خاصخيلي قبيلو هڪ سنڌي ڄاموٽ سماٽ قبيلو آهي جيڪو پاڪستان جي سنڌ ۽ بلوچستان جي صوبن ۾ ملندو آهي. ڊاڪٽر بلاول لکي ٿو تہ اهي خاص خيل خان سما جي اولاد مان آهن، ھن حوالي سان جيڪو 14 صدي عيسويء ۾ رهندو هو. خاصخيلي قبيلو پنهنجي شاندار ثقافتي ورثي ۽ روايتن جي ڪري مشهور آهي، ۽ بنيادي طور تي زراعت ۽ مال پالڻ ۾ مصروف آهن. ”خاصخيلي“ جو لقب سمن جي اڳواڻ خاصخيلي خان سما سان جڙيل آهي، جيڪو 14 صدي عيسويءَ ۾ هڪ اهم شخصيت هو. هو سما قبيلي جي باني ڄام انڙ جي اولاد مان هو ۽ پنهنجي بهادري، ڏاهپ ۽ رهبري جي صلاحيتن جي ڪري مشهور هو.
جڏهن ته ٻين کي زبردستي سڄي برطانوي راڄ ۾ منتقل ڪيو ويو.
# ثقافتي اهميت
# فوجي خدمت خاصخيلي ويڙهاڪ سما فوج ۾ سپاهين، گهوڙي سوارن ۽ ڪمانڊرن طور ڪم ڪندا هئا، سلطنت کي ٻاهرين خطرن کان بچائيندا هئا.
حڪمرانن، پيارن ۽ معتبر محافظن جي حيثيت ۾ حڪومت ڪري رهيا آهن. اهي ڪردار تنوع ڏيکارين ٿا.
3. انتظاميه. اقتصاديات، ثقافت ۽ فوجي طاقت تاريخي حوالن ۽ خاصخيلي روايتن موجب هيٺيان خاصخيلي سما حڪمرانن جا ويجها ساٿي ۽ معتبر صلاحڪار طور سڃاتا ويندا هئا.
ڪتاب جينس لوجي آف خاصخيلي.
خاص خيلي هڪ سنڌي سماٽ ذات آهي پر هڪ مخصوص گھڙ سوار فوجي ذات وارن جو نالو آهي جن جو تعلق راجا بادشاه حاڪم حڪمران سان آهي اهي هنن جا خاص گھوڙي سوار فوجي سپاھي ھئا سنڌي لغات مطابق خاص خيلي جي معني آهي. خاص - خيلي با گھوڙي سوار سپاہي شهسوارن جو دستو مطلب وقت جي حاڪمن جو مخصوص طبقو جن جو تعلق انهن جي ذات سان هو فيروز اللغات جي مطابق خاص معني نج ذاتي پنهنجو، عمده، منتخب پیارو منظور نظر، لاڈلو به خیل معنی گروه جماعت گهڻا سوار گھٹا گھڙ گھوڙن جو در مطلب بادشاه حاڪم، راجا سپہ سالار جو اهو پنهنجو منتخب ٿيل گھوڙي سوار فوجی دستو جيڪو جن،گ جي وقت ھر اول دستي جو ڪم سر انجام ڏيندا ھئا. اڳتي ھلي اھو خاص طبقو ذات ۾ تبديل ٿي ويو. ڇاڪاڻ انھن خاص ماڻھن جي اولاد کي خاص يا خاص طبقي وارن جي اولاد سڏيو ويو جيڪي اڳتي ھلي خاصخيلي سڏيا ويا.
معني سلطان جي لشڪر جي اڳواڻي ڪندڙ خاص سپه سالار جئين تہ اوائلي دور جنگيون گھوڙن تي چڙھي وڙھيون وينديون ھون جنھن ڪري اڳواڻي ڪندڙ ۽ ٻيا ھميشہ گھوڙن ۽ اٺن تي لشڪر وٺي ويندا ھئا ۽ اڳواڻي ڪندڙ يا سپہ سالار ھڪ خاص ۽ ڀلي گھوڙي تي سوار ھوندو ھو جنھن ڪري ان کي خيلي چيو ويندو ھو. اھا ان جي سڃاڻپ ھئي جيڪا اڳتي ھلي ھن ۽ ان جي خاندان جي سڃاڻپ بڻجي وئي ۽ پوء ذات ۾ بدلجي ويئي
خاص جو تعلق خيل سان آھي جئين لکيل آھي خاص ۽ خيل ٻنهي جي معني آھي گھوڙن جا خاص شھسوار ٬ پر جڏھن ٻنن لفظن کي آخر ۾ (ي) لڳايو وڃي تہ ھڪ لفظ مڪمل ٿيندو .
خاصخيلي قبيلي وارا ان مان مطلب ڪڍن ٿا تہ ھو خاص گھوڙي سوار ھئا ٬ جن جو تعلق بہ ھڪ ذات يا قبيلي سان ھو ٬ انھي ڪري ھو عرب نسل سان تعلق رکندڙ آھن ۽ ۷۱۲ ع ۾ جڏھن محمد بن قاسم سنڌ تي حملو ڪيو تہ ان جي لشڪر ۾شامل ھئا ۽ ھو ھميشہ لاء سنڌ ۾ رھي پيا. عربي خاص خيل جو نسب ٬ عربي الانساب جي ڪتابن ۾ ھئين آيو آھي. ھي بنو ريام جي نسل مان آھن. جئين ريام بن حارث بن عبدالمدان بن حمير بن رعين ابن زيد بن الغوث بن سعد بن عوف بن عدي بن عوف بن عدي بن مالڪ بن زيد ابن شداد بن الھاد بن حمير لااصغر بن سيا بن ڪعب بن زيد المجھور ابن سھل بن عمرو بن قيس بن معاويته بن جشم بن عبد شمس ابن وائل بن الغوث بن قطن بن عريب بن زھير بن ايمن بن الھمسيع بن العرنيج بن حمير الاڪبر بن سبا بن بشجب بن يعرب بن قحطان بن ھود عليہ السلام.
آئين اڪبر جلد پھريون ٬ تاريخ خورشيد جھان ٬ تاريخ پشتو ٬ سراج احمد علوي ٬ تاريخ فرشتہ جلد پھريون حافظ رحمت خاني ۽ بابر نامون ۾
يورپ ۾ جاگيرداري نظام جو بنياد پڻ رومن شھنشاھت جي وقت ۾پيو ھو چوٿين صدي ۾ اتي زرعي پيداوار گھٽجي وئي جنھن ڪري ھارين کي پابند ڪيو ويو تہ ھو زرعي پوک ڪن جن کي سرف سڏيو وڃي سرف لاطيني ٻولي جي لفظ سروس مان نڪتو آھي .جرمن جي قبائلي رسم رواج مطابق جنگين کان مليل مال پنھنجن فوجن ۽ جوانن ۾ ورھائيندا ھئا انعام ۾ مليل زمين جا بڻجندا ھئا.
مناسب نہ سمجھيو ۽ گمناميءَ جي زندگي گذارڻ لاء سنڌ ڏانھن ھلي آئي ۽ لاھري کان دڙٻو (ڪراچي واري جاھي جو پراڻو نالو)پھتي انھن ڏينھن ۾ سيوھاڻي وارو رستو مواصلات واپار ۽ اچ وڃ لاء واڌو ذريعو ھو ناتر انھي رستي تي نارا ٿر جبل وٽ رھائش اختيار ڪئي جيڪو سون مياڻي دڙٻو ۽ لاھري بندر ڏانھن ويندڙن رستي جو چوسول ھو. ھن ھتي ھيبت نالي واري خاصخیلي سان شادي ڪئي جنھن جي نالي تي اڄ بہ ڳوٺ رونيو رڪارڊ ۾موجود آھن ديھہ موکيءَ ٬ ديھہ مٺان ٬ ديھہ تائيسر ٬ ديھہ صفوران ٬ جيڪي گڏاب ٽائون ۾ آھن ۽ پٽ مادل جي نالي وارو ڳوٺ بہ موجود آھي .
اھڙي طرح محترم خير محمد ٻرڙو پنھنجي غلطي تسليم ڪندي چئي ٿو موکان ذاتيون جي انسائيڪلوپيڊيا جي پھرين ڇاپي ۾ خاصخيلي جي غلط معني لکجي وئي انھي لاء معافي ۽ پنھنجي ڪتاب ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا جي ٽين ڇاپي ۾ لکي ٿو خاصخيلي عربي زبان جي بن لفظن جو مرڪب آھي خاص يعني چڱو نج ذاتي اعلي ۽ خيلي معني گھوڙي سوار يا شھسوار فوجي يا لشڪر جو اڳواڻ خاصخيلي حضرت ابراهيم عليه اسلام جي نسل مان منصور جو اولاد عرب آھن. جيڪي محمد بن قاسم جي لشڪر سان گڏ راجا ڏاھر سان جنگ ڪئي رحیمداد خان مولائی شیدائی تاریخ خاصخيلي ۾ لكي ٿو تہ خاصخیلی اصل ۾ عرب آهن، جيڪي عمان كان نڪري پهريان مڪران پوء لسٻيلي ۾ داخل ٿيا. محمد بن قاسم سان مكران ۾ محمد محمد بن هارون ، ٽي هزار لشكر سان گڏ همراه ٿي هليو، جنھن تہ مڪران به رهندڙ
ڪتاب ذاتيون جي انسائيڪلوپيڊيا ٽيون ڇاپو
لکيک خيرمحمد ٻرڙو سيوھاڻي. تاريخ خاصخيلي ۾ رحيمداد خان مولائي شيدائي لکي ٿو خاصخيلي قبيلي جو نسب خاصخيلين كي غلام ڪوٺڻ سراسر غلطي آهي ضرورت آهي ان جي ته بندوبست ڪيو وڃي : ملت كي ڪاوڙيل دماغن كان باز ركيو وڃي جيڪي مسلمانن جي عضون كي وڊي اخوت اسلام کي پامال ڪري انتشار جي وبا پکیڙن ۾ سرگرم آهن خاصخيلي اصل ۾ عرب آهن جيڪي عمان كان نڪري پهريون مڪران ۽ پوء لس ٻیلی ۾ رهائش پذیر ٿیا سندن سردار محمد بن هارون نميري قبيلي جو سردار هو. سندن شمار عرب المستعریہ نمبرا باهریان عرب يعني حضرت ابراهیم جو نسل ٻاهریان ان ڪري ڄاڻايل آهي ته جو حضرت ابراهيم جو وطن بابل هو جو عراق ۾ آهي، اتان نڪري عربستان ۾ پکرجی ویا قریش جو قبیلو قیدار حضرت اسماعیل جو ہیو نمبر پٽ جي نسل مان آهن. قيدار جي نسل مان عدنان جي شاخ مان محمد رسول الله ﷺ پیدا ٿیا. عرب مان هو ۽ سندن ڏاڏو حضرت ابراهیم علیه السلام جنهن جو نسل عرب ۾ پکراجي ويو نميري منصور جو اولاد آهن جنهن جي اولاد مان هيٺيان قبيلا شمار ڪیا وڃن ٿا (۱) بنو حرام (۲) بنو خفاف (۳) بنو سمان (۴) بنور عل (۵) بنو ذكوان (1) بنو مطر (بنو تنفذ (۹) بنو رفاعه (۱۰) بنو شرید (۱۱) بنو قبته (۱۲) سلامان (۱۳) بنو هوازن (۱۴) مازن (۱۵) بنو سعد (۱۲) بنو نصر (۱۷) بنو مره (۱۸) نميري (۱۹) بنو هلال (۲۰) بنو مجد (۲۱) بنو البكا (۲۲) بنو معاویہ (۲۳) بنو جعفر (۲۴) بنو ودان (۲۵) بنو عجلان (۲۶) بنو ضميره (۲۷) بنو ثقیف .
(۲) خاصخيلي جي لغوي معني: خاصخيلي نالو ٻن لفظن جو مرڪب آهي .
(۳) فوج خاصة جو پس منظر خاص خيل معنى "فوج خاصة اها خاص فوج جيڪا بارگاه سلطاني ۾ حاضر رهندي : سفر حضر ۾ بادشاهن سان هم رڪاب رهندي هئي. انهن كي اج ڪلھہ بادي گارڊ چئجي ٿو. انهي فوج ۾ اهڙا سپاهي چوندبا هئا جيڪي قد ۽ بت شڪل صورت، قوت ۽ جسارت ۾ خاص طور اعلی هجن انهن جون وردیون خوبصورت هیون ۽ هٿيارن سان مسلح هنا. سندن هٿيارن تي سون ۽ چاندي جو ڪم ڪيل هو، خاص خيل فوج جو رواج ساساني حاڪمن وڌو. ۱. جيتوٹیڪ پوئین ساساني شهنشاه جي ارد گرد خاص خيل فوج جو تعدا ۲۰۰۰ چار هزار هو ۽ اهي ديلم جا جوان هئا.
جوان هئا ارد گرد پنهنجي قابل اعتماد محافظ فوج كي پنهنجي بچا لاء روانو ڪيو ۽ عربن جي فتح كي ڏسي هنن خوشي سان اسلام قبول ڪيو.
احمد شاه ابدالي نادري محافظ فوج لاء ڏسو ڊاكٽر هري رام گپتا جي پنجاب ۾ آخری مغلیہ حکومت ۱۷۰۷ ع كان ١٨٩٣ ع ص ۵۸۱ لاهور ۱۹۴۴ ع.
سپاهین مان قابل اعتماد نوجوان چونڊي هڪڙي محافظ فوج يعني "ڪبشڪ" تيار ڪئي هئي هڪڙي لشڪر جو نالو چن گر هو يعني ساڄي پاسي واري فوج ٻي لشڪر جو نالو هو "برن گر“ يعني كابي پاسي واري فوج چنگیز خان جو فوجي نظام مضبوط هو ذهن ذهن سوارن سو سو سوارن جا دستا جن مٿان سالار مقرر هئا. انهي طرح هڪ هزاري پنج هزاري ڏه هزاري ويه هزاري جرنل عهدن تي مقرر هئا هي بيان ان ڪري ديون تا جيئن خاص خيل فوجي دستن جي صورت نمایان ٿئي. مرتضی احمد خان تاریخ اقوام عالم ص ۴۱۸ علمي پرنٹنگ پریس لاهور.
۱۵ محمد بن هارون نميري لاو ڏسو چچنامو تحفته الڪرام ۽ ٻيون سنڌ جون تاريخون تحفة الڪرام ۾ غلطي سان محمد بن هارون کي امير همزه جو اولاد لكيو آهي پر هو نميري هو.
۱۷ جن عرب مجاهدن سنڌ جي جنگين ۾ بهادري جا جوهر ڏيكاريا هئا تن كي بنا دل زمین جا ٽڪرا ملیا مگر حضرت عمر بن عبد العزيز ١٨ هجري ۾ حڪم ڪيو ته ڪو به سپاهی ڪاشتگيري يا ڪنهن ڌتندي ۾ مشغول نه ٿئي ان ڪري خاصخيلين کي به زمینون موٽائي ڏيڻيون پيون اھڙي حالت ۾ جيڪڏھن غزنوي لشڪر ۾ ڀرتي ڪونه ٿين ها ته سنڌ مان نڪرڻو پوي ها مال غنیمت مان ۴ ڀاڱي پنجون حصو انهن سپاهين ۾ ورھائبو هو. جيڪي بنا پگهار فوجي سپاهي ٿيندا هئا. (تاریخ سنڌ جلد ۳).
(۱) بادشاه ۽ شهزادن کان پوء وڏو فوجي عملدار صاحب دیوان عرض یا عارض سڏبو هو، جو فوجي معاملن ۾ بادشاه جو خاص مشیر هو جهاز وڪ هن دور ۾ وزیر جنگ جيتري حيثيت رکندو هو. سندن عهد و وڏي وزير كان ٿورو گهٽ هو. جنگین جي وقت سپاهين جي راشن ۽ هنن جي گاه پاڻي جو انتظام ڪرڻ، فتح کان پوه سپاهین ۾ مال غنیمت ورهائن فوجين جي نقل ۽ حمل جو انتظام سندن نگراني هيٺ هو .
۱۸ آئين اڪبري جلد ۱ دفتر ۲ بخشي ممالك شاهي محلات لاء محافظ مقرر ڪندو هو. اهڙي محافظ دستي كي اهل "ڪبشڪ"سڏيندا هئا. سلطنت جي وڪيل کان پوء بخشي وڏو عهدو هو. شريڪ جیئن ایران ۾ امراء جو هڪڙو طبقو "ءوڪلتاش" سڏبو هو شاه بیگ ارغون سنڌ فتح ڪرڻ کان پوه بكر مٿان فاضل ڪوڪلتاش کي پنهنجي پاران گورنر مقرر ڪيو هو. في خاص خیل ماتحت ڏه سوار رهندا هئا. هنجو ٽيون لقب سرخیل هيو يعني اها قوم جا سلطان محمود جي ڏينهن ۾ اسلامي فوج ۾ شامل ٿي : سلاطين دهلي جي زماني ۾ ترقي ڪري "تاش" ۽ "سرخيل“ جي لقبن سان سنڌين جي فوجي قابلیت جو دهلي دربار كان خراج وصول ڪيو. اهڙن مجاهدن جانبازن کي نظر حقارت سان ڈسڻ سنڌي پنهنجي بي عزتي پاڻ ڪرڻ جي قابل آهي حالانڪ سنڌين كي فخر ڪرڻ گهرجي.
۱۲۲۶۲۰۰ ع پر سلطان غياث الدين بلبلن تخت تي ويٺو، پنهنجي پت سلطان محمود ق آن کي سنڌ جو حاڪم مقرر ڪيائين، جنهن جو تخت گاه ملتان هو. ۲۱ برني ص ۳۳۱ فوج جا ٻه قسم هئا (۱) وجهي باقائده فوج (۲) غير وجهي با قائده فوج ۲۲۰ غیاث الدین تغلق دهلي جي تخت تي ويٺو سيوهن جي فوجي كلاه پر سيوھڻ جي فوجي ڪڙھ ۾ سئيس مقرر ٿيو پوء ھو ترقي ڪري سپھہ سالار ۽ اميري جي عھدن تي پھتو .ان لاء ڪو اعتراض نٿو ڪري باقي خاصخيلي باعث اعتراض ڇو آھن.
خاصخيلي سپاهين جي پگهاري فوجي لباس سلاطين دهلي جي زماني ۾ خان جي سالانه پگهار هک لک ٽڪا . امير كي ۳۰ یا ۴۰ هزار ٽڪا ملڪ كي ۵۰ هزار ٽڪاء في سوار كي ۲۳۴ ٽڪا هئا. اوهين چوندا ته اهو پگهار ٿورو آهي پر اهو ستائي جو دور هو خاص طور تي علاء الدین خلجی جو جپ خوشحالي جو دور تاریخ ۾ یادگار آهي. راشن سسٽم جو رواج پهریون علاء الدين خلجي رائج ڪيو هو. اهڙو دور وري سنڌين کي آسودگي جي لحاظ سان وري اهڙو نصيب ڪون ٿيو. هن صحبت ۾ علائي عهدا جنهن شین جا نرخ پیش ڪجن ٿا . (۱) ڪڻڪ في مڻ ساڍا ، پئسا من جو وزن ۲۸ سیر (۱) جو مر ۴ جيتل في من (۳) ساري ۵ جيتل في من (۴) داليون ۵ جيتل في مڻ (۵) اچي كند ۱۰۰ جيتل في مڻ(۲) گاڙهی کند ۶۰ جيتل في مڻ (4) رڍن ۽ ٻكرين جو گوشت ۱۰ جيتل في مڻ (۸) كيه ١٦ جيتل في من. فیروز شاهي نرخ: (۱) ڪڻڪ ٨ جيتل في مڻ (۲) جو ۴ جيتل في مڻ (۳) ساريون ۱۴ جيتل في مڻ (۴) داليون ۴ جيتل في مڻ (۵) گاڙهی کند ۱۲۰ جيتل في من (۲) گيه ١٠٠ جيتل في مڻ مٿيان نرخ کادو ۽ خوراڪ جي شين جا آهن. ڪپڙن جا (۱) ململ ، ۷ ٽڪا في ٿان (۲) ريشمي اعلى قسم جر ۴ ٽڪا في ٿان (۳) اوني ڪپڙو ۳ ٽڪا في ٿان (۴) اعلى قسم جو پشمي ڪمبل ۳۵ جيتل (۵) اوني كمبل ٦ جيتل (۲) اعلى درجي جو سوٽی ڪپڙو هک ٽڪو ۲۰ گز (۷) اوني ۽ سوتي گڏيل ڪپڙو هڪ ٽکو ۴۰ گز (۸) اعلی چادر ۱۰ جیتل (۹) غلام ٻانهيون في دائو ۸ ٽڪا (۱۰) خوبصورت ٻانهي ۱۲۰ ٽكا. ابن بطوطا جيڪي اگه ڏيكاري تو في چوزو هڪ جيتل ۱۵ کبوتر ٨ جيتل في رد ١٦ جيتل چانور ۸ جيتل في من بكري ٣ ثڪا ، اچي كند هڪ ٽڪو في من. غلام ۸ ٽڪا، همایون جڏهن سنڌ ۾ آیو ۱۵۴۱ ع ان وقت امرڪوٽ ۾ في ٽڪي جون ۴ ٻكريون وڪامندیون هیون ۳۲. ڪاریگرن كي روزانه هن طرح مغلیہ دور ۾ روز ملندو هو جو دام جي نرخ سان هو في رپيه ۾ ۴۰ دام هئا (۱) راز و ۸ دام (۳) وادو 4 دام (۳) سرون ٺاهیندڙ سادا ۳ دام (۴) بیلدار سادا ۳ دام (۵) بخالي ۳ دام (۲) عام مزور ۲ دام.
لباس : فوجي عملدارن کي چوڪنڊاریون ڊگهیون ٽوپیون پاتل هيون، بدن تي ڊگها چوغا جن جي گچين ٻانهن ۽ زرد وزي جو ڪم ڪيل هو فوجي عملدار ڊگهن وارن كي ڪلهن تي لڙڪائيندا هئا فوجين ۾ افغان توراني ايراني، تاجڪ، روسي، چينائي سنڌي سپاهي هئا تيرڪمان بڙڇيون نيزا تراریون کهاریون گرز مختلف قسمن جون ڍالون ٬ زرھون مکيہ ھٿيار ھئا.
سنڌ ۽ برصغير جي حالت غلام خلجين ۽ تغلقن جي ڏينهن ۾ سنڌ ٿوري برصغير ۾ جابجا هندو راجائن جون ریاستون هیون مسلمانن جو تعداد هر هند ٿورو هو شهرن ۽ ڳوٺن ۾ سلاطين کي اسلامي ادارن ۽ مسلمانن جي حفاظت لاء فوجي دستا ركڻا پوندا هئا. هندو راجائون موقعي سر بغاوت ڪندا هئا ۽ لكن جي تعداد ۾ لشڪرن سان مقابلو ڪندا هئا ڪجھ واپاري ڪافلن كي لٽيندا هئا. سرحدين جي تاتارين جي حملن كان خطرو هو. چغتائي بلوچستان فتح ڪيو هو ڪنهن مهل مغلن جو سیلاب لاهور : ملتان تائين پهچندو هو. اهڙن اندروني ۽ بيروني خطرن کي منهن ڏيڻ لاء هر وقت ملڪ: صوبن ۾ هنگامی حالتون نافذ هیون گورنرن کي فوجي : سول اختیاریون ملیل هیون علاء الدین خلجی جي زمانی ۾ سیوهن جو راجا سلھديو تاتارين جي اشارن تي بغاوت کڙي ڪئي ھئي مگر ھو قيد ٿي پابجولان دھلي ڏانھن روانو ڪيو ويو سيوھڻ ۽ بکر جا قلعا وڏيون فوجي ڇانوڻيون ھيون سنڌ جو گورنر نصرت خان برجستو حاڪم ھيو جنھن سنڌ جي شھرن ۾ امين ۽ قاضي مقرر ڪري سرڪاري آفيسن ۾ ٽپال جو پورو نظام رکيو ۲۳. ۶۹۷ هجري يعني ۱۲۹۸ع ۾ گجرات جي راجا راء ڪرن واگهيلي جي پنهنجي وزير مادو راء سان انت بڻت تي پئي وزير سلطان علاء الدين كان مدد گهري الخ خان ۽ نصرت خان ۽ ڏھ هزار لشكر سان جن ۾ بلوچ ، خاصخيلي شامل هئا. گجرات تي كاه ڪئي. راء ڪرن شڪست كائي دكن ڀجي ويو. الخ خان بیشمار مال غنیمت سان موٽيو ۲۴ سیوهن جي راجا سهلديو جي شڪست جي انتقام وٺن لاء مغلن قتلق خواجہ جا هيلمد كان ٻن لكن سوارن سان پنجاب تي ڪاه ڪئي. سلطان علاء الدين تي لک فوجين ۽ ٻن هزار هاٿين سان مقابلو ڪيو. هن جنگ ۾ دیپالپور ڇانوٹي جي فوجين جن ۾ خاصخيلي شامل هئا، مغلن هار كادي سندن سپه سالار ظفر خان مغلن هتان مارجي ويو ۷٠٣ هجري مطابق ۱۳۰۳ ع پر مغلن پیو گهمرو طرغي خان جي اڳواڻي ھيٺ ڪاھ ڪئي. سنڌي لشڪر به حصو ورتو ۽ مغلن كي شڪست فاش دين ۾ ڪامياب ٿيا اٺ هزار مغلن جون سيون وڊرائي سلطان هڪڙو ڀرج کرو ڪیو (فرشته جلد ص (۱۷۹) ملڪ ڪافور جي اڳواڻي هيٺ خاصخيلي دکن تائين ديو گري پهتا. ديگري فتح ٿين کانپوه ۲۴۰۰ پائوند سچا موتی ۱۲۰ پائوند جواهرات ۲۰۰۰ پائوند چاندی ۴۰۰۰ ریشمی ڪپڙن جا ٿان اسلامی لشڪر کي مال غنیمت ۾ ھٿ لڳا. ديپالپور ملتان ڇانوڻیون ۽ قلعا سنڌ جي بچاء لاء هئا. سنڌي سپاهي جيڪي چيلهه سان رسا بدي هڪٻي كي سوگهو ڪري پوء دشمنن سان وڙهندا هئا اج اهي ساڳيا سنڌ ي فوج ۾ ڀرتي ٿين كان كيبائن ٿا. بلڪه فوجي ڪارنامن كان بي خبر آهن اڄ اهي ڀٽ ڀان فقير لڏي ويا جيڪي سنڌي سور من جون پراڻيون تاريخي ڳالهيون : نقل نظیر ڪچهرین ۽ مجلسن ۾ ڳائیندا هئا. اڳ سنڌ جون ذاتيون پنهنجن بهادري جي ڪارنامن تي فخر ڪنديون هيون، غلامي جي دور نشین تعلیم ۽ نئین تهذیب اڳیان جڏهن خانداني فخر جي پگڙیون اڏامي ويون، بي واهـ نه ڏسي. پنهنجن وڏن جون هديون وڪڻڻ لڳا، نواب زادن ۽ پیر زادن سپ ڪجه وڃائڻ کان پوه اقتدار ۽ تن آساني حاصل ڪرڻ لاء جيڪي دنگ کڙا ڪیا، انهن ۾ سيني كان ڏکيو هٿيار خانداني فخر هو جنهن جي ذريعي هنن اخوت جي شيشي كي پرزا پرزا ڪري قوم انتشار جي وبا سان ڪمزور ڪري ڇڏيائون . ٿرپارڪر جي بلوچن ۽ خاصخيلين جي اڻبڻت فیروز شاه تغلق ء جام بابينا جي وچ ۾ مخدوم جهانيا جهان گشت صلح ڪرايو، سنڌ سمن جي صاحبي ۾ دهلي كان آزاد ٿي چالاء ته سم سلاطین اچ شريف جي بخاري سيدن جا مريد ٿيا. گجرات جا مظفریه غیر مسلم سلاطین به اچ شريف جي سيدن جا معتقد هئا. سنڌ ۽ گجرات جي سرحدن جي حفاظت لاء جيڪي سنڌي فوجون مقرر هیون تن ۾ خاصخيلين جا جٿا به هئا اتي بلوچن خاصخيلين جي ڪن ڳالهين تان پاڻ ۾ باهمي تڪرار شروع ٿيا. پهریون سبب هن طرح هو جو ان دور ۾ سنڌ جون مسلمان قومون مثلاً سماء سومراء كلهوڙا هندو زالن سان شاديون ڪندا هئا انهن كي اسلام جي ڪا به خبر ڪان هئي. ۲۵. بلوچ رافضي هئا. دابستان مذاهب ۾ ڄاڻايل آهي ته هندستان ۾ به سنڌ جهڙي حالت هئي ڪجه مسلمان بيراكي هئا : وشنو جي پرتش ڪندا هئا. ۲۶. كشمير ۾ پنیر جا مسلمان هندن سان پنهنجو ڌیئرون شادي ڪرائيندا هئا. بدقسمتي سان ڪا مسلمان زال هندو مرد جي گهر ۾ مرندي هئي ته هندو هن کي ساريندا هئا پنجاب جي گجرات ضلعي ۾ اها رسم جاري هئي هندو مسلمان زالن کي گهرن ۾ رکندا هئا اهريون غير شرعي رسمون افغانستان تائین پکتیل هیون اهي عجيب ۽ غريب رسمون شاهجهان جي دور تائين جاري رهيون ٻیو سبب سياسي هو سمن جي صاحبي جي زماني ۾ گجرات جي ٻن مکیه شهر مصطفى آباد ۽ احمد آباد كان مال سان ڀريل قافلا رحڪمي بازار رستي ٺٽي ڏانهن ويندا هئا جن كي سودا سومرا ڪلهوڙا بلوچ ڦري مال ٿر جي ڀٽن ۾ لڪائي ركندا هئا بعد ۾ ڪچ جي جاريجن ۽ واگهيلن كي نيڪال ڪري انهن كان هٿيار خريد ڪندا هئا. جام نظام الدين جي ڏينهن ۾ ۱۴۷۲ ع داري ۴۰ هزار بلوچن گجرات جا قافلا لٽيا خاصخيلي سائن شريڪ ڪونه ٿيا، جنهن ڪري ٿرپارڪر ۾ فساد پئجي ويا. گجرات جي بادشاه سلطان محمود بیگره ڪچ جو رڻ ٽپی ٿر تي ڪاهي ڦورن كي قيد ڪيو ۽ مال ڀٽن مان هٿ ڪيو ڄام نظام الدين صلح ڪرڻ لاء تحفن سان گڏ پنهنجي نياڻي کي محمود بیگره جي خدمت ۾ روانو ڪيو جنهن سم شهزادي جي خانديش جي افتخار الملڪ جي پوتي قیصر خان سان شادي ڪرائي : بلوچ رافضين كي دين حنيفت جي تعلیم ڏیارن لاء پان گجرات وٺي ويو. جتي حنفي علمائن انهن كي تعلیم ڏیارن لڳا . ۲۷. وري جيڪي بلوچ گجرات ۾ رهن پسند ڪيو تن كي محمود شاه سورت نمبر ۱ ۾ زمینون ڏنیون ٻروچن سنڌين سان خاصخيلين جي جيڪا پهريون دفعو دشمني هن موقعي تي پيدا ٿي تنهن اڳتي هلي خوب رنگ ڄمايو ۲۵۰ ڪتاب ڪلم برج تاریخ هندستان ج ۲ ص ۳۰۶. ۱۹۲۸ ع ۲۶ محمد اکرام شيخ كتاب رود كوثر ص ۲۶۲ آفست پریس ڪراچی سنڌ ۾ واما مرگي فرڪي جا هندو گوشت کندا هئا ۽ مسلمانن کي ورغلائيندا هئا. حضرت مخدوم نوح مسلمانن کي خبردار ڪيو ته واما مرگین کان پري رهن تاريخن ۾ واما مرگين کي اباحيان نالو ڏنل آهي. خاصخيلي فوجي ذات کي پهريون دفعو ٻروچن غلام سڏيو ڇا لاء ته هنن ٿر جي دارن ھڻڻ ۽ واپاري ڪافلن كي لٽن خلاف قانون ڄاڻي ڪو حصو ڪونه ورتو هو ٿوري جو ٿر جا سوڍا راڻا هن لٽ مار ۾ مسلمان ڌاڙیلن سان ڀائيوار هئا. پورچوگيزن جي سمنڊن تي قبضي هين ڪري صورت جو بندرگاه حاجین لاءِ بند تي چڪو هو. هندستان جا حاجي ننگر پارڪر ٺٽو ۽ مڪران جي خشڪي واري رستي كان حج ڏانهن ويندا هئا، حاجين كي ننگر پارڪر جا سوڍا ڦريندا هئا. خاصخيلين خلاف غلامي جي مهر لگندڙ تحریک مغلیہ دور ۾ زور ورتو. ان جا مکيه سبب هن طرح آهن ته دهلي جي مغل شهنشاهن جتي سنڌين تي ڍلون مڙهيون هيون سي دهلي جي غلام خلجي : تغلق سلاطين کان گھٹو ڳريون هيون مثلاً مغلن في ڪس سر شماري“ ٽيڪس نافذ ڪئي هئي. جنهن کان سيد. پٺاڻ ۽ ٻروچ آزاد هئا. پٽاڻ ۽ ٻروچ جنگجون قومون هیون هر وقت فساد ڪرڻ رستن تي ڦر ڪرڻ هنن لاء آسان ڪم هو. سنڌ جي ڊيلٽا حص وارن هندو توڙي مسلمان زمیندارن ۽ جاگیردارن ڌاڙيلن جي سرپرستي ڪندي پاٿاريون . قائم ڪيون هيون تن ڪن بلوچي قبيلن کي واپار جي قافلن جي حفاظت لاء زمينون - وظيفا ملڻ لڳا خاصخيلين کي فوجي ملازمت كان خارج ڪري ٻروچن پنهنجي جبلي عادت موجب فوجي صورت اختيار ڪئي. سنڌ جو ڏاکٹیون چاچڪان حصو بلڪ مهراڻ جو الهندو حصو اڪبري دور ۾ بلوچي جاگير بڻجي ويو انهي طرح ملتان جي لانگاه سلاطین به بلوچن کي فوج ۾ ڀرتي ڪيو هو جن ديره جات جي صوبي ۾ ڪوٽ آدو، ديره غازي خان علي پور دیره اسماعیل خان لیا ء ٻیا شهر تعمير ڪيا هئا. دیره جات جي راڻي بلوچن اڍائي سو ورهيه ديره جات تي حڪومت ڪئي. مغلن کان پوء ڪلهوڙن جي لشڪر ۾ فوجي عهدا تالپرن هٿ ڪيا جن ۱۷۸۲ع ير هالاڻي جي فيصلا ڪن جنگ ۾ ڪلهوڙن کي شڪست ڏئي سند فتح ڪئي جنهن کي انگريزي لشكر ۱۸۴۳ ع ۾ مياڻي ۽ دبي جي جنگين ۾ شڪست ڏئي سنڌ تي قبضو ڄمايو تالپري دور ۾ بلوچ جيڪي حڪمران هئا اهي غير بلوچي سيني سنڌي قومن کي جدگال" يعني جاموٽ یا سماٽ نالو ڏنو ۽ پان كي فخر سان سڏائڻ لڳا.
خاصخيلين جي فوجي قوت ارغونن ۽ ترخانين جي دور به قائم رھندي آھي. جيئن مير علي شير قاتع ٺٽوي پنهنجي شهره آفاق تاریخ ۾ ڄاڻايو آهي ته مرزا عيسى خان ترخان جي وفات كان پوء پٽس مرزا محمد باقي سنڌ جي لاڙ صوبي جو حاڪم ٿيو. ترخاني سندس خلاف هئا تنهن ڪري هن خاصخيلي قبيلي كي فوج ۾ ڀرتي ڪيو. محمد باقي جي ننڊي ڀاء مرزا جان بابا سميجن مان شادي ڪئي هئي تنهن ارغونن مان شاه قاسم : علي شير جهڙا باقي بچيل ارغون جيڪي ٽڙي پكڙي ويا هئا، گڏ ڪري ڀروسي جهڙو لشڪر ٺاهي ٺٽي تي حملو ڪيائين. هو ڏانهن محمد باقي سپاهين ۽ خاصخيلين کي چيو ته "ڏينهن اڄوڪو آهي جي کٽيوسين ته ملڪ اسان جي ملڪيت آهي نه ته ٻي صورت اڳيان ڏجھا ڏنل آهن آرام سان گذارن لاء بي ڪا به جاء ڪان آهي.“ بس پوء مڪلي جي مقام ۽ ٺٽي شهر جي وچ تي زبردست خون ريز لڙائيءَ لڳي. محمد باقي جي لشڪر خاصخيلين زبردست حملا ڪري مرزا جان بابا كي شڪست ڏني (ڏسو تاريخ تحفة الڪرام ص ۱۵۷ كان ۱۷۸ سنڌي ترجمو سنڌي ادبي بورد ڪراچي بيگلار نامي جي سنڌي ترجمي مان ڄاڻايل آهي ته مٿین جنگ ماه بیگم محمد باقي جي ماٽيلي ماء) جي رهنمائي هيٺ 966هـ مڪلي تي لڳي هئي هن جنگ ۾ مرزا جان بابا ۽ یادگار مسڪين ڪڪرالي ڏانهن ڀجي ويا هئا ماه بيگم قيد ٿي وئي ھئي ۽ مرزا محمد باقي جي فتح تي جان بابا جي ظلم ۽ قتل جو واقعو تاریخ معصومي ۾ هن طرح بيان ٿيل آهي ته مرزا جان بابا یادگار مسڪین خاصخیلین جي پهرين حملي ۾ ڪڪرالي ڏانهن نڪري ويا جو سمنڊ جي ڪنار تي ڄام ڏهيسر جي رهن جو هند هو. مرزا باقي ٺٽي جي هڪڙي وڏي پير سيد علي شيرازي كي وچ ۾ اتي مرزا جان بابا ء یادگار مسڪين كي صلح سان هٿ ڪري قتل ڪري ڇڏيو.
# باپ ٽيون.
# ملڪ ٬ گڊا ٬ گولا
'گڊا'
* گولا:
اهي حڪمران قومون هيون تن كي هڪڙي نالي سان جدگال" سڏين ٿا وري جنگين ۾ جيڪي به قومون وٺن قيد ٿي آيون تن كي خدمتگار ۽ پاڻ کي حاڪم سڏائن لڳا در زادن نقیبن میدن. گڊن : ٻين ما تحت قومن تي غلامي جي ڇاپ هنيائون ساڳئي ویڌن گولن سان ڪيائون جیتوڻیڪ گولا ڪنهن جا به غلام ڪونه هئا گولا اصل راجپوت آهن گولا لفظ سنسڪرت لفظ "گلا" جي بگڙيل صورت آهي جنهن جي معنى آهي "كير" يعني دودي سندن گذران چوپائي مال تي هو گولا وڏي ذات آهي. جا یورپ تائين پکڙیل آهي. یورپ گال سندن شاخ آهي. فرانس جو صدر ديگال زنده مثال آهي. راجپوت همش ڪري فوجي طاقت رکندڙ هئا. جيڪي پنجاب ۾ رهندا هئا. محمود غزنوي جي ڏينهن ۾ اسلام اختيار ڪيو. سلطان قطب الدين اجمير فتح ڪري حفاظت جو ڪم گولن جي سپرد ڪیو رندن جڏهن سبي فتح ڪيو ته گولن كي غلام سڏن لگا ۱۹ صدي جي آخر ۾ راجپوتانا ۾ سخت ذڪر پيو ايتري قدر جو مصیبت جا ماڙيل زالون ۽ ٻار وڪٹن لڳا جیئن ٽالپری دور ۾ ڪڇین سنڌ ۾ ٻار وڪڻيا هئا جن ماڻهن قحط زده زالون خريد ڪيون سي گوليون سڏجن لگیون ۽ بار گولا جيتوڻيڪ منجهن ڪي كتري ۽ برهمڻ هئا . . ٣١ ڪتاب تاریخ راجستان لیک ڪرنل جيمس تاب جلد ۱ جاگرافي ڪلڪتو ۱۸۹۴ ع. 'نوٽ گڊا، نقیب ۽ درزاده يورپي محققين جي نظر ۾ ایشیا جا بهترین حمال (مزور) آهن مسلمانن جي نا اتفاقي انهن تي غلامي جي مهر هڻي ڇڏي، نقيب هڪ وڏي قوم آهي تاريخ جي پسمنظر ڏسو انهن نقيبن جي تبليغ ڪري ابو مسلم خراساني بني امي وارن جو تخت اوندو ڪري بني عباس جي سلطنت جو بنیاد قائم ڪيو هو. انهي طرح قلات جي بروهي احمد زئي نوابن وٽ غلامن جو هڪتاو ٽولو خدمتگار هو جنهن کي خانزاده ڪوٺيندا هئا. مگر انهن كي خصي ڪيو ويو انھي لاء ته حرم جو ڪم ڪار ڪري سگهن. حوالہ تاريخ خاصخيلي باپ پنجون رحيمداد خان مولائي شيدائي بروھي .
خاصخيلي عربي لفظ خاص الخيلي مان نڪتل آھي.
خاصخيلي يعني خاص گھڙ سوار فوج يا گھوڙي سوار فوج جو سپاھي يا اڳواڻ يا سلطان جي خاص گھوڙي سوار فوج جو سردار يا اڳواڻي ڪندڙ ٬ خاص جماعت ٬ خاص سوارن جو دستو ٬ خاص شهسواري ڪندڙ سپه سالار وغيره.
خاصخيلي کي عربستان ۾ الخاصخيلي يا خاص الخيلي چيو ويندو آھي ٬ ايران ۾ خاشخيلي ٬ سنڌ بلوچستان پاڪستان ۽ گجرات ۽ راجستان۾ خاصخيلي چيو ويندو آھي. ھي ھڪ فوجي ذات آھي.
"خاص خيلي" (خاص خيلي) هڪ لقب ۽ لقب آهي جيڪو عربي ٻن عربي لفظن مان نڪرندو آهي.
- Knightly Knight - شاهي محافظ فوجي دستو - ايلٽ گھوڙي سوار - چونڊيل سوار - نوبل جنگجو - ايلٽ نائٹ - شاهي محافظ - منتخب ڪيليئر - اسپيشل فورسز - معزز سوار - ممتاز گهوڙي سوار - دلير نائيٽ - عظيم جنگجو - معزز گارڊ - افسانوي جنگجو - خوفناڪ مخالف - محترم اڳواڻ - قابل اعتماد ساٿي - ماهر حڪمت عملي - ماسٽر حڪمت عملي - بيحد محافظ - معصومن جو محافظ - انصاف جو چيمپئن - ماڻهن جو هيرو - اميد جي علامت - جرئت جو مجسمو - طاقت جي علامت - وفاداري جو نشان - عزت جو پيراگون
1. نائيٽ /نائٽلي
2. سوار 3. جنگجو 4. نوبل 5. ايلٽ 6. چيمپئن 7. هيرو 8. پالادين 9. صليبي 10. خاص شهسوار فوجي تنظيم 11. محافظ 12. محافظ فوجي سوار 13. بهادري 14. بي خوف 15.دلير
17. بهادر
* ياد رهي ته انهن لفظن مان ڪجھ مختلف معنائون يا نزاڪت ٿي سگهن ٿا، پر اهي سڀ عام طور تي مارشل لا، شرافت ۽ عزت جو احساس ڏيارين ٿا، جيڪي خاصخيلي لقب جا بنيادي پهلو آهن.
- عربي: فارس (فارس)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“
فارسي: شواليه (Shavāliye)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“ ترڪي: Şövalye، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“ - اردو: شواليه (شواليه)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“
ڪلھوڙن جي دور ۾ خاصخيلي فوج 'خاصخيلي قبيلي ڪلهوڙا خاندان جي دور ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جنهن 1701ع کان 1783ع تائين سنڌ (هاڻي پاڪستان ۾) حڪومت ڪئي. انهن جي ڪردار جا ڪجهه اهم پهلو هي آهن:
''''خاصخيلي قبيلي جا پاڙا ڇتاڻي گيلاڻي گراڻي مزاراڻي سرائي گڊاڻي ميراڻي خميساڻي موٽواڻي جماني هوتاڻي چٽاڻي ساناڻي ڪنڊاڻي طاھراڻي مارماڻي ڦلواڻي ببراڻي لشڪراڻي دوڌاڻي ملوڪاڻي عالماڻي بندراڻي پرياڻي ورياڻي بنداڻي پرياڻي جھکواڻي الواري ڪولميراڻي نيماري گودراري موٽلاڻي سچناڻي ٬ داروڳاڻي ٬ سھراڻي ٬ شيھڻڙا مزاراڻي برھماڻي لونگاڻي ھوتاڻي حاڪماڻي منکاني بڍاڻي گورچاڻي مٺاڻي سوناڻي پرياڻي دوداري مورواڻي بخشاڻي عيساڻي ٻڊاڻي پارواڻي زئوڪياڻي تونگائي موساڻي ڪنڊيراڻي آچراڻي نمراڻي پنوھاڻي پٽيلاڻي ٬سرائي ٫پانڊياڻي ببراڻي حسناڻي راستاڻي آرباڻي مقيماڻي علياڻي موٽياڻي شادياڻي خميساڻي قدراڻي پانڌياڻي سچناڻي جمڪاڻي عيساڻي ميناياڻي ڪاراڻي ڄامناڻي ملاڻي سنڙائي ڪامواڻي پيروڙاڻي ڊبواڻي ڪارواڻي ھاشماڻي جماڙي زنگياڻي شبواڻ براداڻي پيرياڻي مريڌاڻي خدراڻي٬ خيراڻي بلاڪاڻي لاڏواڻي حملاڻي ملڪاڻي مانجهاڻي هاشماڻي قاسماڻي قبولاڻي ٿوهراڻي جاڙانڻي شابراڻي دائوداڻي ٽوٽاڻي غيباڻي ديرائي اميراڻي خوشحالاڻي سارنگاڻي گدارا گلاباڻي ميرداڻي مراداڻي ملڪ مومن نماڻي پنجواڻي ڪلاتي لاسي طالباڻي دولاڻي عمراڻي ميواڻي حسناڻي هويداڻي رنگائي ڪوٽائي ريڍر اهيري سرائي قمبراڻي دولائي وداڻي گاڳياڻي ٻولهاڙا طاهراڻي ڪانٽائي عارباڻي ڪارولي وڪيلاڻي فاصلاڻي محموداڻي مارماڻي سرداڻي ورياماڻي ڇتاڻي گيلاڻي گراڻي مزاراڻي سرائي گڊاڻي ميراڻي خميساڻي موٽواڻي جماني هوتاڻي چٽاڻي ٬ساناڻي ڪنڊاڻي طاھراڻي مارماڻي ڦلواڻي ببراڻي لشڪراڻي دوڌاڻي ملوڪاڻي عالماڻي بندراڻي پرياڻي ورياڻي بنداڻي پرياڻي جھکواڻي ٬ الواري ڪولميراڻي نيماري گودراري موٽلاڻي سچناڻي داروڳاڻي سھراڻي شيھڻڙا مزاراڻي برھماڻي لونگاڻي ھوتاڻي حاڪماڻي منکاني بڍاڻي ٬گورچاڻي مٺاڻي سوناڻي پرياڻي دوداري مورواڻي بخشاڻي عيساڻي ٻڊاڻي. پارواڻي زئوڪياڻي تونگائي موساڻي ڪنڊيراڻي آچراڻي نمراڻي پنوھاڻي پٽيلاڻي سرائي پانڊياڻي ببراڻي جمڪاڻي .راستاڻي آرباڻي مقيماڻي.علياڻي موٽياڻي. شادياڻي خميساڻي قدراڻي پانڌياڻي سچناڻي عيساڻي ميناياڻي.ڪاراڻي ڄامناڻي ملاڻي سنڙائي ڪامواڻي پيروڙاڻي. ڊبواڻي ڪارواڻي ھاشماڻي جماڙي زنگياڻي شبواڻي براداڻي .پيرياڻي شاهواڻي مريڌاڻي.خدراڻي٬ خيراڻي بلاڪاڻي فقيراڻي بجاراڻي پنجواڻي صغراڻي لائقناڻي ويرائي آگفيراڻي جکراڻي قادوئاڻي قائماڻي سالماڻي گلاڻي سواتي راجستاڻي ڄاموٽ ميرجاني ڪڇي ميرکاڻي بانوکاڻي وغيره.
ڪراچي ٬بدين ٬ ٺٺي ٬ سانگھڙ ٫٬ نوابشاه ٬ خيرپور ميرس ٬ مٽياري ٬ سجاول ٬ جامشورو ٬ ڪوھستان ٬ نوشهروفيروز ٬ ۾ وڏي تعداد ۾ آباد آھن. ھن کان علاوہ بلوچستان جي لسبيلہ ۾ بہ خاص خيلين جي اڪثريت آھي. خاصخيلي قبيلو سنڌ ۾ گھڻو ڪري سنڌي ۽ سرائيڪي گالاھيندو آھي ۽ بلوچستان ۾ سنڌي جو لاسي لھجو گالاھيندو آھي. خاص خيلي قبيلو سنڌ سميت افغانستان ؛ .مصر ،هندستان ۽ ملڪ جي ڪيترن هنڌن تي آباد آهي .مغل ۽ سنڌ جا ٻيا حاڪم به پنهنجيءَ حفاظت لاءِ ’خاص خيل ‘فوجي دستا مقرر ڪندا هئا .ٽالپرن جي دؤر ۾ به خاصخيلي جنگجو ۽ بهادرن جي حيثيت ۾ ،حڪمرانن سان گڏ حرم سراءِ جا نگهبان رهيا آهن ،جنهنڪري راڄ ۾ سندن عزت هئي ۽ منجهانئن ڪي خاص وزير به بڻيا .ڪتاب ’تاريخ خاص خيلي ‘مرتب ملڪ محسن علي جي لکڻ موجب خاص خيل فوج ،قنوج جو قلعو فتح ڪرڻ ۾ سلطان محمود عزنويءَ جي وڏي مدد ڪئي هئي ،وڏي تعداد ۾ خاص خيل لشڪر جڏهن سلطان جي فوج سان گڏ قنوج پهتو ته اتان جو ’راجا ڪورهه ‘حشمت ۽ شوڪت ڏسي دهلجي ويو ۽ قاصد موڪلي اطاعت جو اظهار ڪيائين .“وڪيپيڊيا موجب خاص خيل قبيلو عربن سان سنڌ ۾ گڏجي آيو هو .خاصخيلين ٽالپرن جي دور ۾ انگريزن سان جنگ ڪئي هئي ۽ جڏهن ٽالپر دور جو خاتمو ٿيو ته خاصخيلي پير صاحب پاڳاري جا مددگار ٿي وڙهندا رهيا .
هن وقت خاص خيلي قبيلو وڏي تعداد ۾ سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ آباد آهي .سجاول شهر جو نالو به سجاول خاصخيليءَ جي پٺيان پيل آهي .حر تحريڪ جو بهادر گوريلو بچو بادشاهه به خاصخيلي هو .ان کان سواءِ ٻيا به ڪيترا ڳڻڻ جهڙا نالا ٿي گذريا آهن
خاصخيلي قبيلي جا پاڙا (۰۱) ڪنڊاڻي (۰۲) شابراڻي (۰۳) دائوداڻي (۰۴) ٽوٽاڻي (۰۵) غيباڻي (۰۶) ديرائي (۰۷) اميراڻي (۰۸) خوشحالاڻي (۰۹)سارنگاڻي (۱۰) گدارا (۱۱) گلاباڻي (۱۲) ميرداڻي (۱۳) مراداڻي (۱۴) ملڪ (۱۵) مومن (۱۶) نماڻي (۱۷) پنجواڻي (۱۷) ڪلاتي (۱۹) لاسي (۲۰) طالباڻي (۲۱) دولاڻي (۲۲) عمراڻي (۲۳) ميواڻي (۲۴) حسناڻي (۲۵) هويداڻي (۲۶) رنگائي (۲۷) ڪوٽائي (۲۸) ريڍر (۲۹) اهيري (۳۰) سرائي (۳۱) قمبراڻي (۳۲) دولائي (۳۳) وداڻي (۳۴) گاڳياڻي (۳۵) ٻولهاڙا (۳۶) طاهراڻي (۳۸) ڪانٽائي (۳۸) عارباڻي (۳۹) ڪارولي (۴۰) وڪيلاڻي (۴۱) فاصلاڻي (۴۲) محموداڻي (۴۳).مارماڻي (۴۴) سرداڻي (۴۵)ورياماڻي اڃا وڌيڪ پاڙا آھن ھي ڪجھ مشھور پاڙا آھن.
٬# آفتاب ادب حڪيم محمد سيوھاڻي ٬ تاريخ پشاور ماسٽر گوپالداس
# ”الڪمل في التاريخ“ (مڪمل تاريخ) از ابن اثير (1160-1233 عيسوي)
#المنتخب في التاريخ“ (تاريخ ۾ چونڊيل هڪ) از ابن الجوزي (1116-1201ع
# .جمعرات النصب“ از احمد المقرزي (1442ع)
https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR1c6X_N5yozaXI2fdtbpq8ZB4idTNfT_NnMgDuQ_wkX5Jax_uinGpszXJ4#vhid=zephyrhttp://nihcr.edu.pk/Downloads/PDF%2520Books/Mughal%2520Afghan%2520Relations%2520in%2520South%2520Asia.pdf&vssid=zephyr-w-http://nihcr.edu.pk/Downloads/PDF%2520Books/Mughal%2520Afghan%2520Relations%2520in%2520South%2520Asia.pdf https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR19E2D76RIC-0VPhz5nXlfSU3Zt0aHrPZ7J9irBZqiRPdivQpdGeg2N2j0#vhid=zephyrhttps://m.facebook.com/TheRoyalMarathas/photos/a.383720838409541/452710094843948/?type%3D3&vssid=zephyr-w-https://m.facebook.com/TheRoyalMarathas/photos/a.383720838409541/452710094843948/?type%3D3 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://docdrop.org/ocr/download/baburnama----320-61-rdkef_ocr.pdf&vssid=zephyr-w-https://docdrop.org/ocr/download/baburnama----320-61-rdkef_ocr.pdf https://99notes.in/upsc-notes/general-studies-1/history/medieval-india/delhi-sultanate/ https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://theroyalmaratha.wordpress.com/2013/09/07/the-royal-maratha-titles/&vssid=zephyr-w-https://theroyalmaratha.wordpress.com/2013/09/07/the-royal-maratha-titles/&ip=1 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://historyuntold.quora.com/PRATIHAR-EMPIRE-A-RAJPUT-EMPIRE&vssid=zephyr-w-https://historyuntold.quora.com/PRATIHAR-EMPIRE-A-RAJPUT-EMPIRE&ip=1 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2aKB0X6PYr_JOScLt_obU5ugH9-iG8xX8vOqs3G4SNNM6C5jBPW3MXhZg#vhid=zephyrhttps://collection.nam.ac.uk/inventory/objects/results.php?shortDescription%3D%26event%3D%26campaign%3D%26associatedName%3D%26unit%3D%26placeNotes%3D%26productionNotes%3D%26keyword%3D%26ot https://archive.org/details/san_0585/%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%BD-%DA%8A%D8%A7%DA%AA%D9%BD%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%B1%DA%A9%D9%8A%D9%88_%D9%BB%D9%BD-2003-%D8%B5%D8%A7%D9%81?q=%DA%AA%D8%AA%D8%A7%D8%A8+%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%BD https://archive.org/details/2_20230309_20230309_2125/%D8%B0%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86_%D8%8C_%D9%82%D9%88%D9%85%D9%86_%DB%BD_%D9%82%D8%A8%D9%8A%D9%84%D9%86_%D8%AC%D9%8A_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%8A%DA%AA%D9%84%D9%88_%D9%BE%D9%8A%DA%8A%D9%8A%D8%A7_%D8%AC%D9%84%D8%AF_2_%D8%AD%D8%B5%D9%88_%D9%BE%D9%87%D8%B1%D9%8A%D9%88%D9%86?q=%D8%B0%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86+%D8%AC%D9%8A+%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%8A%DA%AA%D9%84%D9%88%D9%BE%D9%8A%DA%8A%D9%8A%D8%A7