متحده ايالتونه په دويم نړيوال جنګ کې

متحده ايالتونو د لومړۍ نړيوالې جګړې له پيل څخه نږدې درې کلونه وروسته، د ۱۹۱۷ ز کال اپرېل پر ۶ مه نېټه جرمني سترواکۍ باندې جنګ اعلان کړ. د ۱۹۱۸ ز کال نومبر پر ۱۱ مه یو اوربند او لنډمهالې روغه اعلان شوې وه. جنګ ته له ننوتلو څخه وړاندې متحده ايالتونه بې پلوي پاتي شوي وو، که څه هم د انګليسان، فرانسې او د لومړۍ نړيوالې جګړې د نورو متحدينو يوه مهمه ملاتړې پاتې شوه وه.

متحده ايالتونو د تجهيزاتو، اومه موادو او پيسو په برخو کې خپلې سترې مرستې په ۱۹۱۷ ز کال کې پيل کړې. امريکايي نارينه ځواکونه په يوه ورځ کې ۱۰۰۰۰ تنه د فوځيانو جنرال John Pershing او د امريکايي اکتشافي ځواک د سر قوماندانۍ تر مشرۍ لاندې د ۱۹۱۸ ز کال په اوړي کې لويديځې جبهې ته ورسېدل. د جنګ پر مهال متحده ايالتونو له ۴ ميليونو څخه زيات نظامي پرسونل چمتو کړ او د ۶۵۰۰۰ نارينه نظاميان يې له لاسه ورکړل. جنګ ، د جنګ هڅې د چمتو کولو په موخه په يوه هڅه کې د متحده ايالتونو د حکومت او د دې هېواد د وسله والو ځواکونو په شمېر کې د پام وړ زياتوالي د ناڅاپي پراختيا شاهد و.

د ۱۹۱۸ ز کال په پسرلي کې د اقتصاد او کاري ځواک برابرولو کې له يو څه بطي پيل څخه وروسته د امريکا ملت په جګړه کې د ونډې لوبولو لپاره متوازن و. د ولسمشر Woodrow Wilson تر مشرۍ لاندې جنګ د پرمختللې دورې (Progressive Era) تر ټولو لوړ ه درجه ځکه وړاندې کړه، چې نړۍ ته د ديموکراسۍ او سمون راوړل يې موخه وه. جنګ ته د متحده ايالتونو د ورګډېدلو په اړه پياوړی عمومي مخالفت و [شتون درلود].

پيل

امريکا لومړي نړيوال جنګ ته د ۱۹۱۷ ز کال اپرېل پر ۶ مه نېټه د ولسمشر Woodrow Wilson له لوري په دې اړه د يو کلنې هڅې څخه وروسته ورګډه شوه. انګليستان لپاره د لومړني ملاتړ هڅوونکي Anglophile عنصر څخه علاوه، بې پلوۍ لپاره د امريکايانو د عمومي نظريې احساس او باور د ايرلنډي امريکايانو، جرمني امريکايانو، سکندنیاوي امريکايانو، د کليسا مشرانو او په ټوله کې د ښځو له منځه په ځانګړي ډول پياوړی و. له بل پلوه، ان مخکې له دې چې لومړی نړيوال جنګ پراخ شي، د جرمني سترواکۍ په اړه امريکايي مفکوره د اروپا د بل هر هېواد په پرتله منفي وه. د وخت په تېرېدو سره په ځانګړي ډول ۱۹۱۵ ز کال کې د بې رحمۍ له راپورونو او ورپسې په ۱۹۱۵ ز کال کې د مسافر وړونکې بېړۍ (RMS Lusitania) له ډوبېدلو څخه وروسته، د امريکا وګړي په زياتېدونکې ډول د جرمني سترواکي د بريدګرې په توګه وکتله. ^[۱][۲]

د متحده ايالتونو ولسمشر په توګه په خپله ويلسن و، چې د باندينيو چارو په اړه د مهمې تګلارې پرېکړې وکړې: هغه مهال چې په هېواد کې سوله وه، کورنی اقتصاد د آزادې اقتصادي تګلارې پر بنسټ پر مخ تله او امريکايي بانکونو بریتانيې او فرانسې ته پراخه پورونه ورکول. دا هغه پورونه وو، چې پراخه برخه يې د وسلو، اومه موادو او له اتلانتيک څخه د خوړو پېرلو په موخه کارېدل. ويلسن تر ۱۹۱۷ ز کال پورې د ځمکني جنګ لپاره لږ چمتووالی ونيو او د پياوړي چمتووالي لپاره د زیاتېدونکې غوښتنې تر څنګ يې د متحده ايالتونو لښکر په يوه کوچني سوله ايز وخت کې وساتل. که څه هم هغه بايد د متحده ايالتونو سمندري ځواک هم پراخه کړی وی.

په ۱۹۱۷ ز کال کې د روسي اوښتون او جنګ په اړه د غوړېدلې بې پروايۍ څخه راوتنې او د برتانيې او فرانسي د امتياز ټيټوالي، جرمني سترواکي په اروپا کې د پورته يا پياوړي لاس لرونکې په توګه راښکاره کړه، په داسې حال کې چې عثماني سترواکي په منځني ختيځ کې خپلو ملکيتونو پورې وتړل [متصل] شوه. په همدې کال کې جرمني سترواک بریتانوي اوبو ته د هرې رسېدونکې بېړۍ پر وړاندې د ناټاکلې اوبتل وسله والې جګړې د بيا پيلولو پرېکړه وکړه. د بریتانيې د محاصره کولو په موخه د لوږې ګاللو دا هڅه د هغې پوهې پر وړاندې متوازن وه، چې په زيات يقيني ډول به متحده ايالتونه جنګ ته رادننه کړي. جرمني سترواک د Zimmermann ټلګرام په نوم په يو رمزي ټلګرام کې د له لاسه وتلو مکسيکويي سيمو د بيا نيولو مرستې په موخه يو پټ وړانديز هم وکړ، چې د بریتانوي استخباراتو له لوري يې مخنيوی وشو. د يادونې وړ ده، چې جرمني ذکر شوې سيمې د مکسيکو او امريکا جنګ کې له لاسه ورکړې وې. د يادې جنګي اعلاميې خپرېدنې ځکه د امريکايانو سپکاوی وکړ، چې جرمني U-boats [U کښتيو] په شمالي اتلانتيک کې د امريکايي سوداګريزو بېړيو ډوبول پيل کړل. له دې وروسته Wilson له کانګرس څخه د «ټول جنګ پای ته رسولو په موخه جنګ» غوښتنه وکړه، چې «نړۍ به د ديموکراسۍ لپاره خوندي کړي» او کانګرس د ۱۹۱۷ ز کال د اپرېل پر ۶ مه نېټه پر جرمني سترواکۍ باندې د جنګ اعلان ته رايه ورکړه. متحده ايالتونو د ۱۹۱۷ ز کال د ډسمبر پر ۷ نېټه پر استريا-هنګري باندې د جنګ اعلان وکړ. امريکايي ګڼ شمېر ځواکونو په ۱۹۱۸ ز کال کې لويديځې جبهې ته ورتګ پيل کړ. ^{[۳][۴][۵][۶]}

بې پلويتوب

وروسته له هغې چې په ۱۹۱۴ ز کال کې جنګ پيل شو، متحده ايالتونو د المان سترواکۍ پر وړاندې د ولسمشر Woodrow Wilson د کرکې تر څنګ بيا هم د بې پلوۍ تګلاره غوره کړه.

کله چې جرمني U-boat U-20 د ۱۹۱۵ می پر ۷ د Lusitania بریتانوي سوداګريزه کښتۍ د ۱۲۸ سپرو امريکايي اتباعو سره ډوبه کړه، ويلسن پر مسافر وړونکو کښتيو باندې د جرمني بريدونو د پای ته رسولو غوښتنه وکړه او خبرداری يې ورکړ، چې د امريکا متحده ايالتونه به د امريکايانو د حقونو او نړيوالو مجبوريتونو په تېري کې ناټاکلی اوبتل وسله وال جنګ ونه زغمي. د ويلسن د دولت منشي William Jennings استعفا ورکړه او باور يې دا و، چې د جرمني له لوري د U-boat بريدونو پر وړاندې د ولسمشر نيوکې د بې پلوۍ برخه کې د امريکا له رسمي ژمنتيا سره په ټکر کې وې. له بله اړخه ويلسن د پخواني ولسمشر Theodore Roosevelt په مشرۍ د جنګ بازانو (war hawks) او د Cecil Spring Rice او Sir Edward Grey تر څار لاندې د بریتانوي خبرو اترو تر اغېزې لاندې راغی. پاتې دې نه وي چې د روزولت ډلې جرمني کړنې د سمندري غلا په توګه تورنې کړې. ^[۷][۸]

د متحده ايالتونو عمومي نظريې د ۱۹۱۶ ز کال د جولای په ۳۰ مه د New Jersey په نیو جرسي ښار کې د Black Tom [تور پوستي ټام] شکمن جرمني ورانکاري ته په سپکاوي او د ۱۹۱۷ ز کال د جنوري پر ۱۱ مه په اوسمهال Lyndhurst, New Jersey کې د Kingsland چاودنې پر وړاندې غبرګون وښود. ^[۹]

په پرېکنده ډول د ۱۹۱۷ ز کال په پسرلي کې د بې پلوۍ په اړه د ولسمشر ويلسن رسمي ژمنتيا په ډاګه شوې وه. نوموړي درک کړل چې سولې ته د بڼې ورکولو په موخه جنګ ته د ننوتلو او د پاريس سولې کنفرانس کې د ملتونو ټولنې ته د خپل لرليد پلي کولو اړتيا لري. ^[۱۰]

عامه نظر

امريکايي عامه نظر وېشل شوی و. ډېری امريکايانو د ۱۹۱۷ ز کال تر لومړيو پورې په پراخ ډول نظر درلود، امريکا بايد له جنګ څخه لرې پاتې شي. نظر په پرله پسې ډول په بلجيم او Lusitania کې د جرمني چارو ته د غبرګون، د جرمني الاصل امريکايانو د اغېز له لاسه ورکولو او د ويلسن هغه دريځ ته په ځواب کې د برخې په توګه بدل شو، چې امريکا بايد ديموکراسۍ لپاره د نړۍ ساتلو په موخه ونډه ولوبوي. ^[۱۱]

په عمومي خلکو کې د جرمني سترواکۍ په پلوۍ جنګ ته د داخلېدلو لپاره لږ او ان هيڅ ملاتړ نه و. د جرمني الاصل امريکايانو لوی ډېره کيو او هم د سکندنیاوې امريکايانو له متحده ايالتونو څخه د بې پلوه پاتې کېدلو غوښتنه وکړه، په داسې حال کې چې د جنګ په پيل کې، په زرګونو امريکايي اتباعو په جرمني پوځ کې د شاملېدلو هڅه کړې وه. ^{[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]}

سرچینې

1. Jeanette Keith (2004). Rich Man's War, Poor Man's Fight: Race, Class, and Power in the Rural South during the First World War. U. of North Carolina Press. pp. 1–5. ISBN 978-0-8078-7589-6.
2. Barnes, Harry Elmer. The Genesis of the World War (1925) pp. 590–591
3. "World War One". BBC History.
4. Link, Arthur S. (1972). Woodrow Wilson and the Progressive Era, 1910–1917. New York: Harper & Row. pp. 252–282.
5. H.J.Res.169: Declaration of War with Austria-Hungary, WWI, United States Senate
6. Jennifer K. Elsea; Matthew C. Weed (April 18, 2014). "Declarations of War and Authorizations for the Use of Military Force: Historical Background and Legal Implications" (PDF). p. 9. بياځلي په July 21, 2014.
7. "Wilson's First Lusitania Note to Germany - World War I Document Archive". wwi.lib.byu.edu. بياځلي په 2020-03-06.
8. H.W. Brands, T.R.: The Last Romantic (1997) p=756
9. Jules Witcover, Black Tom: Imperial Germany's Secret War in America (1989). Also in January 1917, the Zimmerman Telegram, through which the German government sought to enlist Mexico as an ally and instigate a Mexican invasion of the U.S., was leaked, further inflaming anti-German sentiment.
10. Karp 1979
11. Ernest R. May, The World War and American Isolation, 1914-1917 (1959)
12. Hew Strachan, The First World War (2003)
13. TV Series, The First World War Part 7: Blockade (2003)
14. William M. Leary, Jr., "Woodrow Wilson, Irish Americans, and the Election of 1916," Journal of American History Vol. 54, No. 1 (Jun. 1967), pp. 57-72 کينډۍ:JSTOR
15. Patricia Appelbaum, Kingdom to Commune: Protestant Pacifist Culture between World War I and the Vietnam Era (2009)
16. Frances H. Early, A World without War: How U.S. Feminists and Pacifists Resisted World War I (1997)
17. Barbara S. Kraft, The peace ship: Henry Ford's pacifist adventure in the First World War (1978)