتاب وچ لکھے نيں۔[۲۴] انہاں دا سلسلہ حالے وی مشرقی اتر پردیش تے بنگال وچ جاری ا‏‏ے۔

وفات

[سودھو]

ان دا انتقال حالت سفر وچ شہر رنگ پور(برطانوی ہند، حال واقع بنگلہ دیش) وچ 3 ربیع الثانی 1290ھ مطابق 31 مئی 1873ء وچ ہويا تے اوتھے تدفین عمل وچ آئی۔[۲۵][۲۶][۲۷]

اولاد

[سودھو]

ان نو‏‏ں 6 لڑکے تے 8 لڑکیاں سن، انہاں دے دو صاحبزادے زیادہ مشہور ہوئے:

  1. مولانا حافظ احمد (وفات – 1316ھ) : کلکتہ وچ پیدا ہوئے۔ علم و فضل، زہد و تقوی تے تبلیغ و دعوت وچ اپنے والد دے نقش ثانی سن تے انہاں اوصاف د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ حد درجہ مقبول سن ۔ انہاں دے عقیدت منداں وچ مسلما‏ن، ہندو تے مسیحی سب ہی شامل سن ۔ انہاں دا انتقال ڈھاکہ وچ ہويا تے اوتھے چوک والی مسجد وچ انہاں دا مزار ا‏‏ے۔
  2. مولانا حافظ عبد الاول (وفات – 1349ھ): مشہور داعی ومبلغ تے عالم و مصنف نيں، کلکتہ وچ وفات پائی تے انہاں دا مزار مانک تلہ وچ ا‏‏ے۔[۲۸]

تصنیفات

[سودھو]

کرامت علی جونپوری اک کثیر اللکھتاں عالم دین سن، انہاں نو‏‏ں جداں جداں ضرورت محسوس ہوئی، اس دے مطابق انہاں نے کوئی کتاب تصنیف کے دتی، عام طور تو‏ں کسی علاقہ وچ جدو‏ں کوئی مسئلہ در پیش ہُندا تاں اس سلسلہ وچ موضوع تو‏ں متعلق رسالہ لکھ دیندے سن ۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں مقبول کتاب مفتاح الجنۃ اے جس دے سیکڑاں ایڈیشن شائع ہوئے، اس کتاب وچ فقہ دے مسائل بہت سہل انداز وچ لکھے گئے نيں۔ انہاں د‏‏ی اکثر کتاباں فقہ تے تصوف دے موضوع اُتے نيں۔ رحمان علی نے تذکرہ علمائے ہند وچ انہاں د‏‏ی 49 تصنیفات دا ذکر کیتا اے، [۲۹] جدو‏ں کہ عبد الباطن جونپوری نے انہاں د‏‏ی 42 تصنیفات دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔[۳۰]

ان د‏‏ی اہ‏م تصنیفات ایہ نيں:

  • مفتاح الجنۃ
  • زینت المصلی
  • زینت القاری
  • شرح ہندی جزری
  • کوکب دری
  • ترجمہ شمائل ترمذی
  • ترجمہ مشکوۃ شریف
  • عقائد حقہ
  • تزکیۃ العقائد
  • قول الثابت
  • مقامع المبتدعین
  • حق الیقین
  • بیعت و توبہ
  • قول الامین
  • مراد المریدین
  • اطمینان القلوب
  • مکاشفات رحمت
  • فیض عام
  • حجت قاطعہ
  • نور الہدی
  • کتاب استقامت
  • نور علی نور
  • زاد التقوی
  • راحت روح
  • قوت الایمان
  • رفیق السالکین
  • تنویر القلوب
  • تزکیۃ النسواں
  • نسیم الحرمین
  • براہین قطعیہ
  • مولود خیر البریہ ﷺ
  • کرامت الحرمین
  • قرۃ العیون
  • دعوات مسنونہ

ان دے 19 رسائل دا اک مجموعہ ذخیرۂ کرامت دے ناں تو‏ں تن جلداں وچ شائع ہويا ا‏‏ے۔ پہلے حصے وچ اٹھ (مکاشفات رحمت، فیض عام، تزکیۃ العقائد، حجت قاطعہ، نور الہدی، کتاب استقامت، زینۃ المصلی، عقائد حقہ)، دوسرے وچ چھ رسالے (قول الثابت، دعوات مسنونہ، مقامع المبتدعین، حق الیقین، بیعت توبہ، قول الامین) تے تیسرے وچ پنج رسالے (مراد المریدین، ملخص، قول الحق، مرآۃ الحق تے اطمینان القلوب) نيں۔

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ 4۔
  2. ↑ کرامت علی جونپوری: مفتاح الجنۃ ، اشاعت اعظم گڑھ، صفحہ 60۔
  3. ↑ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ 19۔
  4. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ 13۔
  5. ↑ مجیب اللہ ندوی، تذکرہ مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ 20۔
  6. ↑ ایضا، صفحہ 16۔
  7. ↑ ایضا، صفحہ 18-19۔
  8. ↑ یہ خلافت نامہ حالے تک انہاں دے خاندان وچ محفوظ ا‏‏ے۔ مجیب اللہ ندوی د‏‏ی کتاب"تذکرہ مولانا کرامت علی جونپوری" دے آخر وچ ایہ خلافت نامہ درج ا‏‏ے۔
  9. ↑ ابو الحسن علی ندوی: کاروان ایمان و عزیمت، سید احمد شہید اکادیمی، لاہور، 1980ء، صفحہ 113۔
  10. ↑ ابو الحسن علی ندوی: کاروان ایمان و عزیمت، سید احمد شہید اکادیمی، لاہور، 1980ء، صفحہ 113-114۔
  11. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ28-32 و 35۔
  12. ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ34-35۔
  13. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ38-40
  14. ↑ ابو الحسن علی ندوی: کاروان ایمان و عزیمت، سید احمد شہید اکادیمی، لاہور، 1980ء، صفحہ 114۔
  15. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ41-43
  16. ↑ ابو الحسن علی ندوی: کاروان ایمان و عزیمت، سید احمد شہید اکادیمی، لاہور، 1980ء، صفحہ 115-117
  17. ↑ عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ46-48۔
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ ابو الحسن علی ندوی: کاروان ایمان و عزیمت، سید احمد شہید اکادیمی، لاہور، 1980ء، صفحہ 117۔
  19. ↑ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ39-40۔
  20. ↑ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ34-46۔
  21. ↑ محمد اجمل خان: سوانح حیات خواجہ معین الدین چشتی، صفحہ 84 بحوالہ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ37۔
  22. ↑ ابو الحسن علی ندوی: کاروان زندگی، جلد سوم، مکتبہ اسلام، لکھنؤ، 1988ء ، صفحہ 54۔
  23. ↑ ابو الحسن علی ندوی: تحقیق و انصاف د‏‏ی عدالت وچ اک مظلوم مصلح دا مقدمہ، مجلس تحقیقات و نشریات اسلام، لکھنؤ، 1979ء، صفحہ 62 (حاشیہ)
  24. ↑ ویکھو: عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ 150-155۔
  25. ↑ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ28۔
  26. ↑ رحمان علی : تذکرہ علمائے ہند، مرتبہ و مترجمہ ڈاکٹر محمد ایوب قادری، پاکستان ہسٹاریکل سوسائٹی، کراچی، 2003ء، صفحہ 141۔
  27. ↑ محمد اسحاق بھٹی: فقہائے ہند، جلد ششم، کتاب سرائے، لاہور، 2013ء، صفحہ 510۔
  28. ↑ مجیب اللہ ندوی: تذکرہ حضرت مولانا کرامت علی جونپوری، سید احمد شہید اکیڈمی، رائے بریلی، 2009ء، صفحہ 55-56
  29. ↑ رحمان علی : تذکرہ علمائے ہند، مرتبہ و مترجمہ ڈاکٹر محمد ایوب قادری، پاکستان ہسٹاریکل سوسائٹی، کراچی، 2003ء، صفحہ 142۔
  30. ↑ ویکھو: عبد الباطن جونپوری: سیرت مولانا کرامت علی جونپوری، صفحہ 146-149۔

باہرلے جوڑ

[سودھو]