کرتار سنگھ سرابھا

کرتار سنگھ سرابھا
(Punjabi وچ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ)
جم	24 مئی 1896   لدھیاݨا ،  پنجاب
وفات	16 نومبر 1915 (19 سال)  لہور ،  پنجاب
وجہ وفات	پھانسی [۱]
طرز وفات	سزائے موت [۱]
شہریت	برطانوی ہندستان
رکن	غدر پارٹی [۱]
عملی زندگی
مادر علمی	کیلیفورنیایونیورسٹی، برکلے راونشا کالجیٹ اسکول
پیشہ	انقلابی ،  حریت پسند
تحریک	بھارت دی آزادی دی تحریک [۱]
ترمیم

کرتار سنگھ سرابھا (24 مئی 1896 – 16 نومبر 1915) بھارت دے اک اُگھے آزادی کارکن اتے انقلابی سن۔ اوہ غدر پارٹی دے سرگرم کارکنّ سن۔

مڈھلا جیون

کرتار سنگھ سرابھا دا جم 24 مئی 1896 نوں لدھیانہ ضلعے دے پنڈ سرابھا وکھے سردار منگل سنگھ دے گھر بیبی صاحب کور دی ککھوں ہویا۔^[۲] چھوٹی عمر وچّ ہی اس دے پیؤ دی موت ہو گئی اتے اس دے پالن پوشن دی ذمہ واری دادا سردار بچن سنگھ دے موڈھیاں اُتے آ پئی۔ کرتار سنگھ سرابھا نے مڈھلی تعلیم سرابھا پنڈ وچّ ہی حاصل کیتی۔ اٹھویں تکّ دی تعلیم مالوا خالصہ سکول لدھیانہ توں حاصل کیتی۔ اس مگروں کرتار سنگھ اپنے چاچا ویر سنگھ کول اڑیسہ، کٹک شہر وچّ، جتھے اوہ ڈاکٹر سن، چلا گیا۔ دسویں تکّ دی تعلیم اسنے اتھے حاصل کیتی۔

امریکہ وچّ

کرتار سنگھ پڑھائی وچّ بہت ہشیار سی، اس دے دادا جی اس نوں اچے عہدے اُتے دیکھنا چاہندے سن۔ اس لئی اوہناں نے اچیری پڑھائی لئی اس نوں امریکہ بھیج دتا، اتھے اس نے برکلے یونیورسٹی وچ کیمسٹری دی پڑھائی شروع کر دتی۔ اس ویلے امریکہ تے کینیڈا وچّ چوکھی گنتی وچّ ہندوستانی تے خاص کرکے سکھ پہنچ چکے سن۔ غدر لہر دا مڈھ بجھّ رہا سی۔ دیس وچّ بھارتیاں نال ہندے وتکرے نوں دیکھ کے اس دی روح کرلا اٹھی تے اوہ دن رات بھارت نوں آزاد کرواؤن دے سپنے لین لگا۔

غدر پارٹی

کرتار سنگھ سرابھا اجے مساں انی سال دا ہی سی جد کہ امریکہ وچّ رہن والے بھارتیاں وچّ انگریزی دی غلامی خلاف طاقت ور فکر پیدا ہوئی۔ آزادی دی بھاونا نوں جتھیبند کرکے غدر پارٹی نے انگریزاں خلاف نہ مکن والی لڑائی دا مڈھ بنھیا۔

امریکہ وچّ وسدے ہندوستانیاں نے 1913ء۔ وچّ غدر ناں دی اک پارٹی بنائی، جس دے پردھان مشہور دیس بھگت سوہن سنگھ بھکنا اتے سیکٹری لالہ ہردیال سن۔ کرتار سنگھ سوہن سنگھ بھکنا نوں ملیا تے اس پارٹی لئی تندیہی نال کم کرنا شروع کر دتا۔ کرتار سنگھ اس پارٹی وچّ بہت جلدی حرمن-پیارا ہو گیا۔ اس پارٹی دا مرکز سان فرانسسکو بنایا گیا تے اس نے دیس دی آزادی دی لڑائی دے پرچار-ہتار (اردو تے پنجابی) غدر ناں ہیٹھ ہفتہ وار اخبار کڈھیا۔ اس اخبار نوں لکھن تے شائع کرن لئی کمیٹی دے مکھی لالا ہردیال ، کرتار سنگھ سرابھا تے سری رگھبر دیال گپیؤ سن۔ سرابھا دیاں دیس پریم دیاں اچیریاں بھاوناواں نوں دیکھدیاں غدر پارٹی نے کیلیفورنیا وچّ اک میٹنگ کرکے اس نوں پربندھک کمیٹی میمبر چنیا۔

سبھاء

دیس چھڈن توں پہلاں کرتار سنگھ دسویں جماعت دا امتحان پاس کر چکا سی۔ بچپن توں اس دا سبھاء انقلابیاں ورگا سی۔ اسدے سکول ویلے دا مطالعہ درساؤندا اے کہ اوہ اپنے سکول-ساتھیاں نالوں وکھری قسم دی سوچ والا طالب علم سی۔ کھیڈاں وچّ اوہ باقی طالب علماں دی اگوائی کردا سی۔ استاداں دے غلط کماں خلاف اوہ طالب علماں نوں جتھیبند کردا سی۔ 1912 وچّ اوہ کیلیپھورنیا دی سانپھرانسسکو بندرگاہ تے اتریا اتے بہت سارے بھارتیاں وانگ کیلیپھورنیاں دے کھیتاں وچّ مزدوری کرن لگّ پیا۔ اتھے اسنوں امریکن کساناں ولوں کیتے جا راے سوشن اتے بھارتی کامیاں لئی نفرت بھرے وطیرے دا ساہمنا کرنا پیا۔ اسنوں بڑی چھیتی احساس ہو گیا کہ بھارتی قوم واسطے غلامی سبھ توں وڈی لعنت اے۔ اسنے اپنے دیس دے لوکاں نال اس متعلق وچار وٹاندرا کیتا۔ امریکناں دے نفرت بھرے وطیرے توں سارے بھارتی کامے دکھی سن اتے ہن اوہ اوہناں دے ترسکار بھرے وئنگمئی وشیشن بہتا چر برداشت کرن لئی تیار نہیں سن۔ کرتار سنگھ ہور بہت سارے بھارتیاں نوں ملیا جنھاں دے وچار اس نال ملدے سن۔ اسنے اوہناں ساریاں نوں اکٹھے کرکے اک میٹنگ بلائی جس وچّ لالا ہردیال، پنڈت جگت رام ریحانہ، بھائی جوالا سنگھ اتے بہت سارے بھارتی کامیاں نے حصہ لیا۔ اوہناں نے بھارت دی لمبی غلامی دے کارناں اپر سوچ وچار کیتی اتے محسوس کیتا کہ آزادی دی لڑائی نوں جاری رکھن واسطے اس دی اگوائی لئی اک طاقت ور جتھیبندی دی لوڑ اے۔ اس میٹنگ وچّ اک جتھیبندی (پارٹی) بناؤن دا مڈھ بنھیا گیا پر اپنے آپ ایہہ کسے ایجنڈے اپر وچار نہ کر سکی۔

ہندستانی مزدور تے غدر پارٹی

اسے ویلے دوران اریگون اتے وشنگٹن دیاں فیکٹریاں وچّ کم کرن والے بھارتی کامیاں وچّ اینی فکر پیدا ہو گئی جسنے اک جتھیبندی دیاں نیہاں رکھ دتیاں، جسدے فلسروپ وشنگٹن سٹیٹ دے شہر اسٹریا وکھے مارچ 1913 وچّ غدر پارٹی ہوند وچّ آئی۔ پارٹی بنن دی خبر سنکے کرتار سنگھ دی خوشی دا کوئی ٹکانا نہ رہا اتے اوہ فوراً پارٹی دا میمبر بن گیا۔ اک نومبر، 1913 نوں ‘غدر’ اخبار دی پرکاشنا کرتار سنگھ دیاں بہت ساریاں کوششاں دا ہی سٹہ سی۔ ایہہ اخبار ہتھ نال چلن والی مشین اپر چھاپیا جاندا سی اتے مشین نوں چلاؤن دے نال-نال کرتار سنگھ اس اخبار دے پنجابی حصہ لئی لیکھ اتے کویتاواں وی لکھیا کردا سی۔ اخبار دا کم ودھن نال ہور کئی ساتھی اس کول آ گئے اتے کرتار سنگھ کم وچّ اوہناں ساریاں دی مدد کردا سی۔ اوہ ساریاں نوں خوش رکھدا سی۔ اک سچے انقلابی وانگ اسنے اپنی ہؤنمیں اپر قابو پاکے اپنی زندگی دیس دی سیوا لئی ارپن کر دتی سی۔

شروع-شروع وچّ غدر پارٹی دا قیام اوریگون اتے وشنگٹن دے کامیاں نے ہی کیتی سی۔ کیلیپھورنیا والے ساتھی پچھوں اس دے میمبر بنے سن۔ کیلیپھورنیا والے ساتھیاں نوں پارٹی وچّ لیاؤن لئی کرتار سنگھ سرابھا نے بہت وڈا یوگدان پایا سی۔ فروری، 1914 وچّ کیلیفورنیا دے شہر سٹاکنٹن وکھے اوریگون، وشنگٹن اتے کیلیفورنیا دے نمائندیاں دی اک کانفرنس رکھی گئی جس وچّ کیلیفورنیا دے نمائندیاں نوں رویلے طور ‘تے غدر پارٹی وچّ شامل کیتا گیا۔ اس نال غدر لہر نویں طاقت ور پارٹی، اک طاقت ور جتھیبندی بن گئی۔

پہلی وڈی جنگ

جیوں ہی پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی بھارتیاں نے انگریزاں خلاف بغاوت دا جھنڈا چکن لئی سیکرومینٹا (کیلیفورنیا) وکھے جنگی صلاح کار کمیٹی دا گٹھن کیتا۔ اس وچّ کرتار سنگھ نے پرمکھ کردار نبھایا اتے جدوں پارٹی نے ہوائی جہاز اڈاؤن لئی سکھلائی حاصل کرن والے ولنٹیئراں دے ناں منگے تاں کرتار سنگھ اس کم لئی اپنا ناں لکھواؤن والا سبھ توں پہلاں ولنٹیئر سی اتے اسنوں اس کم لئی چن وی لیا گیا سی۔

ہندستان وچ

جد پارٹی نے انقلاب لئی کم کرن واسطے میمبراں نوں بھارت بھیجن دا فیصلہ کیتا تاں کرتار سنگھ پہلے بیچ وچّ ہی بھارت جان والے لوکاں وچّ سبھ توں پہلا انسان سی۔ اوہ بھارت اکلا نہیں آیا سگوں اپنے نال تنّ امریکن انقلابی نوں وی لے کے آیا جنھاں وچّ دو مرد اتے اک عورت سی۔

اوہ بھیس بدلن وچّ ماہر سی تے اوہ بھیس بدل کے پولیس دیاں اکھاں وچّ گھٹا پا کے بھارت وچّ داخل ہویا اتے اتھے آؤن سار کرترقی کاری کماں وچّ ویاستھ (رجھّ گیا) ہو گیا۔

اوہ پنگلے راہیں سچندر ناتھ سانیال اتے راس بہاری بوس نوں ملیا۔ اوہ پنگلے اتے سانیال نال پنجاب توں باہر بڑی آزادی نال آؤندا جاندا سی۔ اوہ کدے بغاوت دا پرچار کرن لئی فوجی چھاؤنیاں اتے ہور فوجی ادارےآں وچّ وی جاندا سی۔ اوہ قلعہ فیروزپور دے سپاہیاں نوں اسلہ خانا لٹن لئی تیار کرن وچّ کامیاب ہو گیا۔

جنم:	24 مئی 1896
موت:	16 نومبر 1915 لاہور، برطانوی ہند
شہریت:	ہندوستانی
کتہ:	آزادی لئی کم
دھرم:	سکھ

اوہ راس بہاری بوس دی صلاحَ منّ کے اتے نواب خان دی ہلا شیری کارن ڈکیتیاں کرن لئی تیار ہو گیا۔ اس پچھوں اجیہی کوئی ڈکیتی نہیں سی جس وچّ اسنے حصہ نہ لیا ہووے۔ ڈکیتیاں مارن ویلے وی اپنے مشن بارے لوکاں نوں دسنا نہیں بھلدا سی۔ ڈاکہ پین والے گھر دے بندیاں نوں دسدا سی کہ کیونکہ انگریزاں نوں کڈھن واسطے پیسے دی سخت لوڑ سی۔ اس لئی ڈاکے مارن توں بناں اوہناں کول آمدن دا ہور کوئی زریعہ نہیں سی اتے لوکاں نال وعدہ کردا سی کہ آزادی حاصل کرن پچھوں اوہناں ساریاں دا پیسہ سنے ویاج واپس موڑ دیویگا۔ اوہ بڑے اچے سداچارک چال-چلن دا مالک سی۔ ساہنیوال دی ڈکیتی ویلے اس گھر دی سندر کڑی اپر اسدے اک ساتھی دی نیت خراب ہو گئی اتے اسنے کڑی دی بانہہ پھڑ لئی۔ سرابھے نے فوراً ساتھی دی چھاتی اپر پستول رکھیا اتے اسنوں اپنے گندے ووہار لئی کڑی توں معافی منگن لئی مجبور کر دتا۔ کئی وار اوہ پولیس دے گھیرے وچوں بچکے نکلیا سی۔ اک وار سائیکل اتے چڑھکے اپنے کسے دوست نوں ملن گیا۔ اسنے دیکھیا کہ پولیس دوست دے گھر دی تلاشی لے رہی سی۔ کرتار سنگھ نے جینٹلمینناں وانگ کوٹ پینٹ پائی سی۔ اسنے پولیس نوں آکھیا کہ اوہناں نوں بڑی ایمانداری نال اپنا فرض نبھاؤنا چاہیدے اتے سرکار-ورتکنیک عنصراں نال سختی نال نپٹنا چاہیدے۔ پولیس والیاں نے اسنوں کوئی سرکاری ملازم سمجھیا۔ اسنے اوہناں نال دس پندراں منٹ گلاں کیتیاں اتے اتھوں چلا گیا۔ جد پولیس والیاں نے اس نوں کچہری وچّ دیکھیا تاں اوہناں نوں بڑی شرم آئی۔ جد اتھے موجود لوکاں اتے ججّ نوں اس گلّ دا پتہ لگیا تاں سن کے اوہ خوب ہسے۔

انقلابی تحریک دی نکامی پچھوں

انقلابی لہر دے ناکام ہو جان پچھوں، پارٹی دے کجھ میمبراں نے بھارت وچوں بچ کے نکل جان دا فیصلہ کیتا۔ کرتار سنگھ، ہرنام سنگھ ٹنڈیلاٹ اتے جگت سنگھ وغیرہ نوں افغانستان جان لئی آکھیا گیا اتے اوہ اتھے پہنچ وی گئے۔ جس ویلے کرتار سنگھ دے ساتھی بھارت وچّ گرفتار کیتے جا چکے سن تاں اسدی ضمیر نے اس نوں اس طرحاں بھجّ جان دی آگیا نہیں دتی۔ اوہ اپنے دو متراں نال واپس آ کے سرگودھا دے چکّ نمبر: 5 وچّ پہنچ گیا، جتھے فوجیاں دا گھوڑیاں دا فارم سی اتے اس نے فوجیاں وچّ بغاوت دا پرچار کرنا شروع کر دتا۔ اک رسالدار نے اس نوں پچھان لیا اتے اسدے متراں سمیت اس نوں گرفتار کروا دتا۔

مسٹر ٹومکن ورگے سی۔آئی۔ڈی۔ افسر اسدی پچھ گچھّ کرن توں ڈردے سن کیونکہ اوہ ہار نہ منن والا، آزادی دے کاز نوں ارپن، غلامی دا کٹڑ دشمن، ندھڑک نوجوان سی۔

لاہو سینٹرل جیل وچ

جد لاہور دی سینٹرل جیل وچّ اوہ نظربند سی تاں اس نے جیل توڑ کے بھجن دی اکامیاب کوشش کیتی۔ اوہ عاری اتے کٹن والے ہور سنداں اتے بمب بناؤن والی سامان سمیت پھڑیا گیا۔ پر اس دے اندر پہلاں ورگا ہی آتم-وشواس قایم سی۔ اوہ پہلاں دی طرحاں ہی ہسدا رہا اتے اپنے ساتھیاں نوں ہساؤندا رہا۔ اوہ اپنیاں ہتھکڑیاں نوں سازاں وجوں ورتکے دیس بھگتی دے گیت گایا کردا سی۔ جد اسدے مقدمے دی سنوائی شروع ہوئی تاں اپنے جانے اکو ویلے دو کچہریاں وچّ پیش ہویا محسوس کردا سی۔ ججّ اپنی کچہری لگاؤندے سن اتے سرابھا اپنے متراں نال لطیفیاں اتے ہاسے مخول دی کچہری لگاؤندا سی۔ جیل کوٹھڑیاں دیاں چھچھوندراں اتے کرترقی کاریاں دے خلاف بھگتن والے گواہ اسدے وینگ دا نشانہ ہندے سن۔ ججّ وار-وار گھنٹیاں وجاؤندے سن پر اوہ اوہناں دی کوئی پرواہ نہیں سی کردا۔

گواہاں دیاں گواہیاں سنن توں پچھوں ججّ نے کرتار سنگھ نوں اپنی صفائی پیش کرن لئی آکھیا۔ اسنے کرترقی کاری لہر وچّ اپنے ولوں پایا گیا یوگدان سوکار کیتا اتے بڑے فخر نال اعلان کیتا کہ جو کجھ اسنے کیتا سی اپنی ذمہ واری دے احساس نال کیتا سی۔ انگریزاں دی غلامی خلاف لوکاں نوں لامبند کرنا اوہ اپنا فرض سمجھدا سی۔ اسدا فوج نوں بغاوت کرن لئی تیار کرنا، قومی جھنڈے تیار کرنا اتے ہور کرترقی کاری کم کرنا بھارت نوں آزاد کرواؤن لئی اسدے عبدل پیدائشی اختیار دی پورتی سی۔ اسدا بیان لکھن پچھوں ججاں نے اسنوں پچھیا، ”کرتار سنگھ، تینوں پتہ اے تیرا ایہہ بیان تینوں کتھے پہنچا دیویگا؟ ” کرتار سنگھ نے جواب دتا کہ ”مینوں اپنی ہونی دا پتہ اے۔ مینوں جاں تاں دیس نکالا ملیگا جاں پھانسی اتے لٹکا دتا جاویگا۔” ججّ نے آکھیا، ”میں تینوں اک رات ہور سوچن لئی دندا ہاں۔” پر اگلے دن وی کرتار سنگھ اپنے پہلے بیاناں تے قایم رہا اتے ججّ نوں کیہا کہ جہڑا بیان اسنے پہلاں دتا سی، اسدا اک اک شبد اسنے پوری ذمہ واری نال آکھیا سی اتے اوہ کسے وی شبد توں مکرن لئی تیار نہیں۔

موت دی سزا

جد اس نوں موت دی سزا سنائی گئی تاں اوہ بڑے زور نال اچی-اچی ہسیا اتے ججّ دا دھنواد کیتا۔ موت دی سزا سنائے جان پچھوں کرتار سنگھ اتے اسدے ساتھیاں نوں پھانسی والے مزرماں والے کپڑے پواکے اجیاے مزرماں لئی بنیاں خاص کوٹھڑیاں وچّ بند کر دتا گیا۔ جیل سپرڈنٹ قانونی کاروائی پوری کرن لئی کرتار سنگھ کول گیا اتے اسنوں پچھیا کہ کی اوہ رحم دی اپیل کرنا چاہندا سی؟ کرتار سنگھ نے جواب دتا، ”مینوں رحم دی اپیل وچّ کوئی دلچسپی نہیں۔ میں بینتی کردا ہاں کہ مینوں چھیتی توں چھیتی پھانسی دتی جاوے تانکِ میں دوبارہ جم لے کے مڑ غلامی خلاف لڑ سکاں۔”

16 نومبر، 1915 نوں سرکار نے اک فیصلے راہیں 17 غدری انقلابیاں دی موت سزا گھٹا کے اسنوں دیس نکالے وچّ بدل دتا، پر کرتار سنگھ اتے اسدے چھ ساتھیاں دی موت دی سزا برقرار رکھی۔ اس نوں اک وار پھیر رحم دی اپیل کرن بارے پچھیا گیا تاں اسدا اوہی جواب سی،” مینوں چھیتی توں چھیتی پھانسی دیو۔”

شہادت سرابھا اتے اوہناں دے ساتھیاں نے بھارت اتے قابض برطانوی حکومت نوں اکھاڑ سٹن لئی امریکہ اتے کینیڈا وچّ وسے بھارتیاں نوں اکجٹ کرن دا کم کیتا سی۔ انج تاں ‘غدر پارٹی’ دی سکیم 1913 وچّ ہی بن گئی سی پر اسنوں 21 فروری 1915 ء نوں لاگوُ کرن دا فیصلہ کیتا گیا سی۔ انگریز حکومت اپنا اک جھولیچکّ، کرپال سنگھ پارٹی وچّ شامل کرن وچّ کامیاب ہو گئی تے اس نے ساری رپورٹ سرکار نوں بھیجنی شروع کر دتی۔ اس طرحاں 21 فروری والا غدر فیل ہو گیا۔ 19 فروری نوں سرکار نے بہت سارے انقلابی گرفتار کر لئے۔^[۳]

اخیر اوہ برطانوی حکومت دے قابو آ گئے اتے 16 نومبر 1915 نوں ساڈھے انی سال دے جوان کرتار سنگھ سرابھا نوں اوہناں دے چھ ہور ساتھیاں - بخشیش سنگھ، ضلع امرتسر؛ ہرنام سنگھ، ضلع سیالکوٹ؛ جگت سنگھ، ضلع لاہور؛ سرین سنگھ -1 اتے سرین -2 دونوں ضلع امرتسر اتے وشنوں گنیش پنگلے، ضلع پونا (مہاراشٹر) - دے نال لاہور دی سینٹرل جیل وچّ فانسی چڑھا کے شہید کر دتا گیا۔

کرتار سنگھ دے ماتا-پیؤ اسدے بچپن ویلے ہی سرگواس ہو گئے سن۔ اسدے بردھ دادے نے اس نوں پالیا سی۔ جد اوہ پہلی وار کرتار سنگھ نال ملاقات کرن لئی جیل وچّ آیا تاں اوہ رون لگّ پیا۔ کرتار سنگھ نے اسنوں آکھیا ”دادا جی، تسیں کیوں روندے ہو، میں پروار لئی کوئی بدنامی کھٹّ کے نہیں جا رہا۔ مینوں تیہہ کروڑ غلام دبے کچلے لوکاں واسطے آزادی خاطر کم کرن دے زرم وچّ پھانسی دتی جا رہی اے۔ تہانوں اجیہی شاندار موت اپر رون دی بجائے خوش ہونا چاہیدے۔” کرتار سنگھ دے مونہوں اجیاے دلیری بھرے شبد سنکے دادا خوش ہو گیا اتے اسنے کرتار سنگھ نوں آخری اشیرواد دتی۔

17 نومبر، 1915 والے دن کرتار سنگھ اتے اسدے چھ ساتھیاں نوں لاہور دی سینٹرل جیل وچّ پھانسی دے دتی گئی۔ اسدی شہادت بارے بہت کجھ لکھیا گیا اے۔ کرتار سنگھ نے خود اپنے گل وچّ پھانسی والا پھندھا پایا۔ موت دا مخول اڈاؤندا ہویا امر ہو گیا۔ اپنی زندگی دے بہت تھوڑھے ویلے وچّ اپنی جوانی اتے نہ تزرباکاری دے باو جود اوہ سمچی منکھتا اتے خاص کر اپنے دیس واسیاں دی ستنترتا دے کم لئی اپنی زندگی قربان کر گیا۔ دنیاں دے اتہاس وچّ بہت گھٹّ لوک اسدے ثانی ہن۔

جنگ آزادی 1857ء دے بعد دوجی مسلح بغاوت

کیہا جا سکدا اے کہ 1857 دے بعد ایہہ آزادی دی دوسری ہتھیاربند کوشش سی۔ اس وچّ 200 توں زیادہ لوک شہید ہوئے، پر اس نال آزادی دے مقصد نوں طاقت ملی ۔ کرتار سنگھ سرابھا اپنے بہت چھوٹے جہے سیاسی جیون دے دلیرانا کماں دے کارن غدر پارٹی دے لوک ہیرو دے روپ وچّ ابھرے۔ شہید اعظم بھگت سنگھ اوہناں نوں اپنا آمورت مندے سن۔

حوالے

1. http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/sarabha.html
2. «شہید کرتار سنگھ سرابھا دا پنڈ». Tribune Punjabi. 29 اپریل 2015. دریافت‌شده در 18 اکتوبر 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
3. «Saga of sacrifice». Tribune India. دریافت‌شده در 18 اکتوبر 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)

باہری کڑیاں

• saadigitalarchive.org
• panjabdigilib.org

سانچہ:آزادی کارکن