Brevs da Plinius

Las descripziuns detagliadas che Plinius fa en sias brevs han adina puspè inspirà ils artists. Stibadium (= arranschament da sofas da mangiar) en il curtin da la villa da Plinius a Tusculum. Maletg dal 19avel tschientaner

Tar las Brevs da Plinius sa tracti d’ina collecziun da brevs (latin Epistulae) dal scriptur roman Plinius il Giuven (61 u 62 – ca. 114). Cun lur publicaziun ha el stgaffì in agen gener e cuntanschì la reputaziun sur sia mort ora ch’el avisava.

«Sco ovra furmada tenor criteris stilistics e publitgada», constatescha il filolog Matthias Ludolph, «fan ellas d’ina vart part da las studia ed appartegnevan perquai da princip als meds cun ils quals ins pudeva cuntanscher renum en la Roma dal temp dal principat. Ultra da quai èn las brevs publitgadas adattadas zunt fitg per far avanzar a moda decenta la reputaziun da ses autur.»^[1]

Las 369 brevs èn vegnidas edidas en furma d’ina cumpilaziun da diesch cudeschs. Ils emprims nov cudeschs cuntegnan 248 brevs, las qualas Plinius ha scrit a 105 differents adressats. Igl eran quai amis, enconuschents e contemporans da renum. Questas brevs ha Plinius sez edì, avant ch’el è vegnì tramess da l’imperatur Trajan sco procuratur a Bityhnia. Il dieschavel cudesch, ch’è vegnì publitgà postum d’in editur nunenconuschent, cumpiglia la correspundenza cun Trajan (121 brevs, da quai per part er respostas da l’imperatur). Be las brevs cuntegnidas en il dieschavel cudesch èn ordinadas cronologicamain.

La collecziun da brevs è da muntada extraordinaria sco funtauna istorica per la fin da l’emprim e l’entschatta dal segund tschientaner. «L’auta stima che las brevs giaudan da vart istorica, na vegn per ordinari betg partida da vart litterara e filologica. Las Brevs da Plinius han en quest grà il medem destin sco praticamain tut la litteratura romana suenter il temp classic, a la quala i reussescha be malamain da passar or da la sumbriva dals antecessurs classics.»^[2] En mintga brev tracta Plinius, observond mintgamai la furma exteriura (adressat, salid, speditur), in tema specific. Tematisads vegnan quasi tut ils secturs da la vita da la classa superiura romana. La gronda part da questas communicaziuns, scrittas en in ‹stil intermediar›, èn probablamain anc vegnidas surlavuradas per la publicaziun. Ellas porschan invistas detagliadas, tant en la vita da mintgadi sco er en la vita politica ed en las relaziuns socialas a Roma. Cuntegnidas èn tematicas e relaziuns persunalas, reflexiuns davart la politica, l’urden da dretg e da giustia, litteratura e cultura, dumondas da furmaziun, ma er descripziuns da cuntradas e da sias villas Tuscum en las Apenninas e Laurentinum en il sid dad Ostia a la Mar Mediterrana. Tranter las pli enconuschentas brevs singulas tutgan la descripziun da l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 (cf. la versiun rumantscha)^[3] sco er la correspundenza cun Trajan areguard la dumonda co tractar ils cristians.^[4]

Intent, structura e furma da publicaziun da las brevs

Las brevs han, sco gia menziunà, in’intenziun autobiografica e duain fundar la reputaziun litterara da l’autur. Ultra da quai vegnan ellas resguardadas en la perscrutaziun pli nova sco emprova da communitgar cun la publicitad contemporana cun l’intent da prender influenza sin quella en in senn politic-moral.^[5] Per las ediziuns che Plinius ha sez tgirà vegnan supponids trais differents termins da publicaziun: ils emprims dus u trais cudeschs tranter ils onns 101 e 104, ils cudeschs quatter fin set ca. 107/108, ils cudeschs otg e nov 109 u 110 s.C.^[6] Divers indizis sustegnan la tesa ch’i na sa tractia betg da brevs che Plinius haja effectivamain tramess en questa furma, mabain da versiuns surlavuradas per la publicaziun resp. da products artifizials, stgaffids puramain per la publicaziun. Tratgas en consideraziun vegnan er furmas maschadadas tranter correspundenza reala e cumplettaziuns fictivas.^[7] Il stimul d’edir las brevs, uschia scriva Plinius en l’emprim cudesch, haja el retschet dal prefect pretorian Gaius Septicius Clarus.

Savens vegnan las brevs da Plinius cumparegliadas cun la correspundenza da Cicero – dal reminent er da Plinius sez. Tenor Lambert èsi però problematic da vulair far questa cumparegliaziun: Las brevs da Cicero sajan ‹dretgas› brevs, scrittas or da la situaziun mumentana, las qualas laschian assister quasi d’in di a l’auter a l’agir, pensar e sentir da quest um. Cuntrari a las brevs da Plinius sajan las brevs da Cicero er datadas e vegnidas edidas pir suenter sia mort, tranter auter tras ses secretari Tiro.^[8] «Tar Plinius pudain nus observar co che la brev scritta a parents ed amis sa furma ad ina pitschna ovra d’art; savens è quella da caracter exemplaric en il senn d’ina instrucziun u d’in cussegl, dal qual la muntada tanscha sur il mument ora; ella po finir en ina sentenza epigrammatica u s’extender ad in’essai scientific.»^[9]

Invistas en la societad

Ils gieus da gladiaturs a Verona che Plinius menziunescha han gì lieu en l’amfiteater ch’è sa mantegnì fin oz

Inegualitads socialas furmavan per Plinius betg be ina chaussa tut normala, sin la quala ins scuntrava en il mintgadi roman, mabain in bain ch’era degn da vegnir mantegnì. Areguard l’urden da dretg en las provinzas – uschia s’exprima el vinavant – duain ils responsabels sa stentar tant da far buna farina cun ils onuraturs sco er da gudagnar per sai ils simpels burgais. I dependia bler da quai ch’ins resguardia conscienziusamain las differenzas da stan e da grad, pertge che «sche quellas èn ina giada sa persas, disfatgas, maschadadas, alura n’è nagut pli inegual che l’egualitad.»^[10]

Tar ina maridaglia tranter dus partenaris da differenta bainstanza era Plinius percunter da l’avis ch’i saja inditgà da stgaffir a temp ina gulivaziun confurma a la posiziun sociala. A la figlia da ses partenari da brev – apparentamain fitg stimà – Quintilianus ch’era creschida si en relaziuns modestas metta el en vista 50 000 sesterzas sco atgna contribuziun per la dotar cun vestgadira e servitid, «tut rauba, da la quala la dignitad interna na gudogna bain nagut, ma che mantegna tuttina parita e glischur.» Quai saja necessari en vista al spus d’auta stima, «al qual il respect envers sias obligaziuns civilas cumonda ina tscherta eleganza».^[11]

Envers las dunnas mussa Plinius en sias brevs savens ina tenuta plain respect e dovra en singuls cas er attributs superlativs sco probatissima (la pli onuraivla), honestissima (la pli autstimada), sanctissima (la pli sublima).^[12] Ma er las chaussas undraivlas e remartgablas ch’ins intervegnia dependian savens da la posiziun sociala da las persunas respectivas, constatescha Plinius. Uschia saja el vegnì a savair plitost per casualitad, navigond el cun in ami a vela sin il Lai da Como (Larius Lacus), da l’extraordinaria mort communabla d’in pèr maridà da simplas relaziuns, e quai cumbain ch’i sa tractia da glieud or da si’atgna vischinanza. La dunna aveva lià ses um che suffriva d’in abscess incurabel vi da sasezza ed era siglida d’ina fanestra da la chombra che tanscheva vers il lai, tirond quel cun sai en la mort.^[13]

Davart il dumber da ses sclavs na fa Plinius naginas indicaziuns. Quels furman per el ina cumpart evidenta da ses possess che s’extendevan sur plirs bains. El als numna «mia glieud» (mei) e cusseglia da s’orientar sin ils martgads da sclavs betg be cun ils egls, mabain d’er tegnair avertas las ureglias per vegnir a savair tgenins che sajan bravs e sa laschian duvrar bain (ut frugi sint).^[14] Tuttina stoppia il signur adina esser fitg attent envers ses sclavs, sco che Plinius illustrescha a l’exempel da Larcius Macedo, in signur – bain er spezialmain sever e dir – ch’era vegnì maltractà da ses sclavs en tala moda ch’el era mort pauc suenter. «Ti vesas a tge privels, dischonuraziuns e beffas che nus essan exponids e nagin na dastga crair ch’el saja en segirezza be perquai ch’el è in signur pazient e miaivel; il sclav che mazza ses signur na fa nagina differenza, mabain agescha a moda brutala.»^[15]

En la normalitad dal mintgadi na sa senta Plinius betg onurà avunda da ses sclavs. Da quai s’accorscha el cura ch’el è en visita tar sia sira e vegn tgirà cun quità dals sclavs da quella. Perquai supplitgescha el ella da far ina cuntravisita, sinaquai ch’il respect da sia glieud ch’era ì a perder en la rutina dal mintgadi vegnia puspè renovà.^[16]

En las relaziuns da clientella romanas dat Plinius tranter auter invista en ina brev a ses ami Maximus. La cumplexitad da quellas determinava las relaziuns persunalas en furma d’ina rait da dependenzas, sustegns vicendaivels e remuneraziuns, e quai betg be en in ravugl famigliar e d’amis, mabain che s’extendeva sur represchentanzas giuridicas e sustegns politics fin a la suatientscha militara. Maximus vegn ludà da Plinius per avair recumpensà la stima ed affecziun ch’ils burgais da Verona avevan demussà sur lung temp envers sia persuna cun als remunerar cun gieus da gladiaturs.

«Da là derivava er tia stimada dunna, a la memoria da la quala igl è stà necessari che ti porschias en ina furma u l’autra in monument u spectacul. (...) Jau m’avess bain giavischà ch’ils animals africans, dals quals ti avevas cumprà ensemen in tal dumber, fissan arrivads sin il di giavischà. Ma sch’els èn er, tegnids si tras in stemprà, arrivads memia tard, sche has ti tuttina merità ch’ins ta saja engraziaivel, pertge ch’i n’è betg stà tia culpa ch’ins n’als ha betg pudì manar avant.»

– Plinius: Epistulae 6,34^[17]

Orizonts da furmaziun

Relief che represchenta in magister cun trais scolars (ca. 180–185 s.C.)

Sut la noziun studia subsummescha Plinius per ordinari ils champs centrals da sia lavur spiertala – surtut la retorica e la litteratura – ils quals èn stads impurtants elements da sia furmaziun sco advocat e politicher.^[18] Quests champs han gia occupà bler spazi dal temp ch’el è creschì si tar ses aug, Plinius il Vegl. En la pratica quotidiana crodan per Plinius tant l’elavuraziun sco er la preschentaziun da pleds da dretgira sut il term studia. Uschia lauda el dus giuvens advocats, suenter avair udì ils pledoyers che quels han tegnì in encunter l’auter, per lur premura da vulair gudagnar cun ils studis (ex studiis) in bun renum. Tranter lur atgnadads che vegnian uschia dabun a la societad enumerescha el l’integritad, la fermezza da caracter e creanza, ina vusch virila ed inschign linguistic, ina memoria segira, grond talent sco er la capacitad da giuditgar.^[19] Ed en il cussegl ch’el dat ad in um giuven co endrizzar ils studis, accentuescha el l’emprim la valur da translaziuns or dal grec en il latin e viceversa. Quai servia a scolar la capacitad da s’exprimer, porschia in ritg stgazi da locuziuns e gidia a furmar il dun da represchentar. Ed el cuntinuescha:

«Jau sai che actualmain furma gist la retorica tes interess central; ma jau ta scussegliass da duvrar tut il temp quest stil cumbattant, per betg dir guerril. Tuttina sco ch’il terren vegn numnadamain tegnì frestg tras diversas semenzas ch’alterneschan, uschia vala quai er per noss spiert cun al occupar baud cun quai e baud cun l’auter. Jau giavisch che ti t’occupias da temp en temp d’ina episoda or da l’istorgia; jau vi che ti scrivias cun tutta premura ina brev. Pertge che savens dumonda er in pled suenter descripziuns betg be istoricas, mabain quasi poeticas, ed ina lingua concisa e pura gudognan ins or dal stil da brev. (...) Ti duais be far attenziun d’eleger precautamain ils exempels or da mintga gener litterar. Igl ha gea num ch’ins duaja leger bler, betg dal tut (multum legendum esse, non multa).»

– Plinius: Epistulae 7,9^[20]

L’occupaziun cun la scienza al porschia tant plaschair sco er consolaziun (et gaudium mihi et solacium in literis), confessa Plinius; nagut na delecteschia pli fitg e nagut na mitigeschia pli effizientamain la tristezza. Bain effectueschian ils studis ch’el resentia disgrazias a moda pli profunda, ma tals al gidian er da supportar quellas a moda pli pazienta.^[21]

Impurtants puncts da referiment per l’atgna orientaziun spera Plinius er da survegnir da ses partenaris da correspundenza. Betg be las mirveglias umanas vegnian tras quai sin lur quint – rapports avantagius d’autras persunas possian er servir sco exempel per l’atgna moda da viver (ad rationem vitae exemplis erudimur).^[22] En quest senn lascha Plinius pervegnir ad enconuschents pli giuvens agids amicabels cun intenziun pedagogica. En ina brev cusseglia el da metter terms al luxus a maisa cun giudair sez cun tempranza e servir uschia als auters d’exempel. A la fin da questa brev scriva Plinius a moda programmatica: «Damai che jau ta charez, ma lubesch jau – cura che jau hai per mauns in exempel adattà – da ta render mintgamai attent ordavant a tge privels che ti duais ir or da via.»^[23]

Er ses cussegl da prender las midadas da la vita cun ina tscherta calma collia Plinius cun in exempel or da si’atgna experientscha da vita:

«Jau sun avanzà tras mi’occupaziun, vegnì en privel tras quella e puspè vegnì vinavant; amicizias cun buns umans m’han promovì, m’han fatg donn e ma servan uss puspè. Quintan ins ensemen ils onns da vita, sche pensan ins: quant curt ch’il spazi da temp è; guardan ins sin las midadas che las chaussas prendan, sche pensan ins: ina mesa perpetnadad. Quai ans po servir sco cussegl da mai desperar e da mai fidar dal tuttafatg, sch’ins vesa co che quest saut da tuttas colurs passa sper nus vi en rudè.»

– Plinius: Epistulae 4,24^[24]

Sch’i sa porschia la chaschun da mitschar da la hectica e dal currim da las fatschentas quotidianas che servian savens a pauc, cusseglia Plinius da sa retrair da quellas e d’impunder enstagl il temp per studis ed oziusitad (otium). Quest’ultima saja, sco ch’ins dia per spass e tuttina cun raschun, en tutta cas meglier che da smarschunar.^[25] Ad in auter partenari da brev cusseglia el da subordinar als studis tut las autras chaussas e da sviluppar quels ad insatge agen; cuntrari a l’ulteriur possess restia quai e na passia betg suenter la mort ad auters.^[26]

Directivas eticas e moralas

In sclav roman porta a ses signur ina tavla da scriver

Sco qualitads exemplaricas, da las qualas Plinius fa explicitamain valair da disponer er sez, numna el generusadad (liberalitas), modestadad (modestia) ed indulgenza (clementia).^[27] I para sco sche Plinius avess propi er gì il num d’esser spezialmain indulgent, sche schizunt subalterns da ses amis pudevan far quint cun el sco intercessur tar lur signurs.^[28] Sabinianus vegn admonì da Plinius, da betg pli esser grit sin in serv laschà liber pervi dal fallament da quel:

«Ti has gì gugent quest um ed al vegns speranza puspè ad avair gugent; per il mument basti sche ti ta mussas indulgent. Ti al dastgas puspè far reproschas, sch’el n’ha betg merità autramain, e quai schizunt cun meglra raschun en il cas che ti ta mussas uss miaivel. Tegna quint da sia giuventetgna, da sias larmas, da tia indulgenza! N’al mudregia betg e tras quai er tai – pertge che ti turmentas tatez, sche ti, ina persuna uschè buntadaivla, es grit!»

– Plinius: Epistulae 9,21^[29]

En cas da dispitas pervi da surpassaments d’auters cusseglia Plinius insumma da sa tegnair enavos e sa drizza cunter quels che puneschan il pli sever quai ch’els sezs n’èn betg buns d’evitar. «Jau da mia vart resguard quel sco il pli perfetg uman che perduna a tut tschels uschia sco sch’el sez faschess mintga di sbagls; e ch’emprova d’evitar sez surpassaments sco sch’el na perdunass a nagin nagut.» La finala valia la sentenza: «Tgi che odiescha ils sbagls dals umans, odiescha ils umans» (qui vitia odit, homines odit).^[30]

Da far differenzas da grad tar ses giasts a maisa refusa Plinius, e quai betg il davos suenter ch’el aveva vis in enconuschent a servir be ad intgins las delicatessas, entant ch’ils ulteriurs preschents stuevan sa cuntentar cun spaisas simplas. «Er aveva el laschà servir trais differentas sorts vin en pitschnas buttiglias; betg forsa per ch’ins haja la pussaivladad d’eleger, mabain per ch’ins na possia betg refusar quel che vegniva servì: ina per el e nus, ina per ils amis main impurtants – pertge ch’el fascheva la differenza da grad tar sias amicizias –, ed ina terza per ses e noss servs laschads liber.» El percunter, uschia Plinius, tractia tuts tuttina, cun ils quals el partia maisa e pulstrà.^[31]

Cumpassiun e simpatia demussa Plinius er envers ils sclavs che tutgan tar sia chasada. Cunter la disa als lubescha el da far ina sort testament e metta, sco ch’el di sez, lura er enturn quel sco sch’el avess vigur legala: «Els laschan enavos, repartan e regalan sa chapescha entaifer la chasada, pertge che per il sclav è la chasada quasi il stadi e per uschè dir lur vischnanca.»^[32]

Sentiments maschadads provochescha il suicidi da ses ami intim Corellius Rufus che pativa d’ina greva gutta. I saja adina spezialmain trist, cura che la mort n’arrivia betg a moda natirala, pertge che «tar quels che vegnan terrads da la malsogna, consolescha gist il fatg che lur mort saja stada inevitabla. Ma tar quels ch’ina mort voluntara ans prenda davent, n’è la dolur strusch curabla, perquai ch’ins crai ch’els avessan anc pudì viver ditg.» Da la dunna da Corellius, il qual ha la finala refusà da mangiar, è Plinius vegnì clamà al letg da malsaun sco ultim che pudeva forsa anc impedir ses suicidi. Ma gia sin via è el vegnì a savair ch’er el na vegnia betg a pudair midar la decisiun da ses ami: «Cura ch’il medi al ha vulì dar da mangiar, aveva el ditg: ‹Mia decisiun è definitiva!›, in pled ch’ha chaschunà en mi’olma profunda dolur, ma er gronda admiraziun.»^[33] Er en auters rapports da Plinius davart suicidis en ses conturn, uschia remartga Bütler, vegnan surtut accentuads dus aspects: la decisiun raziunala e la realisaziun stataivla. En quai sa mussia il primat absolut dal spiert er sut grevas circumstanzas da malsogna. «Quai vul però er dir che Plinius n’approvescha betg be il suicidi, mabain ch’el admira ultra da quai la grondezza umana che sa preschenta en quel.»^[34]

Critica dal temp

Oratur dal temp republican

Plinius lauda bain adina puspè caracteristicas e tenutas exemplaricas da persunalitads or da ses circul d’amis ed enconuschents. Davart las relaziuns generalas en la societad da ses temp s’exprima el però a moda pauc positiva, magari er disfavuraivla u en in tun resignant.^[35] In exempel per quest cuntrast in pau placativ furma il fatg ch’el lauda ses ami Asinius Rufus ch’ha plirs uffants, entant ch’el crititgescha a medem temp la societad perquai ch’i prevalia en general la tendenza cuntraria:

«El ha plirs uffants. Pertge che er en quest reguard ha el ademplì las obligaziuns d’in burgais exemplaric (...), e quai en in tschientaner en il qual ils blers favuriseschan ils avantatgs d’avair nagins uffants e resguardan gia in sulet figl sco ina chargia.»

– Plinius: Epistulae 4,15^[36]

La generaziun che crescha suenter valitescha Plinius insumma a moda critica. Quai sa mussa en ses laud sin ses anteriur protegì Iunius Avitus barmier. A la scolaziun e furmaziun dal caracter da quel haja el contribuì uschè bler che Avitus al haja demussà gronda stima e venerà sco ses magister.

«Quai è ina raritad tar la giuventetgna d’ozendi. Quants paucs admettan ch’els èn inferiurs e sa suttamettan a la vegliadetgna u a l’autoritad d’in auter! Dalunga èn els sabis, dalunga san els tut, respectan nagin, imiteschan nagin ed èn lur agen ideal.»

– Plinius: Epistulae 8,23^[37]

A moda betg main critica s’exprima Plinius areguard las relaziuns en il pli impurtant lieu da ses agen operar politic, en il Senat a Roma. A ses ami Maximus rapporta el da l’introducziun d’ina nova procedura electorala en scrit:

«Pelvaira eran nus crudà tar la votaziun averta, a bucca pli a bass che radunanzas popularas sfranadas; nagin’observaziun dal temp da discurrer, nagin taschair prudent, nagin star tschentà cunvegnent. In snuaivel sbragim da tuttas varts, mintgin stumplava ses candidats tras il smugl da rotschas e gruppettas, in battibugl trid e selvadi. Uschè lunsch eran nus vegnids giud via dals princips dals babs, tar ils quals tut sa splegava a moda temprada e ruassaivla e respectond la dignitad dal lieu.»

– Plinius: Epistulae 3,20^[38]

Da collegas dal Senat pli vegls ha Plinius laschà raquintar co che quai saja stà tut auter a l’entschatta da lur carriera politica: In profund silenzi regiva suenter ch’il candidat era vegnì clamà per il num e che quel aveva numnà sias referenzas e ses sustegniders; e quels han alura fatg da lur vart curtas explicaziuns. «Quai era pli effizient che tutta propaganda. Da temp en temp crititgava in candidat la provegnientscha, la vegliadetgna u er il candidat da ses concurrent. Il Senat tadlava tut quai cun ina seriusadad stoica. Uschia èn savens sa fatgs valair umens che meritavan quai, enstagl da tals cun bunas relaziuns.»^[39]

En in’ulteriura brev a Maximus revegn Plinius a la nova procedura d’elecziun ed a las resalvas ch’eran vegnidas exprimidas che l’anonimitad da quella pudessi manar pir da dretg ad abus. «Quai è uss propi stà il cas», rapporta Plinius. «Tar las ultimas elecziuns sa chattavan sin ils cedels da tuttas sorts stinchels e schizunt portgarias; ed en in cas steva al lieu dals nums dals candidats quels da lur promoturs. Il Senat è vegnì vilà ed ha pretendì ch’il princeps chastia l’autur; ma quel – che sa chattava probablamain sez tranter ils indignads – è sa retratg e n’è betg stà da chattar.» Co ch’ins possia metter en urden questa situaziun na sa Plinius betg; adina sajan las mendas pli fermas ch’ils remedis.^[40]

Utilisaziun aristocratica da possess da funs

Villa da Plinius tenor l’imaginaziun da Karl Friedrich Schinkel, 1842

Sias possessiuns ruralas menziunescha Plinius en sia correspundenza be en segunda lingia sut l’aspect dal retgav e da la basa d’existenza economica. En emprima lingia metta el quellas en scena sco cuntrapol a la hectica ed a l’activissem a Roma.^[41] Arrivà al lieu da ruaus contemplativ daventia el conscient, quant mulestus e lungurus il mintgadi en la citad saja a la lunga. Sin ses bain sper Laurentum possia el sa distatgar da tut quai:

«Jau n’auda nagut, na vesa nagut, na di nagut che jau stess silsuenter mal d’avair ditg; nagin na fa visavi mai in nausch baterlim sur dad auters ed jau mez na crititgesch nagin auter che mamez cura che jau ma cumport memia maladester durant scriver. Nagina speranza, nagina tema tribulescha mia pasch, naginas currellas disturban mai en mes ruaus. Be cun mamez e cun mes charezzads cudeschs conversesch jau. O tge sauna e pura vita, tge dultscha e nobla musa, pli bel bunamain che mintga occupaziun!»

– Plinius: Epistulae 1,9^[42]

Che ponderaziuns economicas giugavan tuttavia er ina rolla tar la cumpra ed utilisaziun dals bains mussa Plinius en in auter lieu, nua ch’el fa ponderaziuns areguard l’acquist da novs terrens. Quels cunfineschan cun ina da sias possessiuns, uschia ch’el na duvrass nagin nov administratur e na stuess er betg far viadis supplementars. «Da l’autra vart tem jau ch’i saja malprecaut d’exponer in’uschè gronda possessiun a las medemas cundiziuns da l’aura, a las medemas casualitads; i para pli segir da gulivar las lunas dal destin tras bains ch’èn situads en differentas posiziuns.»

I sa tractia d’in terren fritgaivel che n’empermettia bain betg ina fitg gronda racolta, ma ina segira. Gist questa situaziun da la rendita haja però patì l’ultim temp tras quai ch’ils emploiads servs sajan stads en retard cun pajar il tschains da fittanza; en lur situaziun difficila hajan els dà ad impegn impurtants isegls da lavur. «Els ston pia vegnir equipads da nov, e quai cun tant pli auts custs perquai ch’els pon be duvrar sclavs capavels; pertge che ni jau ni uschiglio insatgi en questa regiun dispona da sclavs che fan en chadainas lavur sfurzada.»^[43]

Ed en in’autra brev mussa Plinius ch’el è per part s’occupà a moda intensiva cun pussaivladads d’optimar la rendita da ses bains, per exempel cun commerzialisar la racolta da vin. Il sistem da rabat ch’el haja introducì cun conceder ina reducziun da pretsch a cumpraders a l’engrossa vegnia uss bain imità generalmain. Economicamain na sa paja quel strusch; ma in avantatg saja ch’ils partenaris da fatschenta, als quals el remunereschia anc supplementarmain lur recumpensas punctualas, sa sentian tractads bain ed al restian uschia renconuschaivels.^[44]

Aspects e problems da l’administraziun da las provinzas – en dialog cun Trajan

Sco administratur provinzial ha Plinius tranter auter laschà restaurar quest teater a Nicaea

Per in impurtant commember dal Senat ed anteriur consul tutgavi tar las aspectativas usitadas da surpigliar per in tschert temp l’organisaziun administrativa da singulas provinzas da l’Imperi roman. Per quest’incumbensa era el preparà bain, sco ch’i resulta da ses corpus da brevs. En il Senat era el sa mess en per collegas ch’eran vegnids attatgads da lur adversaris politics pervi dad irregularitads presumtivas durant lur activitad en l’administraziun da las provinzas. Ad auters ha el dà buns cussegls cura che quels han surpiglià talas funcziuns. A Maximus scriva el:

«Tira en consideraziun che ti vegns tramess en la provinza Achaia, en la vaira e genuina Grezia, là nua che – sco ch’igl ha num – è vegnida inventada la furmaziun e la scienza e schizunt l’agricultura. Ti vegns tramess per metter en urden la constituziun da citads libras, vul dir: tar umans ch’èn en il meglier senn umans, tar libers ch’èn en il meglier senn libers, ch’han defendì il dretg a libertad concedì tras la natira cun lur abilitads, lur merits, tras amicizia e la finala er cun ademplir conscienziusamain contracts. Hajas respect envers lur fundaturs da la citad divins, envers ils nums da lur divinitads! Sajas plain stima envers lur veglia gloria ed insumma envers lur vegliadetgna, la quala e venerabla tar umans, ma sontga tar citads! Fa onur a lur passà, a lur acts eroics, a lur mitus! Na permalescha nagin en si’onur, en sia libertad ed er betg en sia luschezza!»

– Plinius: Epistulae 8,24^[45]

En quel mument che Plinius è sez vegnì tramess da Trajan sco administratur extraordinari en la provinza Bithynia e Pontus, resplendan sias dumondas en scrit però ina premura minuziusa da gea betg surpassar las atgnas cumpetenzas. A la perscrutaziun istorica ha Plinius en mintga cas prestà in grond servetsch cun sias numerusas dumondas e sia pedantaria^[46], pertge ch’uschia vegn ins a savair blers detagls areguard l’administraziun da las provinzas e las relaziuns politicas che na fissan uschiglio betg enconuschentas. I suondan intgins exempels che servan ad illustrar quai.

Suenter in grond brischament a Nikomedia dumonda Plinius Trajan, schebain el giaja d’accord da furmar in corp da pumpiers che consistia da maximal 150 mastergnants. Trajan refusa quest plan cun render attent a la situaziun politica ch’era da quel temp spezialmain malruassaivla en la provinza Bithynia e Pontus. I saja inditgà sut talas circumstanzas da prevegnir a mintga furma d’organisaziun da persunas. Plinius duaja procurar per in meglier equipament tecnic per il cumbat cunter incendis, ma surlaschar quel als singuls possessurs da chasas ed ordinar sche necessari al pievel che curia natiers da sa gidar.^[47]

Per ordinari incaricheschan ils rescripts da Trajan da cuntinuar cun las regulaziuns d’enfin qua. A la citad Amisos ch’era alliada cun ils Romans conceda Trajan da manar vinavant la cassa da sustegn existenta, damai ch’els hajan il dretg sin quai tenor lur leschas e tenor ils contracts cun Roma. Da vulair midar qua insatge saja inditgà tant main «sch’els dovran las contribuziuns correspundentas betg per malruaus u per reuniuns scumandadas, mabain per mitigiar la povradad da persunas basegnusas.» Auter però sa preschentia la situaziun en auters lieus: «En las ulteriuras citads, las qualas èn suttamessas a noss dretg, èn talas activitads da scumandar.»^[48]

Manuscrits

Per ils emprims nov cudeschs, ils quals Plinius ha sez edì en gruppas da mintgamai trais, exista in grond dumber da manuscrits dal 9avel fin il 15avel tschientaner; quels sa laschan sutdivider en trais classas da tradiziun, tut tenor quants cudeschs ch’els cumpiglian mintgamai. Il text dal dieschavel cudeschs va enavos sin la ‹Editiones principes› che Hieronymus Avantius ed Aldus Manutius han preschentà il 1502 e 1508. Els èn sa basads sin in manuscrit da Paris da tut ils diesch cudeschs, il qual è oz sparì. Pir il 1888 è vegnì rescuvert in manuscrit cun quaranta da questas brevs da ed a Trajan en la Bodleian Library ad Oxford.^[49]

Annotaziuns

1. Matthias Ludolph: Epistolographie und Selbstdarstellung. Untersuchungen zu den ‹Paradebriefen› Plinius des Jüngeren. Tübingen 1997, p. 18.
2. Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius. Francfurt a.M. 2000, p. 129.
3. Plinius: Epistulae 6,16.
4. Plinius: Epistulae 10,96 e 10,97.
5. Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius. Francfurt a.M. 2000, p. 138 e 170s.
6. Plinius Secundus: Sämtliche Briefe. Ed. da Walter Rüegg, p. 23.
7. Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius. Francfurt a.M. 2000, p. 132s.
8. Plinius Secundus: Sämtliche Briefe. Ed. da Walter Rüegg, p. 15.
9. Plinius Secundus: Sämtliche Briefe. Ed. da Walter Rüegg, p. 16.
10. Plinius: Epistulae 9,5.
11. Plinius: Epistulae 6,32.
12. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 90.
13. Plinius: Epistulae 6,24.
14. Plinius: Epistulae 1,21.
15. Plinius: Epistulae 3,14.
16. Plinius: Epistulae 1,4.
17. Plinius: Epistulae 6,34.
18. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 28s.
19. Plinius: Epistulae 6,11.
20. Plinius: Epistulae 7,9.
21. Plinius: Epistulae 8,19.
22. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 92, sa referind a Plinius: Epistulae 8,18.
23. Plinius: Epistulae 2,6.
24. Plinius: Epistulae 4,24.
25. Plinius: Epistulae 1,9.
26. Plinius: Epistulae 1,3.
27. Matthias Ludolph: Epistolographie und Selbstdarstellung. Untersuchungen zu den ‹Paradebriefen› Plinius des Jüngeren. Tübingen 1997, p. 203.
28. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 111.
29. Plinius: Epistulae 9,21.
30. Plinius: Epistulae 8,22.
31. Plinius: Epistulae 1,15.
32. Plinius: Epistulae 8,16.
33. Plinius: Epistulae 1,12.
34. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 77.
35. Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius. Francfurt a.M. 2000, p. 263.
36. Plinius: Epistulae 4,15.
37. Plinius: Epistulae 8,23.
38. Plinius: Epistulae 3,20.
39. Plinius: Epistulae 3,20.
40. Plinius: Epistulae 4,25.
41. Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Heidelberg 1970, p. 119.
42. Plinius: Epistulae 1,9.
43. Plinius: Epistulae 3,19.
44. Plinius: Epistulae 8,2.
45. Plinius: Epistulae 8,24.
46. Matthias Ludolph: Epistolographie und Selbstdarstellung. Untersuchungen zu den ‹Paradebriefen› Plinius des Jüngeren. Tübingen 1997, p. 54.
47. Plinius: Epistulae 10,33 e 10,34.
48. Plinius: Epistulae 10,93.
49. Etienne Aubrion: La Correspondance de Pline le Jeune. En: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, part 2: Principat. Tom 33: Sprache und Literatur. Tom parzial 1. DeGruyter, Berlin/New York 1972, p. 362–365; Rudolf Hanslik: Plinius 2. En: Der Kleine Pauly. dtv, Minca 1979, tom 4, col. 938.

Litteratura

Ediziuns

Ediziuns criticas

• Roger A.B. Mynors (ed.): Epistularum libri decem. Clarendon Press, Oxford 1963 e pli novas. (2009, ISBN 978-0-19-814643-8).
• Mauriz Schuster, Rudolf Hanslik (ed.): Epistularum libri novem. 3. ed. Teubner, Lipsia 1958. (Restampa: Teubner, Stuttgart 1992, ISBN 3-8154-1657-4).

Ediziuns cun translaziuns

• Helmut Kasten (ed.): Plinius: Briefe. Lateinisch-Deutsch. 6. ed. Artemis & Winkler, Turitg e.a. 1990, ISBN 3-7608-1577-4.
• Plinius Secundus: Sämtliche Briefe. Ed. da Walter Rüegg. Introducì e translatà dad André Lambert. Artemis Verlag, Turitg/Minca 1969. (Büchergilde Gutenberg, Francfurt a.M./Olten/Vienna 1987, ISBN 3-7632-3123-4).

Litteratura secundara

• Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius (= Studien zur klassischen Philologie, tom 121). Lang, Francfurt a.M. e.a. 2000, ISBN 3-631-36103-3.
• Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Studien zur Thematik seiner Briefe (= Bibliothek der klassischen Altertumswissenschaften. Nova seria, retscha 2, tom 38). Winter, Heidelberg 1970.
• Eckard Lefèvre: Vom Römertum zum Ästhetizismus. Studien zu den Briefen des jüngeren Plinius (= Beiträge zur Altertumskunde, tom 269). de Gruyter, Berlin e.a. 2009, ISBN 978-3-11-020874-0.
• Matthias Ludolph: Epistolographie und Selbstdarstellung. Untersuchungen zu den ‹Paradebriefen› Plinius des Jüngeren (= Classica Monacensia, tom 17). Narr, Tübingen 1997, ISBN 3-8233-4876-0.
• Katrin Schwerdtner: Plinius und seine Klassiker. Studien zur literarischen Zitation in den Pliniusbriefen (= Beiträge zur Altertumskunde, tom 340). de Gruyter, Berlin e.a. 2015, ISBN 978-3-11-041740-1.
• A.N. Sherwin-White: The letters of Pliny. A historical and social commentary. Clarendon Press, Oxford 2003, ISBN 0-19-814435-0.

Colliaziuns

• Text latin da las brevs
• Diversas brevs cun translaziun tudestga
• Tscherna da brevs en versiun tudestga cun original latin en furma sinoptica
• Ediziun critic-filologica pli veglia cun commentari
• Translaziun cumpletta tudestga pli veglia