Gieri Genatsch

Gieri Genatsch l’onn 1636

Gieri Genatsch (* l’onn 1596 a Lon en Val Schons ubain en Engiadin’Ota; † ils 24 da schaner 1639 a Cuira) è stà in reverenda e politicher ch’ha giugà ina rolla centrala durant ils Scumbigls grischuns. L’istoriografia naziunala dal 19avel tschientaner ed il success dal roman istoric da Conrad Ferdinand Meyer han fatg da Genatsch in dals protagonists da l’istoriografia grischuna ils pli enconuschents. Quest maletg idealisant è dentant vegnì relativà en il decurs dals davos decennis.

Vita

L’assassinat da Pompejus Planta. Maletg da Karl Jauslin

Gieri Genatsch è naschì l’onn 1596. Fin oz n’èsi betg sclerì dal tuttafatg, schebain el è vegnì sin il mund en l’Engiadin’Ota ubain a Lon en Val Schons. Si’uffanza ha el passentà en la chasa-pravenda a Silvaplana. L’onn 1610 ha Genatsch frequentà il Lectorium a Turitg, il 1616 è el s’immatriculà a la facultad teologica da l’Universitad da Basilea. Suenter ses studi ha el lavurà sco preditgant a Scharans en Val Tumleastga.

A partir da l’onn 1618 ha Genatsch fatg part dals cumbats da partida selvadis ch’han gì lieu en las Trais Lias. A la Dretgira penala da Tusaun è el cumparì sco inimi fanatic da la partida spagnol-catolica. Plinavant è el stà conresponsabel per l’assassinat da giustia da Nicolò Rusca, l’archuvestg da Sondrio, e da Johann Baptist Prevost da Vicosoprano. Il medem onn è Genatsch daventà preditgant refurmà a Berbenno sper Sondrio en la Vuclina ch’era per gronda part catolica. L’onn 1620 è el scappà a Silvaplana e mitschà uschia dal Murdraretsch dals protestants en Vuclina. L’act da vendetga è suandà in onn pli tard: il 1621 ha Genatsch mazzà cun insaquants gidanters il manader da la partida spagnol-catolica en las Trais Lias, Pompejus Planta, en ses chastè Rietberg en Tumleastga.

Suenter l’invasiun dals Spagnols ed Austriacs l’onn 1620 han las Trais Lias subì ils Scumbigls grischuns che stattan en connex cun la Guerra da trent’onns. Genatsch ha fatg carriera militara, l’emprim sco manader dals partisans, alura sco chapitani da la chavallaria en l’armada dal general Ernst von Mansfeld da la Pfalz. L’onn 1627 è el vegnì promovì sco maior ed è sa laschà en sin in duel cun ses superiur, colonel Jacob von Ruinelli, il qual el ha stilettà. L’onn sequent è Genatsch entrà en servetsch venezian, nua ch’el è dentant vegnì mess en arrest. Sinaquai è el sa rendì l’onn 1629 cun sia famiglia sin il chastè da Katzensteig sper Bischofszell (Turgovia).

Cura ch’il duca refurmà Henri II de Rohan ha occupà per incumbensa dal cardinal franzos Richelieu il Grischun, era colonel Genatsch ses maun dretg. Damai che Richelieu ha dentant gì l’intenziun da tegnair il Grischun cun ses territoris subdits sco garanzia per la conclusiun da la pasch, ha Genatsch manà contractivas cun l’Austria e la Spagna per deliberar sia patria. Per quest intent è el sa convertì l’onn 1635 en la claustra da chaputschins a Rapperswil SG a la confessiun catolica. En moda excellenta al èsi reussì da cugliunar Rohan e da persvader a medem temp ils Grischuns en l’armada franzosa e l’entir territori per ses plan. El è vegnì elegì sco general da las Trais Lias e cun agid da la Spagna è el stà capavel da sfurzar ils Franzos ils 5 da matg 1637 da sa retrair. Cun inschign diplomatic ha el ultra da quai cuntanschì che la Spagna ha restituì al Grischun la Vuclina. Dapi lura è Genatsch stà il manader politic e militar da ses territori. Sco ‹directur› da l’allianza spagnol-austriaca è el vegnì surchargia cun ina gronda facultad e nobilisà tras Philipp IV da la Spagna.

Ils 21 da schaner 1639 è Gieri Genatsch vegnì assassinà d’ina gruppa da conspiraturs a Cuira en l’ustaria dal pasterner da pastetas Lorenz (Laurentz) Fausch ‹Staubiges Hüetli›. L’emprim dals delinquents, vestgì sco urs, ha sajettà sin Genatsch cun ina pistola, silsuenter han ulteriurs mazzà el cun bastuns e segirs. En ina funtauna contemporana vegn l’assassinat descrit sco suonda:

«In deme tritt der erste in die stuben allein, ein mann von groszer statur und gewaltiger stärke, bekleidt mit einem beltz, sehr wohl vermombt, sprach sehr frölich: Aha signor Genatsch, darauf ihme der Genatsch die rechte hand gebotten, welche ihme der mann so hart gehalten, dasz er sich nicht wenden können, und gestraks mit der linken hand ein rörlin so er unter dem beltz gehabt, auf ihn loszgebrennt, der schutz aber nicht durchgegangen. In deme greifft Genatsch nach dem leuchter, kommt aber in puncto ein ander vermombter mann mit einer axt und schlagt den Genatsch an den kopf, dasz er fallt, gleich kommt der dritt mit einem rythammer, schlagt Genatsch in den kopf, das ihme das hirne hinausflüszt. Da solches geschehen, kommt der erste wider in die stuben, kehrt den Genatsch, um zu sehen ob er recht todt seye. Da solches geschehen und als er sahe, dasz er sein rest hatte, hat er mehrers nitt von ihme genohmen dann seinen hut, darum eine blawe fäderen, und seinen degen sampt dem behenk. Solcher blutige actus nun ist in solcher geschwinde und furia zugegangen, dasz er nitt zu beschreiben. Die bey ihme geseszene herren oberste sind ab solchem todt sehr perplex worden, die vermombten personen aber davon gegangen, deren in allem sind in 27 gezehlt, welche nach und nach sich verlohren, und keiner bey dem wenigsten nicht erkennt worden.»^[1]

Gieri Genatsch è vegnì sepulì anc il medem di en la Catedrala da Cuira. Sia fossa sa chatta il pli davos en la Catedrala da la vart sanestra da l’entrada. Vi da la paraid è il lieu segnà cun ses num. Il lieu da l’assassinat, il ‹Staubiges Hüetli› (betg sco descrit tar C.F. Meyer la chasa-cumin), steva al lieu dal Altes Gebäu odiern a la Via da la Posta 14. Questa chasa patriziana è vegnida erigida vers il 1730 da l’envoyé Peter von Salis-Soglio e furma oz la sedia da la Dretgira chantunala. Gist sper l’Altes Gebäu ha l’artist turitgais Christoph Haerle installà il 2005 in bigl cun il num ‹Las larmas da Lukrezia› che sa referescha a l’assassinat da Genatsch (tenor l’elavuraziun litterara da C.F. Meyer).^[2]

Damai ch’ils assassins eran mascrads n’han els mai pudì vegnir identifitgads. Igl è dentant vegnì supponì ch’ils Plantas, ils Gulers ed intgins agents spagnols sajan stads involvids en l’assassinat. La cronica da Fortunat Sprecher von Bernegg suppona ch’ils culpants derivian da tschertgels refurmatorics ch’hajan prendì en mal a Genatsch d’esser sa convertì al catolicissem.

In dals delinquents presumtivs cun num ‹Zembra› ha er assassinà ils 24 da favrer 1639 in commember da la famiglia imperial-catolica von Planta sco er ils 30 d’october 1639 in ulteriur commember da la medema famiglia al Pass Brauli (en vischinanza dal Pass dal Stelvio). Ultra da quai duai el esser stà involvì en ulteriurs assassinats, uschia ch’el è vegnì sentenzià a la mort ed executà a Tarasp ils 7 da mars 1640.

I dat en egl ch’ils murdraretschs tranter las elitas ed ils partisans avevan sistem dal temp dals Scumbigls grischuns. Er Gieri Genatsch sez ha assassinà ils 26 da fanadur 1638 in adversari cun num Johann Peter Stampa. La finamira da quests conflicts era da puspè manar la Republica da las Trais Lias suenter il Capitulat da Milaun en il possess cumplain da las terras subditas en la Vuclina.

Recepziun

La part dal Altes Gebäu (oz sedia da la Dretgira chantunala) nua che sa chattava l’ustaria Staubiges Hüetli

Ils cronists contemporans sco Bartholomäus Anhorn, Fortunat Sprecher, Ulysses von Salis e Fortunat von Juvalta valiteschan Genatsch e sias prestaziuns plitost a moda critica.^[3] Els tuts giuditgeschan la conversiun da Genatsch sco tradiment e tuts – cun excepziun dad Anhorn – al dischapproveschan sco arrivà social che metta en dumonda las structuras socialas. Cun excepziun da von Salis (ch’era stà involvì ensemen cun Genatsch en il mazzament da Pompejus Planta) condemneschan tuts ils excess da violenza da Genatsch.

Il maletg da Genatsch da von Salis è marcà dal tradiment envers la Frantscha e da la moda e maniera co che Genatsch ha stgatschà a l’ur persunalitads dominantas sco von Salis sez. Las regurdientschas persunalas da Juvalta dattan perditga da la gritta ch’era anc adina avant maun areguard la rolla da Genatsch a chaschun da la dretgira nauscha da Tusaun. Ils puncts culminants en la carriera da Genatsch, surtut sia rolla en connex cun la recuperaziun temporala da la Vuclina e la retratga da l’armada franzosa or da la Veglia Republica, tematisescha en emprima lingia Bartholomäus Anhorn.

I dat dentant en egl che tuts quests rapports ch’emprovan d’analisar ils schabetgs en in context istoric pli vast attribueschan a Genatsch ina rolla plitost modesta. Sper questas cronicas è Genatsch anc restà per in temp en memoria pervia da chanzuns popularas e satiras che cursavan per part gia avant sia mort. Era qua cumpara Genatsch – bain a moda exagerada – sco persuna fanatica e dominada dal regl suenter pussanza.^[4]

Il mitus da Genatsch sco erox naziunal è in product da la mesadad dal 19avel tschientaner. L’onn 1844 è cumparida l’Histoire de la Confédération suisse da Louis Vulliemin ch’ha attribuì a Genatsch ina rolla centrala en ils embrugls diplomatics dal 17avel tschientaner. Plaun a plaun è Genatsch daventà in simbol da libertad, celebrà er en ovras litteraras e dramas patriotics.

Il roman Jürg Jenatsch da Conrad Ferdinand Meyer (1876) ha gì in success mundial ed è daventà lectura obligatorica per generaziuns da gimnasiasts. Qua il cuntegn dal roman en furma concisa: A l’entschatta da la guerra emprovan ils Spagnols da dumagnar il Grischun sut lur pussanza per pudair controllar ils pass. Il giuven plevon refurmà Genatsch als fa frunt sco manader dals protestants grischuns che vulan defender l’independenza da lur patria. Ses adversari da vart catolica è Pompejus Planta.

Planta inscenescha in cumplot; en consequenza da quel vegn la dunna da Genatsch per la vita en rom dal Murdraretsch en Vuclina. Genatsch ed ils ulteriurs refurmaturs ston fugir ed ils Spagnols ed Austriacs pon occupar il pajais. Genatsch sa vinditgescha cun assassinar Planta. Er las acziuns che suondan èn dominadas da gritta; la finala realisescha Genatsch ch’el fa uschia dapli donn a sia patria.

Genatsch s’orientescha pli ferm vers il duca franzos Henri de Rohan ch’era vegnì tramess per sustegnair ils refurmaturs en il Grischun. Genatsch daventa cumandant en l’armada da Rohan che suttastat als Franzos e che vegn la finala da terminar la guerra sco victurs. En il Contract da Chiavenna s’exprima Rohan bain a favur da la libertad ed independenza dal Grischun. Ma il chancelier franzos, cardinal Richelieu, n’è betg pront da suttascriver il contract. Genatsch serra sinaquai in contact secret cun ils Spagnols. Per pudair stgatschar ils Franzos dal pajais è el schizunt pront da convertir al catolicissem. Ma ord vista dals Spagnols cumenza Genatsch a vegnir memia pussant. El daventa la finala l’unfrenda d’in attentat e vegn mazzà da si’amanta da pli baud, Lucrezia, cun la segir, cun la quala Genatsch aveva mazzà ses bab Pompejus Planta.

La fascinaziun da quest roman è bain d’attribuir a la colliaziun dal cumbat per la libertad cun l’amur tragica da Genatsch per la figlia da ses inimi Pompejus Planta. Tant quest’amur sco er la rolla da Lucrezia a chaschun da l’assassinat da Genatsch èn però invenziuns litteraras da l’autur. Però era gia sa derasada curt suenter la mort da Genatsch la fama ch’el saja vegnì assassinà cun la medema segir, cun la quala el aveva mazzà da sias uras Planta. Malgrà tutta idealisaziun eri per Meyer dentant evident ch’il Genatsch litterar sa distingueva da la figura istorica. Il 1876 ha el scrit ad in ami en quest connex il suandant: «J’ai la certitude que ce n’était qu’un coquin, et j’en ai fait un personnage.»^[5]

Fin vers la mesadad dal 20avel tschientaner ha cuntinuà il process da crear da Genatsch in mitus. A quai ha attribuì tant l’istoriografia sco er las elavuraziuns litteraras. Las biografias dad Ernst Haffter (1894) e dad Alexander Pfister (1938, cun pliras reediziuns) han bain sigillà il maletg da l’erox Genatsch. Omaduas biografias accentueschan dentant er las varts violentas ed il regl da pussanza da Genatsch e mussan ch’el vuleva vegnir nobilisà per tut pretsch. A quests dus auturs sto vegnir concedì d’avair evaluà in vast corpus da documents contemporans e da brevs da Genatsch. Pfister ed auters istoriografs catolics emprovan da far valair che la conversiun da Genatsch na saja betg be stada manada d’in opportunissem senza scrupels, mabain vesan tuttavia er la pussaivladad d’ina profunda vieuta interna. Questa dumonda dueva schizunt vegnir ventilada sco part dal cumbat cultural retardà ch’ha occupà il Grischun fin vers la mesadad dal 20avel tschientaner.

‹Die Tränen der Lukretia› da Christoph Haerle (2005)

L’onn 1927 ha gì lieu la primaudiziun da l’opera Jürg Jenatsch da Heinrich Kaminski. Il 1929 è suandà il roman istoric La historia dil Gieri Genatsch da P. Maurus Carnot (1930 en versiun tudestga). Da questa fasa ‹eroica› da la recepziun da Genatsch dattan er perditga il Piz Jenatsch e la chamona da medem num en las Alps da l’Alvra; plinavant la marca postala svizra deditgada a Genatsch ch’è cumparida il 1941 – amez la Segunda Guerra mundiala – en rom d’ina retscha davart eroxs svizzers. Medemamain portan divers restaurants ed hotels en il Grischun il num Jenatsch. In exempel eclatant areguard la recepziun nuncritica da sia figura fin en temps pli novs furma la plastica da Genatsch cun la descripziun eroisanta ch’è vegnida plazzada l’onn 2000 davant l’hotel Jürg Jenatsch a Parpan.

En general han ils davos decennis però fullà via ad in maletg in pau pli differenzià da Genatsch. L’istoriograf Silvio Färber scriva en quest connex: «Dapi ils onns 1960 s’occupa però l’istoriografia puspè a moda pli critica da Genatsch. Ella caracterisescha el sco figura barocca tipica per l’epoca per quai che reguarda ses pensar ed agir, sco arrivist animà da sias ambiziuns e passiuns e sco opportunist senza ils minims scrupels.»^[6]

L’onn 1987 ha il film Jenatsch da Daniel Schmid (scenari: Martin Suter) celebrà in grond success. Tuttina sco en l’istoriografia da quel temp dominescha er en il film da Schmid la distanza critica envers ils tratgs violents da Genatsch. Il protagonist da questa coproducziun franzos-svizra è il schurnalist Christophe Sprecher (Michel Voïta) che viva ensemen cun si’amia Nina (Christine Boisson). Tar in’intervista cun il vegl antropolog Dr. Tobler (Jean Bouise) prenda el cun sai ina brunsina da mesch che duai furmar la clav per discuvrir ils assassins da Genatsch. Sprecher scuvra ch’el po sa transferir cun agid da la brunsina en il 17avel tschientaner. Sia vita vegn dominada pli e pli fitg da Genatsch; a medem temp pegiurescha la relaziun tar Nina. Cun empruvar da metter puspè tut en urden èsi la finala Sprecher che sturnescha Genatsch (Vittorio Mezzogiorno).

In proxim chapitel marcant en la recepziun da Genatsch furma l’ovra scientifica Jenatschs Axt da Randolph C. Head, publitgada l’onn 2008 per englais ed il 2011 per tudestg. L’istoriograf american era gia sa fatschentà pli baud cun l’istorgia dal Grischun en l’epoca premoderna.^[7]

En si’ovra davart Genatsch na s’interessescha Head main – sco generaziuns d’istoriografs pli veglias – per il caracter ‹per propi› u la visiun apparenta da Genatsch. En il center stattan plitost las rupturas ed ils cunfins en la vita da Genatsch. Per Head è Genatsch in cameleon ch’adattescha sia colur a ses temp ed a ses conturn.

En in emprim chapitel preschenta Head la biografia da Genatsch en il context da la Guerra da trent’onns. Alura suondan divers chapitels che tractan dumondas d’identitad e da cunfins (lieu, pievel, lingua, confessiun, pussanza, violenza e.a.). Head constatescha che Genatsch n’era betg in naziunalist, sco che quai è vegnì postulà tranter il 1850 ed il 1950, mabain in patriot dal 17avel tschientaner. Cun midar la confessiun, uschia Head, haja Genatsch er midà sia concepziun dal mund. Gia avant la conversiun il 1635 haja el exprimì la maxima da «viver e laschar viver» en dumondas da religiun.

Novas vias va Head areguard l’interpretaziun da la brutalitad en la vita da Genatsch. En il Grischun dal 17avel tschientaner na bastavi betg da metter ord via ils concurrents ed adversaris; anzi als stuevan ins eliminar cun ina brutalitad demonstrativa. Onur e vendetga, lioms da famiglia e relaziuns da patrunadi furman tenor Head la clav a la chapientscha da la violenza ritualisada da quel temp.

A la fin tematisescha Head er la recepziun posteriura da Genatsch (istoriografia, litteratura e film e.a.). Areguard la fossa e l’emprima exhumaziun restan per Head divers segns da dumonda; ina buna part da questas dumondas han pudì respunder las exchavaziuns fatgas il 2012 tras il Servetsch archeologic.

Exhumaziuns

Emprima exhumaziun (1959)

La mort da Genatsch. Maletg dad E. Sturtevant tenor il roman da C.F. Meyer

L’onn 1959 ha l’antropolog turitgais Erik Hug (1911–1991) avert en la Catedrala da Cuira la fossa da Gieri Genatsch. Cumbain ch’igl era nunusità da quel temp d’exhumar be per motivs scientifics, ha l’uvestg da Cuira Christian Caminada sustegnì l’acziun. Ils 30 da fanadur è in lavurer fruntà avant l’altar da S. Chatrina sin in skelet ch’ins ha l’emprim tegnì per quel da Genatsch. Cumbain che l’uvestg ha sinaquai declerà la tschertga per terminada, ha Hug chavà vinavant senza lubientscha. Ils 4 d’avust è in lavurer fruntà in pau en l’ost dal lieu nua che la platta da fossa da Genatsch sa chattava enfin l’onn 1921 sin in skelet ch’era gia sa decumponì fermamain. Cun lubientscha da l’uvestg ha lura pudì vegnir realisada l’exhumaziun cumpletta ils 5 d’avust 1959.

Da la chavazza eran be pli avant maun la part davant (cun tempra sfratgada) e la cuppa cun tschofs da chavels nairs. Da l’ulteriur skelet han ins mo pudì intercurir parts da la bratscha, da las chommas e da l’oss dal turp. A basa da quests relicts èsi stà pussaivel da reconstruir ina lunghezza dal corp da radund 170 cm. Medemamain eran sa mantegnidas restanzas dal vaschè e da la vestgadira. Sut la chamischa purtava Genatsch in scapulier; en pli èn vegnids a la glisch ina corda da paternoss e dus medagliuns. L’avust 1961 han ins puspè sepulì l’ossa en il medem lieu. Las restanzas da la vestgadira, dal scapulier e da la corda da paternoss èn vegnidas integradas en il Museum dal stgazi da la Catedrala.

Erik Hug aveva bain empermess da deponer sia vasta documentaziun da retschertga en l’Archiv statal dal Grischun. Pervi da divergenzas d’opiniuns cun l’istoriograf grischun Jon Mathieu ha el però surdà il 1991 sia documentaziun a la claustra da Nossadunnaun. Il 2009, suenter ina retschertga pli vasta, èn questas materialias puspè vegnidas a la glisch. La cuntraversa tranter Hug e Mathieu cumpara er en il film ‹Jenatsch› da Daniel Schmid, numnadamain en furma dal schurnalist Sprecher che fa visita a l’antropolog chaprizius. Fin oz n’èn las retschertgas da Hug mai vegnidas publitgadas.^[8]

Segunda exhumaziun (2012)

Il mars 2012 ha il Servetsch archeologic dal Grischun avert per la segunda giada la fossa da Genatsch. En la communicaziun a las medias hai num: «Gia l’onn 1959 aveva l’antropolog turitgais Erik Hug exhumà la bara. L’identificaziun è succedida sin basa da la vestgadira e d’ina fractura da la chavazza. Igl è però restà intschert, sch’i saja effectivamain vegnida chattada la dretga bara. Ussa duain vegnir gudagnadas novas enconuschientschas antropologicas e patologicas areguard la statura, areguard la schlattaina u areguard blessuras. Ina funtauna per l’identificaziun è anc adina la gardaroba. A maun da restanzas da sang sin parts dals vestgids duai vegnir fatg in profil dal DNA e cumpareglià cun ils profils da descendents da la famiglia Genatsch che vivan anc. Perquai ch’i sa chattan mo pitschnas restanzas da sang sin la vestgadira han ins ussa – cun la permissiun d’uvestg Vitus Huonder – avert la fossa per survegnir ulteriuras emprovas da DNA. Pli tard vegn la chavazza dal mort purtada en l’Ospital chantunal dal Grischun, nua ch’i vegn fatg in scan. Quel serva alura sco model traidimensiunal per reconstruir la fisionomia presumtiva ch’il mort aveva sco viv.»^[9]

Ils 6 da matg 2012 ha la Televisiun Rumantscha emess en rom da l’emissiun ‹Cuntrasts› il film ‹La chavazza› da Martin Cantieni. Sco sulet schurnalist ha el accumpagnà e filmà la segunda exhumaziun da l’erox grischun. Il film preschenta «maletgs exclusivs e las pli novas scuvertas davart il Genatsch pre- e postmortal».^[10]

L’october 2012 ha il Servetsch archeologic preschentà ils resultats da questa segunda exhumaziun. L’evaluaziun scientifica è vegnida fatga d’in team internaziunal ch’ha cumpiglià – ultra dals collavuraturs dal Servetsch archeologic e dal Museum retic – scienziadas e scienziads da las universitads da Turitg, da Berlin, da Kiel e da la Trachia.

Exhumaziun e reconstrucziuns dal 2012–2014

Ina da las finamiras è stada da verifitgar l’identitad dal skelet cun agid da novas metodas da l’analisa genetica. Trais descendents che vivan e che derivan da la lingia masculina directa da la parentella da Gieri Genatsch han surdà emprovas da la mucosa da la bucca per cumparegliar lur DNA cun quella dal skelet. Cunquai ch’il DNA che cuntegna il cromosom Y vegn transmess tal e qual dal bab al figl, stuessan ils descendents da Genatsch avair il medem muster da cromosoms sco il skelet. Tar l’analisa d’emprovas archeologicas stoi vegnir garantì ch’il DNA extratg e savens fermamain fragmentà derivia effectivamain dal material examinà e ch’el na saja betg vegnì contaminà cun DNA modern. Il DNA da parts da l’oss da la coissa sco er d’in molar è vegnì examinà en il center per medischina evoluziunara da l’Institut d’anatomia da l’Universitad da Turitg.

Per examinar la parentella da Gieri Genatsch cun ils descendents masculins da ses basat èn vegnidas controlladas caracteristicas dal cromosom Y, ils uschenumnads Y-STRs (short tandem repeats) ed ils Y-SNPs (single nucleotide polymorphisms). Ils 22 Y-SNPs controllads eran identics tant tar ils trais descendents sco er tar il skelet. Quest muster da Y-SNP datti dentant savens en l’Europa Centrala. Perquai n’è il resultat betg fitg expressiv. Ils Y-STRs han mussà resultats identics tar ils descendents. 3 da 23 Y-STRs controllads eran differents tar il skelet. L’evaluaziun biostatica davart la probabilitad da parentella n’ha betg dà in resultat dal tuttafatg segir. «Cun examinaziuns geneticas n’avain nus pia betg pudì cumprovar cumplainamain l’identitad dal skelet», constatescha Cordula Haas da l’Institut d’anatomia da l’Universitad da Turitg.

Restar restan quels indizis ch’han pudì vegnir consultads per identifitgar la bara gia avant l’analisa genetica. Tenor l’infurmaziun da Christina Papageorgopoulou, l’antropologa directiva dal project, sa tracti tar il skelet masculin d’in individi creschì d’ina vegliadetgna matura – pia pli vegl che 40 onns e pli giuven che 60 onns. Quai constess per Genatsch ch’è vegnì assassinà cun 43 onns. Ultra da quai èsi fitg probabel che las fracturas ch’èn vegnidas constatadas vi da la chavazza dal skelet han chaschunà la mort da la persuna. Er quest indizi correspunda a la mort da Genatsch ch’è vegnida chaschunada evidentamain tras culps cun la sigir sin il chau.

Medemamain identifitgescha la vestgadira il mort sco ina persuna ritga betg clericala ch’ha vivì il 17avel tschientaner. E la finala correspunda il lieu da sepultura ad ina funtauna contemporana, tenor la quala Genatsch è vegnì sepulì en la Catedrala da Cuira sut l’orgla. «Tut en tut buns indizis», è il facit dal manader dal project Manuel Janosa. «Cun gronda probabilitad dastgain nus supponer che quai è la fossa da Gieri Genatsch.»^[11]

Il december 2014 è lura suandada ina publicaziun cumplessiva dal Servetsch archeologic che preschenta a moda detagliada tant ils resultats da la segunda exhumaziun sco er ulteriurs aspects areguard la fossa da Genatsch.^[12] A pled vegnan persunas dal fatg da l’archeologia, antropologia, genetica moleculara, medischina, scienza da textilias, istorgia, istorgia d’art e restauraziun. En ina vasta part introductiva preschenta Manuel Janosa l’istorgia da la perscrutaziun da la fossa da Gieri Genatsch. La dunsaina d’artitgels che suonda alura en l’ovra da bundant 200 paginas ch’è illustrada ritgamain sa lascha attribuir a las suandantas tematicas:

• En tschertga dal lieu da l’assassinat (‹Zum Staubigen Hüetli›) e dal lieu da sepultura precis en la Catedrala («Unter die Orgl»).
• Retschertgas antropologicas, geneticas, radiologicas e biochemicas vi dal skelet e vi dals chavels, cumplettadas d’ina genealogia da la famiglia Genatsch.
• Las singulas parts da la vestgadira dal sepulì ed ils ulteriurs objects da fossa (scapulier, corda da paternoss).
• Il purtret da Genatsch dal 1636 e sias numerusas copias, cumplettà d’ina emprova da reconstruir la fisionomia da Genatsch a basa dals maletgs dal skelet fatgs cun il tomograf computerisà.

Exposiziun

Il scapulier da Genatsch en l’exposiziun dal 2016/17

Il 2016/17 ha il Museum retic a Cuira realisà l’exposiziun ‹Calling Jenatsch›: «Erox, opportunist terribel u salvader dal Grischun – Gieri Genatsch ha survegnì gia blers titels. En ils scumbigls da la Guerra da 30 onns ha el absolvì ina carriera remartgabla dal reverenda al cumandant da mercenaris ed al politicher. Per quest intent ha el midà tant la confessiun sco er la vart politica. Sias finamiras ha el persequità en moda radicala e cun gronda prontezza a la violenza, ed er sia vita è ida a fin en moda violenta. Cun ses cumportament cuntradictoric n’ha Genatsch betg mo irrità ses contemporans. Fin oz è el ina figura fascinanta per perscrutaders, scripturs, auturs da teater e realisaturs da films. Els tuts emprovan da s’avischinar en lur moda a la figura bain la pli enconuschenta da l’istorgia grischuna. Da questa tschertga da Genatsch raquinta l’exposiziun. Ella preschenta ils fatgs enconuschents e las novas experientschas – e mussa che bleras dumondas restan anc adina avertas.»^[13]

A la figura istorica e sia recepziun tras ils tschientaners è l’exposiziun s’avischinada en furma dals suandants set chapitels:

1. Poets calling – Inventar Genatsch: Conrad Ferdinand Meyer metta il ‹Jürg Jenatsch› l’onn 1876 en il center da ses roman dal medem num. Cun questa ovra stgaffescha el in monument potent. Sco figura artistica daventa Genatsch pli enconuschent che quai ch’el è stà insacura sco persunalitad istorica. Scripturs, realisaturs da teater e da film sa laschan fascinar dal mitus da Genatsch.
2. Anthropologists calling – Tschertgar Genatsch: «N’avessas Vus betg veglia d’exchavar ina giada ina persunalitad enconuschenta? Genatsch per exempel.» Questa dumonda ha Hercli Bertogg, directur dal Museum retic, tschentà a l’antropolog da Turitg Erik Hug l’onn 1956 sin in’excursiun. Trais onns pli tard chatta Hug en la catedrala da Cuira in skelet masculin – ma è quai Gieri Genatsch?
3. Original objects – Stgazis or da la fossa da Genatsch: «Il vaschè na cuntegneva betg mo, sco spetgà, las restanzas dal skelet da Genatsch, mabain er ils vestgids, en ils quals el era vegnì sepulì!», ha nudà Erik Hug tut surstà. Ils chats nunspetgads lascha el restaurar en il Museum naziunal svizzer a Turitg. L’onn 1960 na vegnan els betg pli sepulids. Els restan en la collecziun dal Museum dal stgazi da la catedrala a Cuira.
4. Scientists calling – Plain mirveglias per Genatsch: Cun la renovaziun da la catedrala da Cuira a partir da l’onn 2003 sa sveglia l’interess dals perscrutader per la fossa da Genatsch. Ma nua èn ils documents davart las exchavaziuns dad Erik Hug? Questas e bleras autras intschertezzas vegnan eliminadas en ina tratga tras lur scuverta en la claustra da Nossadunnaun. A medem temp naschan dumondas dal tuttafatg novas. Respundidas pon ellas vegnir mo, sche la fossa vegn averta da nov.
5. Painters calling – Per mintgin ses Genatsch: L’agen purtret en ieli – quai ch’era resalvà fin alura mo als nobels, sa prestan durant il 17avel tschientaner er burgais ritgs Genatsch sa preschenta sin ses unic maletg contemporan sco uffizier en servetsch franzos. En il 19avel e 20 avel tschientaner, al punct culminant da l’entusiassem per Genatsch – vegn quest maletg copià bleras giadas.
6. Historians calling – La vita da Genatsch reconstruida: Tge savain nus concretamain da Gieri Genatsch? – Sco funtaunas servan actas, brevs e documents ch’èn deponids en ils archivs a Cuira, a Venezia, a Puntina, a Paris ed a Milaun u uschiglio insanua. Istoricras ed istorichers als consulteschan, als valiteschan ed als interpreteschan tenor lur dumondas alternantas. Els illumineschan aspects da la biografia dal Grischun dispitaivel.
7. Murderers calling – Whodunit? Tge è capità durant quella notg da schaner 1639 da tschaiver en l’ustaria ‹zum staubigen Hüetli› a Cuira? Tgi era l’um en il costum d’in urs? N’han ins betg pudì u betg vulì chattar ils delinquents? Il murdraretsch da Genatsch provochescha anc oz speculaziuns e vegn discutà adina puspè da nov. Segir è: Il crimi gida a sviluppar il mitus da ‹Genatsch›.

Annotaziuns

1. Archiv da la citad da Cuira, Cudesch da documents.
2. Die Tränen der Lukrezia.
3. Cf. las infurmaziuns detagliadas davart la recepziun tar Head (2012), p. 208–211.
4. Head, p. 211.
5. Cità tenor l’artitgel correspundent en il Lexicon Istoric Retic. [1]
6. Cità tenor l’artitgel correspundent en il Lexicon Istoric Retic. [2]
7. Demokratie im frühneuzeitlichen Graubünden. Gesellschaftsordnung und politische Sprache in einem alpinen Staatswesen, 1470–1620. Cuira 2001. (Original american 1995).
8. Tuttas indicaziuns tenor Manuel Janosa: Die Exhumierung des Jörg Jenatsch im Jahre 1959. En: Bündner Monatsblatt 5/2010.
9. Communicaziun a las medias dal Servetsch archeologic dal Grischun, 15 da mars 2012.
10. Martin Cantieni: ‹La chavazza›, Cuntrasts 6 da matg 2012 (cun pussaivladad da guardar il film online).
11. Tut las indicaziuns tenor Communicaziun a las medias dal Servetsch archeologic dal Grischun, 25 d’october 2012.
12. Curta descripziun dal cudesch.
13. Text dal flyer cun il qual il Museum retic ha envidà a l’exposiziun.

Litteratura

• Flugi, Alfons von: Georg Jenatsch, ein biographischer Versuch. En: Bündnerisches Monatsblatt 1852, p. 169–187 e 201–220.
• Reber, Balthasar: Georg Jenatsch. Graubündens Pfarrer und Held während des Dreissigjährigen Krieges. En: Beiträge zur vaterländischen Geschichte, tom 7, Basilea 1860, p. 177–300.
• Kind, Christian Immanuel: Jenatsch, Georg. En: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 13, Duncker & Humblot, Leipzig 1881, p. 763–766.
• Haffter, Ernst: Georg Jenatsch: ein Beitrag zur Geschichte der Bündner Wirren. Hugo Richter, Tavau 1894 [cumpiglia dus toms, tar il segund sa tracti d’in cudesch da documents]. (Restampa: Bertrams Print on Demand 2010, ISBN 978-1-148-38979-0).
• Planta, Peter Conradin: Geschichte von Graubünden. Berna 1913, p. 197ss.
• Jecklin, Fritz / Valèr, Michael: Die Ermordung Georg Jenatschs. Nach dem Churer Verhörprotokoll. En: Zeitschrift für Schweizerische Geschichte, tom 4, 1925 (50 p.).
• Pfister, Alexander: Jörg Jenatsch. Sein Leben und seine Zeit. 5. ediziun. Desertina, Cuira 1991, ISBN 3-905241-21-8 (Emprim’ediziun: Georg Jenatsch. Sein Leben und seine Zeit. Zu seinem 300. Todestage. Schwabe, Basilea 1938).
• Winkler, Jean J.: Jörg Jenatsch und der erste Verlust des Veltlins. Winkler, Turitg 1965.
• Pfister, Alexander (elav.): Jörg Jenatsch. Briefe 1614–1639. Cuira 1983.
• Mirbach, Wolfram: Jenatsch, Georg (Jürg). En: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 3, Herzberg 1992, col. 23–24, ISBN 3-88309-035-2.
• Head, Randolph C.: Jenatschs Axt: Soziale Grenzen, Identität und Mythos in der Epoche des Dreissigjährigen Krieges. Translaziun actualisada. Desertina, Cuira 2011, ISBN 978-3-85637-413-6 (Original american: 2008).
• Janosa, Manuel: Die Exhumierung des Jörg Jenatsch im Jahre 1959. En: Bündner Monatsblatt. 5/2010. Desertina, Cuira 2010.
• Servetsch archeologic dal Grischun: Unter die Orgl begraben. Das Grab des Jörg Jenatsch in der Kathedrale zu Chur. (Retscha Archäologie Graubünden, tom 4), Cuira 2014, ISBN 978-3-906064-35-2

Colliaziuns

• Gieri Genatsch en il Lexicon istoric retic
• Dossier Gieri Genatsch sin chattà.ch
• ‹La chavazza› – film da la Televisiun Rumantscha davart l’exhumaziun dal 2012