Balej
Balej (starogrčki: Βαλλαῖος) je bio ilirski vladar iz vremena Ilirske kraljevine. Poznat je po velikom broju arheološki pronađenog kovanog novca.[1] Balej nije spomenut ni u jednom pisanom izvoru. Antički pisani izvori jedini donose podatke i na osnovu njih je uspostavljena hronološka linija ilirskih vladara. Izvori nisu pisani kao istorija Ilira, već su usmjereni na događaje koji su bili od značaja za Grke i Rimljane, a Iliri su prikazani kao učesnici.
Jedino je novac sredstvo na kojem se sačuvalo njegovo ime, pa otud postoji više verzija u pogledu njegove osobe, pa samim time i novca.[2] Većina autora je mišljenja da period Balejeve vladavine treba smjestiti u period nakon 167. god. p.n.e, nakon Trećeg ilirskog rata i pada Ilirske kraljevine. Vladao je iz Risna (Risinium), te se pod njegovom vlašću našao i Hvar (Pharos), s kojim je došao u sukob oko 135. god. p.n.e.[3] Ovu tezu je ustanovio Arthur Evans koji je 1970-ih u Risnu pronašao 8 komada bronzanih novčića kralja Baleja u toku manje od sat vremena.[4]
Zašto Balej nije spomenut u istorijskim izvorima može se objasniti činjenicom da se njegov politički (ali ne nužno i ekonomski) značaj i uticaj ne mogu mjeriti s Pleuratovim i Gencijevim. Balej se ne može smatrati nasljednikom kralja Gencija je teza Marjete Šašel Kos. Pad Ilirskog kraljevstva u mnogo čemu bio je sličan padu makedonskog kraljevstva, iako u manjem obimu. U Makedoniji nije bilo kraljevstva nakon Trećeg makedonskog rata i zarobljavanja Perseja i njegovog dvora i bila je podijeljena na četiri dijela. Slično se dogodilo i sa Ilirikom, koji je nakon zarobljavanja Gencija i njegove porodice podijeljena na tri dijela, tako da nije bilo mjesta za domaćeg kralja da ostane kao vladar.[3] Marjeta Šašel Kos iznosi tezu da se o Pinesu (Agronovom sinu i nsljedniku) nakon 217. godine ništa ne govori u izvorima pa je neko vrijeme nakon njegove smrti, Ilirskim (= Ardijejskim) kraljevstvom možda vladao Balej. Potomci ili nasljednici Pinesa nisu poznati iz istorijskih izvora i Balej je mogao biti čak i neposredni nasljednik Pinesa.[3]
Pozivajući se na Tita Livija (XLIV, 3) gdje se spominju dvojica Ilira, Teuticium et Bellum, koje je kralj Gencije poslao Aniciju, rimskom vojskovođi radi pregovora albanski istoričar H. Čeka 1972. god. kaže da on u ovom Bellum-u vidi Baleja. On dalje objašnjava da je Bellus-Balej prešao na stranu Rimljana da bi sačuvao svoj društveni položaj - princeps gentis. Zbog toga je mogao dobiti jedan dio Ilirske kraljevine gdje je imao određenu vlast i kovao novac.[1]
Istorija Ilirije je prilično poznata od Prvog ilirskog rata (239. – 228. pr.n.e.) do rimskog uspostavljanja provincije Ilirije (167. p.n.e.), dok je period od kraja 4 vijeka (početak stvaranja kraljevine) do 230. godine p.n.e. manje pouzdan. Iz tog perioda ne postoji nijedan pisani antički tekst ili spomenik koji bi potvrdio postojanje ovih vladara. Sve informacije o njima nastale su kasnije. Termini koje su koristili antički pisci ne moraju biti precizni, jer neke ilirske "institucije" nisu našle pandan u grčkom sistemu. Iz tog razloga rezultati arheoloških istraživanja imaju značajnu ulogu i rasvjetljavanju ličnosti Baleja i njegovog novca.
Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, pod vodstvom Vilme Kovačević, u saradnji sa Istraživačkim centrom za antiku Jugoistoka Evropa Univerziteta u Varšavi koje je predvodio Piotr Diček (Piotr Dyczek), obavlao je početkom XXI vijeka arheološka istraživanja u Risiniumu (današnji Risan) u Crnoj Gori i Scodri (današnji Skadar) u Albaniji.[6] Istraživanja su realizovana u okviru međunarodnog projekta "Risinium –prijestonica kraljice Teute".[7]
Rezultati pokazuju da je Risinium bio glavni grad Kraljevine Ilirije u 3. vijeku p.n.e. i ovdje je boravila kraljica Teuta, čak i kada je stupila u vezu s Rimskom Republikom. Skadar je bio središte posljednjeg kralja Gencija.[8]
Tokom iskopavanja pronađeno je i nekoliko hiljada novčića, uključujući i veliku ostavu, sva izdanja kralja Baleja. Na poleđini novčića prikazana je stojeća Artemida odjevena u kratki hiton. Na reversu kovanica također se nalazi legenda ispisana grčkim slovima ΒΑΛΛΑΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ – Kralj (basileus) Balej. Artur Evans, koji je prvi pronašao ove novčiće, smjestio ih je u polovinu II. vijeka p.n.e. Nakon istraživanja poljskih arheologa i datiranja radioaktivnom metodom C14 i analizom keramike koja se pojavljuje zajedno sa serijom novca, sada je očigledno da je Balej vladao sto godina ranije, sredinom III vijeka p.n.e.[5]
On je sebe zvanično nazivao basileusom da bi ojačao svoj status, ali je bio jedan od onih koji je vladao jednim od ilirskih plemena - regionalni vođa (zbog čega nije bio od onih koje spominju bilo koji od antičkih izvora), iz glavnog grada Risiniuma. Otkrivene ruševine pripadaju njegovoj palati. Njegov položaj je nestabilan, a njegova teritorija mijenjala je granice u zavisnosti od trenutne političke situacije.
- ↑ 1,0 1,1 „Ivan Marović: Iz numizmatičke zbirke Arheološkog muzeja u Splitu”. Godišnjak ANUBiH, br.13, 1976. Arhivirano iz originala na datum 2022-11-10. Pristupljeno 9. 11. 2022.
- ↑ „Duje Rendić – Miočević – O tipologiji novca kralja Monunija i pitanje njegovog identiteta”. ANUBiH - KNJIGA XIX , CENTAR ZA BALKANOLOŠKA ISPITIVANJA Knjiga l7. SARAJEVO, 1981. Arhivirano iz originala na datum 2020-11-30. Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 „Marjeta ŠAŠEL KOS: Ilirski kralj Balej - Neki istorijski aspekti”. www.academia.edu. Pristupljeno 9. 2. 2022.
- ↑ „Dubravka Ujes Morgan: Ancient Greek Coin Finds from Risan”. www.academia.edu. Pristupljeno 9. 2. 2022.(en)
- ↑ 5,0 5,1 „Piotr Dyczek: Ilirski kralj Balej, kralj Agron i kraljica Teuta iz antičkog Risiniuma”. Studije iz antičkog svijata, 2013.. Pristupljeno 9. 2. 2022.(en)
- ↑ RHIZON, 2001–2003 - PRELIMINARY REPORT ON THE EXCAVATIONSOF THE CENTER FOR ARCHAEOLOGICAL RESEARCH – NOVAE,WARSAW UNIVERSITY(en)
- ↑ OTKRIVEN NOVAC KRALJA BALAJOSA - Radio Kotor, 2010.
- ↑ „Piotr Dyczek: Risan - Glavni grad Ilirskog kraljevstva”. Ex Orient Lux. Pristupljeno 9. 2. 2022.(en)
