Historija srednjovjekovne Srbije
Historija Srba u ranom srednjem veku obuhvata period od naseljavanja Srba sa ostalim slovenskim plemenima na Balkan u prvoj polovini 7. veka, do dolaska na vlast dinastije Nemanjića krajem 12. veka.
Posle dolaska na Balkan, Srbi su formirali nekoliko međusobno povezanih kneževina i naselili prostor od Jadrana do Save i od Cetine, Imotske župe i reke Vrbas na zapadu do dolina Ibra, Gruže, Ljiga, Jadra i Drine na istoku.
Sredinom 9. veka, formira se jako državno središte u tadašnjoj Srbiji pod knezom Vlastimirom, koji je tokom trogodišnjeg rata uspeo da odbije bugarske napade. Početkom osme decenije 9. veka, tokom vladavine njegovih potomaka, srpski vladari su primili hrišćanstvo. Tokom vladavine bugarskog vladara Simeona I Srbi su se aktivno uključili u vizantijsko-bugarski sukob. Poslednji Vlastimirović, knez Časlav je uz pomoć i podršku Vizantije obnovio i ojačao srpsku državu, tako da je ona mogla da parira tadašnjem Prvom bugarskom carstvu[1]. Posle Časlavljeve smrti, Srbija se raspala, a kneževine koje su je činile ušle su u sastav Samuilovog carstva.
Novi državni centar stvoren je u prvoj polovini 11. veka u Duklji (Zeti), pod knezom Stefanom Vojislavom koji je u bici kod Bara 1042. godine do nogu potukao Vizantince i izborio nezavisnost svoje države[2]. Njegov sin Mihailo, postao je 1077. godine prvi južno slovenski[n 1] kralj, dok je pod njegovim unukom Konstantinom Bodinom, ostvarena crkvena autokefalnost stvaranjem Barske nadbiskupije. Posle Bodinove smrti, Zetu su zahvatile unutrašnje borbe oko vlasti, a primat u borbi protiv Vizantije preuzela je Raška, na čelu sa velikim županom Vukanom. Prvu polovinu 12. veka karakterišu pokušaji raških župana da uz pomoć Mađara prošire svoju oblast i steknu nezavisnost od Vizantije. Dolaskom na vlast Stefana Nemanje nakon dinastičkih borbi u Raškoj između 1166. i 1168. godine, počinje nova epoha srpske istorije.
Tokom ovog perioda Srbi su primili hrišćanstvo i počela je da se razvija pismenost među njima, što će dovesti do stvaranja srpskoslovenskog jezika. Iz ovog perioda postoji relativno malo ostataka od istorijskog i kulturnog značaja. Među njima treba pomenuti: Pečat kneza Strojimira (iz druge polovine 9. veka), Temnićki natpis (s kraja 10. i početka 11. veka) i Marijinsko jevanđelje (s početka 11. veka).
U vreme doseljavanja na Balkan Srbi odnosno Sloveni su živeli u plemenskim demokratijama, da bi na kraju ranog srednjeg veka nastupilo vrijeme čvrstog feudalizma.[3] Tokom nekoliko vekova, izdvojila se klasa velikaša-feudalaca koji su podjarmili seosko poljoprivredno stanovništvo i prinudili ga da plaća mnogobrojne dažbine.[3] Do vremena Nemanjića, Srbi su ogromnom većinom postali potčinjeno stanovništvo, sebri.
- Vidi takođe: Dolazak Slavena na Balkan, Sklavinija, i Bela Srbija
Stalni varvarski napadi na Istočno rimsko carstvo (Vizantiju) trajali su od 4. veka. Nauka nije pouzdano utvrdila koji su sve narodi učestvovali u pojedinim napadima tih varvara. Pisani izvori govore o napadima Huna, Skita, Gota, Prabugara i drugih. Pretpostavlja se da su u nekim od tih napada učestvovali i Sloveni. Prema sačuvanim pisanim izvorima samostalni napadi Slovena na Vizantiju počinju od 6. veka i traju oko jednog veka. Završili su se tako što su Sloveni naselili veći deo Balkanskog poluostrva u prvoj polovini 7. veka i tu počeli da stvaraju svoje države.
Početkom 6. veka za vreme vladavine Justina I (518-527) prvi put se spominje jedan napad koji su nesumnjivo izvršili Sloveni, odnosno oni se tada spominju pod imenom Anti.[4] Anti su bili deo Slovena koji je živeo u stepama severoistočno od ušća Dunava, između reka Dnjepar i Dnjestar.[5][6] Vojska Vizantije od cara Justinijana I (527-565) nastavila je nekoliko decenija da se suprostavlja pljačkaškim prelascima Slovena na levu obalu Dunava, to jest na teritoriju Vizantije.[7] Tako se na donjem toku Dunava u 6. veku još držala stara rimska granica, limes. Kao vizantijski plaćenici neki Sloveni su kao konjica čak ratovali i protiv Gota u Italiji u vreme Justinijanove vladavine.[8]
Vizantijski pisci su zapisali da su polovinom 6. veka Sloveni (Sklavini) žestoko pljačkali Vizantiju. U tim velikim napadima vojske Slovena su doprle do samog Carigrada na istoku, a na zapadu su opljačkale Dalmaciju. Tada je zabeleženo i da su posle jednog pohoda Sloveni ostali da provedu zimu 550-551. na tlu Vizantije.[9] To je izgleda pokazalo želju Slovena da se nasele na Balkanu, a ne samo da ga pljačkaju. Ubrzo posle toga 558. godine pojavili su se i Avari, prvo kao saveznici, a zatim kao novi neprijatelji Vizantije. Dugotrajni otvoreni sukob Avara i Vizantije počeo je 579. napadom Avara na Sirmijum, a zatim Singidunum i Viminacijum.[10] Približno u vreme dugotrajne Avarske opsade Sirmijuma, Sloveni su tri godine ubijajući i pljačkajući boravili na tlu Vizantije.[11] To je jasno pokazalo želju Slovena da trajno preuzmu teritorije Vizantije i nasele se na Balkanu. U drugoj polovini 6. veka zajednički avarsko-sklavinski odredi pljačkali su po Trakiji, Makedoniji i ugrožavali Solun.[12]
Vizantijski car Mavrikije (582-602) odlučio je da organizuje veliki rat i zaustavi Slovenske prelaske južno od Dunava. Tzv. Podunavska ekspedicija (592-602) završila se porazom Vizantije. Taj poraz se završio pobunom u Vizantiji i nasilnim smenjivanjem cara Mavrikija.[13] Početkom 7. veka vizantijski izvori beleže da je narod Slovena pustošio Tesaliju, Heladu, Ahaju, Epir, pa čak prelazio i na ostrva u Egejskom moru i u Malu Aziju. Od tada se kod vizantijskih pisaca pojavljuju i pojedinačna imena slovenskih plemena koja su naseljavala područja oko Soluna, Tesaliju i druge predele. Velike napade Sloveni su vršili na Solun od 614. godine, a u tim napadima učestvovala su slovenska plemena Draguvita, Sagudata, Velegezita, Vajunita i Verzita.[14] Vrhunac napada Avara i Slovena na Vizantiju bila je njihova zajednička opsada Carigrada u krajem jula i u avgustu 626. godine, ali taj napad je bio koban po Avare.[15] Oni su poraženi i ubrzo su počeli njihovi sukobi sa Slovenima, ali i unutaravarski sukobi koji su doveli do raspada Avarskog kaganata u Panonskoj niziji oko 630.[16] Od tada slovenska plemena samostalno naseljavaju Balkansko poluostrvo i oduzimaju teritorije od Vizantije. Područja koja su Sloveni naselili vizantijski izvori nazivaju "Sklavinije".[17] To su nekakve teritorijalno uređene zajednice Slovena i možda su počeci slovenskih kneževina.
U završnom periodu naseljavanja Slovena iz današnje istočne Nemačke i Češke oko 631. na Balkan se doselio i veći plemenski savez Srba. Kako je kasnije zabeležio car Konstantin VII u vreme cara Iraklija (610-641) doselili su se i Srbi na Balkan. On je zapisao da su se Srbi prvo naselili kod Soluna a da se po njima nazvala Servija, zapadno od Soluna. On piše kako su Srbi bili nezadovoljni i otišli su na sever do Dunava, a zatim su se predomislili i ponovo po odobrenju cara Iraklija naselili opustele predele na Balkanu u kojima žive i u njegovo vreme u 10. veku.[18]
Iz pisanja Konstantina VII vidi se da je Stara Srbija nastavila da postoji severnije od Mađarske posle seobe dela Srba na Balkan.[19][20] To potvrđuju i drugi pisani izvori koji govore o Srbima od 631/632. na istoku današnje Nemačke i u Češkoj.[21]
Posle slovenskog naseljavanja, dolazak Prabugara na Balkansko poluostrvo imao je trajne istorijske posledice na život Vizantije i Srba. Neslovenski preci Bugara, koji se u nauci zovu Prabugari, nomadi i konjanici, prešli su Dunav 680. godine i na teritoriji između Dunava i planine Balkana nametnuli se kao gospodari slovenskom stanovništvu koje je živelo u osam plemenskih oblasti.[22] Stapanje slovenskog i prabugarskog življa teklo je brzo, i čini se bez posebnih prepreka. Njihova država već u drugoj polovini 8. veka ustremila se na jug, težeći da se proširi na slovensko stanovništvo, koje je živelo u Trakiji. Poluvekovni bugarsko-vizantijski rat, vođen sa promenljivom srećom, ustalio je granicu između ove dve države. Posle toga bugarska ekspanzija usmerava se na zapad i najkasnije u prvoj polovini 9. veka Bugari počinju da se sukobljavaju oko teritorija sa Srbima. Danas preovladava mišljenje da su napadi Bugara uticali na čvršće povezivanje srpskih plemena oko vladara plemenskog saveza i na stvaranje prve srpske države, a da je ona stvorena sredinom 9. veka. Nasuprot tome postoji mišljenje da je presudniji uticaj na stvaranje prve države kod Srba izvršila dobro uređena Vizantija i da je prvu državu Srba na Balkanskom poluostrvu do sredine 7. veka stvorio vođa doseljavanja Srba i njihov prvi vladar na Balkanskom poluostrvu.
.png)
O najranijem životu Srba u centralnim oblastima Balkanskog poluostrva veoma malo se zna. Oni su došli kao plemenski savez i obično se misli da su tako živeli do sredine 9. veka, ali postoji i mišljenje po kome je plemenski savez do sredine 7. veka pretvoren u državu. Vladarski sin koji je doveo Srbe na Balkan, a čije ime Konstantin VII Porfirogenit nije zapisao i zato se on često navodi kao nepoznati knez umro je prema istom izvoru pre dolaska Prabugara (tj. pre 680. godine).[23] Posle njega srpskim plemenima vladali su njegov sin, unuk, pa redom arhonti od istog roda. Porfirogenitovo arhonti se obično prevodi kao kneževi. Tom vladarskom rodu pripadali su i Porfirogenitu najraniji po imenu poznati srpski vladari: Višeslav, Radoslav, Prosigoj i Vlastimir.[23]
Prema istom vizantijskom izvoru iz 10. veka, Bugari i Srbi su živeli mirno, pokoravajući se carevima Vizantije, sve dok bugarski knez Presijan nije napao srpskog kneza Vlastimira. Rat je trajao tri godine. Svakako je bio u vreme vladavine Presijama između 836. i 852. godine i u njemu je bugarski knez izgubio „većinu svoje vojske”.[24] To govori o snazi Vlastimirove vojske i države za koju se zna da je obuhvatala i delove današnje Hercegovine.[25] Upravo za vladavinu Vlastimira se najčešće misli da je to vreme kada je završeno pretvaranje plemenskog saveza Srba u državu.
Kneza Vlastimira su nasledili sinovi: Mutimir, Strojimir i Gojnik. I oni su imali da izdrže bugarski napad. Bugarsku vojsku je možda predvodio Vladimir, sin kneza Borisa. Bugari nisu imali uspeha u tom ratu i Vladimir sa dvanaest bugarskih velmoža (boljara) pao je u srpsko zarobljeništvo. Srpski vladar ih je oslobodio i posle toga je zavladao mir.[26] Knez Mutimir vladao je do oko 891. godine. To je doba kada je Vizantija bila još jaka i kada je držala celu istočnu jadransku obalu. Vlast vizantijskog cara i dalje su priznavali slovenski kneževi, a to se dokazuje time što su oni, kao vizantijski saveznici, ratovali u južnoj Italiji.[27]
Više od dva veka istorije prve srpske države, koji počinju od vladavine Vlastimira (u prvoj polovini 9. veka), obeležili su prvo uspešni ratovi Vlastimira i njegovih sinova protiv Bugara, a posle toga od kraja 9. veka u unutrašnje sukobe Mutimirovih potomaka, to jest sinova (Pribislava, Brana, Stefana); unuka Petra (Gojnikovog sina), Klonimira (Strojimirovog sina), Pavla (Branovog sina), Zaharija (Pribislavljevog sina) i praunuka Časlava (Klonimirovog sina) za vrhovnu vlast u Srbiji mešali su se Bugari i Vizantija. Bugarska i Vizantija su nastojale da postave sebi naklonjene osobe na mesto vladara u Srbiji i tako prošire svoj uticaj.
Tokom tog perioda vladavina Petra Gojnikovića (od oko 892. do 917. ili 918) bila je jedan od dužih perioda u kojima je srpski vladar uspevao da sačuva svoju državu, ali se završila tako što je Simeon (893-927) poslao bugarsku vojsku koja je na prevaru zarobila kneza Petra, a na vlast postavila kneza Pavla Branovića.[28] Razočaran neposlušnošću vladara Srbije koje je postavljao, car Simeon je osvojio Srbiju i pripojio je Bugarskoj verovatno 924.[29] Car Simeon je umro u maju 927. i Srbija se ubrzo oslobodila verovatno iste 927. ili 928. pod vladavinom Časlava. Došlo je do obnove srpske države a srpski knez je prema Konstantinu VII Porfirogenitu bio štićenik vizantijskog cara.[30] Pre vladavine Časlava određivanje granica Srbije jedva da je moguće. Zapadna granica Časlavljeve države dolazila je do župa Pliva, Livno i Imota, a severna je obuhvatala i današnje područje grada Tuzla, to jest bila je južnije od Save. Ne može se pouzdano utvrditi gde je istočna granica prelazila preko Zapadne Morave i išla prema Rasu. Na jugu primorje od Kotora do ušća Cetine sa ostrvima Brač, Hvar i Korčula verovatno je bilo deo Srbije. Časlav je poginuo u borbi protiv Mađara na severu svoje države obično se procenjuje da se to dogodilo oko 950. godine, jer je u to vreme Konstantin VII Porfirogenit pisao svoje delo u kome spominje Časlava kao još živog vladara. Sa smrću Časlava izumrla je i prva vladarska porodica, to jest njena neposredna muška linija naslednika, kod balkanskih Srba.
U vreme naseljavanja na Balkansko poluostrvo u VI i VII veku Srbi su bili mnogobošci uvereni u nadmoćnost svojih bogova. Perun je bio gospodar gromova i vrhovni bog svih Slovena, a Svetovid je bio vrhovni plemenski bog Slovena između Labe i Baltičkog mora (i Srba) zaštitnik zemljoradnika, ali i vođa Srba u ratu. Prva faza hristijanizacije Srba veoma je malo poznata. Pretpostavlja se da su prvi misionari među Srbe dolazili od 7. veka iz primorskih hrišćanskih središta i da su upotrebljavali latinski jezik. Srbi ih nisu mnogo razumeli i zato prvi hrišćanski misionari nisu postizali veći uspeh. Prema Porfirogenitu car Iraklije (610-641) kada je naselio Srbe na Balkan pokrstio ih je poslavši sveštenike iz Rima.[31] Ovo prvo pokrštavanje se nije dogodilo, ili nije ostavilo dubljeg traga.
Pojedinačih slučajeva pokrštavanja svakako je bilo. Tek u prvoj polovini 9. veka znamo za neke starešine Srba koje su prihvatle hrišćanstvo. Neki starešina Srba Neretljana (Paganjana) primio je hrišćanstvo dok je pregovarao sa Venecijancima oko 830. Misija Metodija i Konstantina (u monaštvu Ćirila) i njihovih učenika na slovenskom omogućila je veći uspeh pokrštavanja Slovena. Tada, u vreme vladavine Mutimira u drugoj polovini 9. veka Srbi su primili hrišćanstvo. Kao najvažnija potvrda za to se uzima pojava prvih hrišćanskih svetačkih imena kod Srba. Zna se da su Vlastimirovi unuci dobili imena: Stefan (Mutimirov sin) i Petar (Gojnikov sin). Oni su verovatno rođeni između 867. i 873. godine, to jest kada je došlo do pokrštavanja vladarske porodice kod Srba. U to vreme su kao misionari među Srbe dolazili i učenici Ćirila i Metodija. A papa Jovan VIII je posle pokrštavanja srpskog vladarskog roda poslao 873. pismo srpskom vladaru Mutimiru u kome ga poziva da se sa narodom potčini Panonskoj dijecezi, kojom je upravljao arhiepiskop Metodije.
Kada je hrišćanstvo primio vladajući sloj Srba i njima bliži deo običnih ljudi, veliki deo stanovništva dugo je zadržao svoju staru slovensku pagansku religiju. Nešo od stare (paganske) vere ostalo je stopljeno sa hrišćanstvom kod Srba. Pretpostavlja se da su nastanak i praznovanje porodičnog praznika „slave“ - kod Srba, u stvari izmenjeni oblici starog poštovanja predaka (kult predaka). Verovatno je to izmirenje paganskog verovanja i nove hrišćanske religije sasvim prihvaćeno tek za vreme sv. Save i ono se odnosilo na vernike autokefalne Srpske arhiepiskopije osnovane 1219. godine.
Nekoliko decenije posle smrti Časlava Srbija je sačuvala samostalnost. Kraj samostalnosti Srbije približio se 976. godine kada je u zapadnoj Makedoniji počeo ustanak protiv Vizantije.[32] Posle brze smrti tri brata, preostali Samuilo je uspeo da obnovi Bugarsko carstvo. Šireći svoju vlast i na sever, Samuilo je svome carstvu verovatno poslednjih godina 10. veka pripojio Zetu i Srbiju. Samuilo je u srpskim kneževinama izgled nastojao da kao srpskim zemljama kao upravnike postavi članove ranijih vladarskih porodica. Vizantija je vodila dugotrajni rat protiv Samuilovog carstva. Car Vasilije II Bugaroubica odneo je odlučijuću pobedu protiv cara Samuila na Belasici u julu 1014.[33] Posle nekoliko godina, kada je konačno uništeno carstvo koje je stvorio Samuilo i srpske zemlje, koje su bile u njemu Raška, Zahumlje i Duklja, postale su deo Vizantije 1018.
Nakon toga Sloveni u srpskim zemljama podigli su nekoliko pobuna u nameri da se oslobode vazalnog odnosa prema Vizantiji u 11. veku. Brzo se oslobodila Zeta. U njoj je Stefan Vojislav posle dve pobune između 1036. i 1042. uspeo da protera Vizantince. Prema pisanju popa Dukljanina o pobunu Stefana Vojislava stiče se utisak da je već oko 1042. u srpskim zemljama umesto neposredne vlasti Vizantije postojala uprava preko domaćih starešina koji su bili vazali cara. Zeta se potpuno oslobodila i nastupio je period u kome je ona postala središnja oblast okupljanja Srba. Nasuprot tome, pobune u Pomoravlju i Raškoj bile su ugušene,{ a Srbi u Raškoj su morali prihvatati da priznaju verovatno samo vrhovnu vlast vizantijskog cara do vladavine kralja Konstantina Bodina. Posle poraza Vizantije od Normana kod Drača 1081. godine, zetski kralj Konstantin Bodin mogao je da proširi svoju vlasti u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. U Letopisu popa Dukljanina piše da je Bodin osvojio Rašku i Bosnu. U Raškoj je postavio za župane dva svoja dvorjanina Vukana i Marka (verovatno dva brata), a u Bosni je za upravnka postavio kneza Stevana. Prema pisanju Dukljanina, Bodin je od njih uzeo zakletve vernosti.} Kada je Konstantin Bodin poražen od Vizantije verovatno 1090. nastavio je da vlada u Zeti, ali je njegov ugled bio manji. Možda je nastavio da vlada Zetom kao vizantijski vazal. U Raškoj se osamostalio od Zete župan Vukan. On je pokušao da samovoljno ratuje sa Vizantijom. Ušao je u Lipljana i spalio ga 1093. Protiv Raške je došao car Aleksije I i Vukan je ponudio priznavanje careve vrhovne vlasti.[34] Posle godinu dana Vukan je ponovo upao u Vizantiju i stigao na jugu da opustoši oblasti Vranja, Skoplja i Pologa. Aleksije I morao je lično doći u Lipljanu 1094. godine da umiri Srbe. Vukan je ponovo obećao poslušnost caru, a kao garanciju vernosti predao je taoce, među njima i dva svoja sinovca, Uroša i Stefana Vukana.[35] Raška je ponovo postala vazal vladara Vizantije.
Naslednici Vukana i njegovog brata Marka pokušavali su uz podršku Ugarske da se osamostale u vreme vizantijsko-ugarskog rata (1127—1129) i napali su tvrđavu Ras, ali nisu uspeli da se osamostale.[36] Srpski župani su nastavili sa pokušajima da se osamostale od Vizantije. Zato je rat protiv cara Manojla I Komnina vodio srpski veliki župan Uroš II, verovatno unuk Vukanovog brata župana Marka.[37] Vizantijski car je glavnu pobedu odneo na reci Tari (1150. godine). Tada je nametnuo srpskom županu dvostruko veći obaveze pokornosti nego pre. Teret koji su vazali preuzimali prema vizantijskom caru prvenstveno se odnosio na slanje pomoćne vojske u ratove koje je Vizantija vodila, a posle bitke na Tari veliki župan je morao poslati 500 umesto ranijih 300 vojnika caru kada ratuje u Aziji. U ratovima u Evropi Srbi su caru morali poslati 2.000 vojnika.[38]
Naslednik Uroša II na prestolu, njegov brat Desa, takođe je pokušavao da se oslobodi vazalskih obaveza prema Vizantiji. U tom cilju nastojao je da obezbedi i pomoć ugarskog i nemačkog vladara, ali ga je upravo to koštalo vladarskog trona. Vizantinci su ga zarobili kao izdajnika i odveli u Carigrad. Izgleda da je kasnije, on nekako uspeo da se vrati u zemlju. Postoji podatak da je umro u Trebinju i da je sahranjen u manastiru Sv. Petra u Polju.[39]
U vreme vizantijsko-ugarskog rata kod Zemuna 1165. godine uz Vizantince su ratovali i Srbi.[40] Nema spominjanja Stefana Nemanje i njegove braće u toj vazalnoj vojsci Manojla I Komnina, ali su verovatno bili u njoj. Nije jasno da li je Srbe vodio veliki župan Desa.[41] On je te godine verovatno smenjen, a veliki župan u Raškoj je postao Tihomir stariji brat Stefana Nemanje, rodonačelnika dinastije Nemanjića. Tihomir i Nemanja su izgleda bili potomci velikog župana Vukana, ili Stefana Vukana, ali svakako su bili bliski srodnici prethodnih velikih župana Raške. Stefan Nemanja se rodio u Ribnici (Zeta), gde je njegov otac Zavida izbegao sa porodicom zbog sukoba sa srodnicima oko vlasti. Obično se prema, pisanju Prvovenčanog, navodi da su Nemanju krstili najpre latinski, a po odlasku u Ras, u crkvi Sv. Petra i Pavla pravoslavni sveštenici.[42]
U vreme kada je Tihomir, Nemanjin najstariji brat bio raški veliki župan, Nemanja I je bio oblasni gospodar. Upravljao je Toplicom, Ibrom, Rasinom i Reke. Posle susreta sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom, Nemanja I je dobio na dar Dubočicu (oblast oko Leskovca).[42] Kako se to često dešava kada je u pitanju deoba vlasti među braćom, velikim županom i oblasnim gospodarima, pojavilo se ozbiljno neslaganje.
Stefan Nemanja nije želeo da njegov stariji brat trajno ostane veliki župan. Podigao je pobunu protiv Tihomira i postao veliki župan krajem 1165. ili 1166. godine.[43] Da bi zadržao velikožupansku vlast morao je još jednom da porazi vojsku braće Tihomira, Stracimira i Miroslava, koje su pomagali i Vizantinci. Sa velikožupanskog mesta Nemanja je, kao i njegovi prethodnici, nastojao da se oslobodi potčinjenosti Vizantiji. Učinilo mu se da vizantijsko-mletački rat 1171—1172. godine pruža za to pogodnu priliku. Međutim, rat je srećno okončan po Vizantiju, što je omogućilo caru Manojlu I da izvrši pohod na Srbiju. Nemanja je izbegavao otvoreni rat i pregovarao je sa carem. Obećao je caru vernost u ispunjavanju vazalnih obaveza, ali je bio odveden da, kao zarobljenik, u Carigradu ukrasi carev trijumf. Car mu je dopustio da se vrati u Rašku i njome upravlja kao veliki župan, a on je ostao lojalan caru Manojlu I do njegove smrti 1180.
Posle smrti cara Manojla I Vizantija je zapala u unutrašnje sukobe oko vlasti što su iskoristili njeni severni susedi, pa i Nemanja. Ugari su u zimu 1180-1181. preoteli Dalmaciju i Srem od Vizantije, a od 1183. godine u savezu sa njima i Stefan Nemanja je širio svoju državu.
Do početka 1186. izgleda da je osvojio Duklju sa primorskim gradovima: Danj, Sarda, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i Kotor.[44] U Zahumlju je kao njegov namesnik upravljao knez Miroslav, Nemanjin brat, a za njega je kasnije napisano čuveno Miroslavljevo jevanđelje. Knez Miroslav je pokušao osvojiti i Dubrovnik, ali nije uspeo. Sukob sa Dubrovnikom je završen potpisivanjem mirovnog ugovora 27. septembra 1186. kojim su uređena pitanja teritorija i trgovine.[45]
Dalje širenje svoje države Nemanja je usmerio na jug. Do 1190. godine osvojio je Metohiju (Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Draškovina) s prizrenskom oblašću, zatim Kosovo (Lab, Lipljan, Sitnica), Skoplje i teritoriju na gornjem toku Vardara (Gornji i Donji Polog). Na istoku Nemanja je pripojio svojoj državi zemlje oko Đunisa (Zagrlata), Niš, Dubočicu, Vranje i Moravu (Binačka Morava). Pod njegovu kontrolu došla je i teritorija između Zapadne i Velike Morave (Levač, Belica, Lepenica). Nemanjina država izlazila je na Jadransko more od današnjeg Omiša, na severu do LJeša, na jugu. Nemanjin biograf, njegov sin Stefan Prvovenčani navodi da je Nemanja I osvojio i vizantijske gradove Pernik, Zemln (Zemen), Velbužd (Ćustendil), Žitomisk i Stob.
Vizantijski car Isak II Anđeo je uspeo da porazi Nemanju na Moravi 1190. godine, ali i pored pobede povratio je samo manji deo teritorija, sa Nišom, koje je veliki župan ranije u ratu osvojio. Srbiji je ostala većina osvojenih teritorija a važno je bilo i što se Srbija oslobodila vazalnih obaveza prema vizantijskom caru.
Posle dve decenije borbe za nezavisnost protiv Vizantije Stefan Nemanja je uprkos jednom porazu 1190. stvarno bio pobednik u ratu. Dobio je nezavisnost Srbije i nekoliko poslednjih godina vladavine proveo je u miru sa Vizantijom kao njen saveznik, a vlasti se odrekao 25.3.1196.
Nemanja se zamonašio 25.3.1196. pod imenom Simeon u Studenici, a posle se pridružio sinu Savi na Svetoj gori gde su podigli manastir Hilandar. Osnivač dinastije Nemanjića tu je i okončao ovozemaljski život. Ubrzo posle njegove smrti, od početka XIII veka vladarima iz dinastije Nemanjića onovremenici su počeli pripisivati svojstva hrišćanskih svetaca. Najpre je stvoren kult Svetog Simeona i njegovog sina Svetog Save. I jedan i drugi ubrajaju se u najistaknutije državnike srpske prošlosti. Sveti Simeon, Nemanja je bio rodonačelnik dinastije Nemanjića i osnivač najpoznatije Srpske srednjovekovne države, a Rastko, Sava je bio osnivač samostalne srpske crkve i njen prvi arhiepiskop. Uzdizanje Stefana Nemanje i arhiepiskopa Save u red svetitelja koristilo je Nemanjinim naslednicima na srpskom prestolu. Ovim činom udareni su temelji dugoj vladavini Nemanjića. Crkveni kult, odnosno poštovanje Stefana Nemanje i arhiepiskopa Save kao svetitelja, prenosilo se na ceo vladarski rod Nemanjića. Isticalo se da vladari iz ove dinastije vode poreklo od ,,svetorodnog korena". Zato se dinastija Nemanjića naziva svetorodnom. Srpskim zemljama Nemanjići su vladali više od dva veka. Veliki župan Stefan Nemanja počeo je da vlada 1166. godine, a car Uroš, poslednji vladar iz dinastije Nemanjića, umro je 1371. godine.
U vreme sklapanja mira sa Vizantijom 1190. godine, dogovoreno je da Stefan Prvovenčani, srednji sin velikog župana Stefana Nemanje, sklopi brak sa vizantijskom princezom Evdokijom Anđeo. On je, kao zet vizantijske carske porodice, dobio visoko vizantijsko dvorsko zvanje „sevastokratora”, a verovatno je tada određen i za naslednika prestola u Srbiji. Posle toga u aprilu 1195. tast Prvovenčanog postao je car, a verovatno u martu 1196. Stefan Nemanja je sazvao sabor na kome se dobrovoljno povukao sa vladarskog prestola. Opis tog događaja ostavio je Sava I Nemanjić u Studeničkom tipiku. On je zapisao „Božijom voljom izabra blagorodnog i ljubljenog sina, Stefana Nemanju, zeta blagovenčanog kir Aleksija, cara grčkog“.[46] Tako je presto pripao Prvovenčanom, a njegov stariji brat Vukanu je ostao da upravlja kao knez udeonom oblašću Zetom (Dukljom).
Kada je Stefan Nemanja II Nemanjić preuzeo vlast u Srbiji, približavo se veliki preokret u istoriji čitavog Balkanskog poluostrva. Tu prekretnicu je najjasnije označilo razbijanje Vizantijskog carstva od strane krstaša sa zapada u IV krstaškom ratu 1204. godine i stvaranje nekoliko novih država na tlu nestale stare imperije. To je promenio odnos snaga među državama na jugoistoku Evrope. Ceo Balkan podelio se na dva sukobljena sveta. S jedne strane bile su one države koje su pripadale vizantijskoj civilizaciji (Srbija, Bugarska i novostvorene grčke države), a sa druge strane nalazile su se u početku pobedničke države latinskih krstaša i Venecija. Iz te privremene pobede latina i Venecije nastala je i prozapadna politika Stefana Prvovenčanog, a važan korak u njegovom približavanju zapadu bila je druga ženidba, a koja se izgleda dogodila 1216. ili 1217.[47] Tako se srpski veliki župan oženio venecijanskom princezom Anom Dandolo. Kao i njegov prvi brak sa vizantijskom princezom Evdokijom Anđeo i druga ženidba Anom Dandolo nastala je prvenstveno da se brakom ojačaju političke veze i savezi.
Veliki župan Stefan Nemanja II , je posle smrti oca došao u sukob sa starijim bratom Vukanom, koji je upravljao u Zeti. U tom sukobu Stefan je privremeno bio zbačen sa vlasti 1202. ili 1203. godine. Stariji, Vukan je bio veliki župan do 1204. ili 1205. godine, ali Prvovenčani je uspeo da se vrati na presto. Posle toga on je postepeno učvršćivao svoju središnju vlast i jačao Srbiju. Važan događaj u tom procesu dogodio se u februaru 1208. Tada je Sava doneo sa iz Hilandara zemne ostatke Svetog Simeona i nad očevim posmrtnim kovčegom potpuno i konačno izmirio braću Stefana i Vukana. Vrhunac jačanja države Stefana Nemanjića je pokazala odluka rimskog pape da srpskom vladaru pošalje kraljevsku krunu.
Stefanov prvi pokušaj da od rimskog pape Inoćentija III dobije kraljevsku krunu nije uspeo oko 1200. Ipak, njegova upornost se isplatila i posle izbora novog pape Honorija III 1216. godine, brat srpskog velikog župana Sava poslao je u Rim svog učenika Metodija. Metodije je ubedio papu da pošalje kraljevsku krunu za vladara Srbije. Nema jedinstva u opisima krunisanja koje su ostavili savremenici. Većina istraživača misli da je Stefan Prvovenčani krunisan kraljevskom krunom na saboru 1217. godine a da je to krunisanje izvršio visoki predstavnik pape koji je krunu doneo.[48][49] Danas većina srpskih istoričara prihvata ovaj opis kao uverljiv i poziva se prvenstveno na pisanje arhiđakona Tome Splićanina.[50] Prema detaljnijem opisu krunisanja koji je ostavio Domentijan Hilandarac, sam Sava je prvo postao arhiepiskop, pa krunisao svoga brata u manastiru Žiči.[51] Sava je arhiepiskop postao 1219. i iz Domentijanovog opisa izgleda da je verovatnije da je brata krunisao krajem 1219. ili početkom 1220. Stefan Nemanja II postao je prvi srpski kralj iz dinastije Nemanjić. Zato se posle u srednjovekovnim izvorima uz zajedničko vladarsko ime Stefan on kratko opisivao kao „prvovenčani kralj”, a od toga je nastao nadimak Prvovenčani pod koji je danas najpoznatiji.
Događaj koji je imao još presudniji značaj od proglašenja Srbije za kraljevinu, bilo je stvaranje srpske autokefalne (samostalne) pravoslavne crkve. Ključnu ulogu u ovoj možda najdalekosežnijoj odluci u srpskoj istoriji imao je Sava Nemanjić. Godine 1219. Sava odlazi u Nikeju. Od vizantijskog cara Teodora I Laskarisa i patrijarha Manojla Sarantena Haritopula uspeva da dobije blagoslov za samostalnu srpsku crkvu. To je značilo da srpski episkopi stiču pravo da biraju svog arhiepiskopa. Prvi srpski arhiepiskop postao je Sava u proleće 1219. godine. On je postavio temelje srpskog pravoslavlja i u duhovnom i u organizacionom smislu. To pravoslavlje poznajemo i prihvatamo i u današnje vreme.
Sava je uradio veliki posao u učvršćivanju organizacije srpske države i crkve, pa je u tu svrhu sastavio Zakonopravilo. Zakonopravilo svetog Save iz 1219. godine je uređivalo veliku oblast društvenih odnosa, kako crkvenih tako i građanskih[52] Deo Zakonopravila koji se odnosio na crkveno pravo sačinjavali su: Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Sholastika, Nomokanon u 14 naslova, Pravila svetih apostola, Pravila svetih otaca, Odluke Vaseljenskih i Pomesnih sabora i Mojsijevo zakonodavstvo (3. i 5. knjiga Mojsijeva). Deo koji se odnosio na Građansko pravo sačinjavali su: Izvodi iz Novela Justinijanovih (oko 550), pravni zbornik koji je sastavio Jovan Sholastik, Collectio tripartita, zbirka zakona iz Justinijanovog zakonodavstva[53] i Prohiron (Zakon gradski) iz 879. godine, zbornik vizantijskog građanskog, krivičnog i procesnog prava. Presađivanjem (recepcijom) rimsko-vizantijskog prava Srbija je postala sastavni deo evropske i hrišćanske civilizacije.
Posle smrti prvog srpskog kralja, Stefana Prvovenčanog verovatno 1227. na srpski presto je došao njegov stariji sin Stefan Radoslav, po izričitoj očevoj volji. NJegova kratka vladavina (1227—1233) bila je ispunjena unutrašnjim nesporazumima i borbama. Stefan Radoslav je bio sin jedne grčke princeze Evdokije, a muž druge Ane, kćerke moćnog epirskog despota Teodora I Anđela, koji se kasnije krunisao za cara. Zato je razumljivo da je bio naklonjen Grcima. Izgleda da deo srpske vlastele nije sa odobravanjem prihvatio progrčkog kralja koji se ponosno potpisivao i grčkim prezimenom Duka i tražio savete za kanonska pitanja od Grka ohridskog arhiepiskopa, iako je pored sebe imao strica Savu koji je takođe bio arhiepiskop i koji ga je krunisao za kralja.
Radoslavov glavni zaštitnik, car Teodor I Anđeo je poginuo 1230. u sukobu sa Bugarima. Od tada je jačalo nezadovoljstvo srpske vlastele vladavinom progrčkog kralja Stefana Radoslava. To se završilo tako što je Stefan Radoslav zbačen sa prestola verovatno krajem 1233. godine, a srpska vlastela je na njegovo mesto postavila njegovog mlađeg brata Stefana Vladislava I. Zbačeni Radoslav je prvo napustio Srbiju. Ali se posle boravka u Dubrovniku i Epiru ubrzo vratio u Srbiju i zamonašio, a kad je umro Sava ga je sahranio u manastiru Studenici.
Promena na srpskom prestolu krajem 1233. bila je posledica unutrašnjeg nezadovoljstva Stefanom Radoslavom, ali i jačanja uticaja moćnog bugarskog cara Jovana (Ivana) Asena II. Zato je bila praćena promenom spoljne politike Srbije. Stefan Vladislav I je ojačao svoje veze sa bugarskim carem Jovanom Asenom II tako što se oženio Beloslavom njegovom kćerkom. Ubrzo posle nasilnog zbacivanja Stefana Radoslava i Sava je otišao sa mesta srpskog arhiepiskopa. Na saboru u Žiči on se povukao ostavljajući svoje mesto učeniku Arseniju. Sava je napustio Srbiju i ponovo krenuo na Istok. Obišao je Palestinu, Aleksandriju i Nikeju. Umro je u Trnovu 14. januara 1236. godine. Uz velike muke i protivljenja Bugara, Stefan Vladislav I je ubedio svog tasta Jovana Asena II da Savine mošti vrati u Srbiju i sahrani ga u kraljevskom manastiru Mileševi iduće, 1237. godine. Stefan Vladislav I prema Danilovom zborniku, kraljevao je u svome otačastvu 7 godina. Oslonjena na Bugarsku vlast Stefana Vladislava I je trajala koliko i njegov glavni saveznik. Posle smrti njegovog tasta Jovana Asena II u junu 1241. godine, a pre početka 1242. smenjen je i Stefan Vladislav I.[54]
Srpska vlastela koja nije želela progrčkog Stefana Radoslava, nije bila mnogo zadovoljnija ni probugarskim Stefanom Vladislavom I. Ona je još jednom iskoristila priliku da pokuša da se osamostali od suseda i sama odredi sudbinu prestola i države. Ustala je protiv Stefana Vladislava I, uspela da ga zbaci i da dovede na vlast trećeg sina Stefana Prvovenčanog, Stefana Uroša I. Sve se to odigralo verovatno u drugoj polovini 1241. godine. Na početku njegove vladavine 1242. sa obala Jadranskog mora kroz Srbiju su pustošeći prošli Tatari (Mongoli). Oni su preko Bosne, Raške i Bugarske otišli na severne obale Crnog mora i odatle nastavili da vrše snažan uticaj na balkanske države. Ipak, Tatari su izgleda doveli do velikog privrednog uspona Srbije. Bežeći od Tatara deo nemačkih rudara Sasa se iz Erdelja sklonio u Srbiju i u njoj doveo do otvaranja velikih rudnika, povećanja trgovine i prihoda srpskih vladara.
Stefan Uroš I je na čelu srpske kraljevine prema većini starih srpskih letopisa ostao 35 godina. Za sve to vreme gledao je kako se prilike na Balkanskom poluostrvu iz osnova menjaju. Vizantija je obnovljena 1261. godine, a Ugarska je nastavila da vrši veliki uticaj na Balkan. Srbija je bila je dovoljno velika država sa sposobnim vladarom da veće pretnje po svoje teritorije izbegne.
Na početku vladavine sklopio je sporazum Dubrovnikom, ali su se tada uspostavljeni dobrosusedski odnosi nekoliko puta narušavali i ponovo uspostavljali. U dva maha Stefan Uroš I je i napadao grad i na taj način primoravao Dubrovčane na poštovanje ranije preuzetih obaveza prema srpskom vladaru. U jednom od sukoba sredinom 13. veka Srbiji je veća opasnost zapretila od Bugarske koja je sklopila savez sa Dubrovnikom i napala Srbiju 1254. godine, ali i iz tog rata Stefan Uroš I se izvukao bez gubitaka, verovatno zahvaljujući pomoći iz Ugarske.
U sukobu koji se vodio između vladara iz Epira i Nikejskog carstva Stefan Uroš I je prvo stao na stranu Epira, ali kada je nikejski car Mihailo VIII Paleolog zauzeo Carigrad i obnovio Vizantijsko carstvo srpski kralj se pokušao rodbinski povezati sa njim.
U poslednjoj deceniji vladavine Stefana Uroša I pogoršali su se odnosi Srbije i Ugarske i došlo je do rata u kome srpski kralj nije bio uspešan. Prema pisanju Mađara on je napao na Mačvu krajem 1267. ili 1268. godine, ali ga je mačvanski gospodar uz pomoć ugarskog kralja Bele IV porazio i zarobio. Srpski kralj se morao otkupiti da bi se vratio u svoju kraljevinu. Kao znak pomirenja posle ovog neuspeha, Urošev sin Stefan Dragutin oženio se ugarskom princezom Katalinom, verovatno oko 1270. godine. Pred kraj vladavine Stefan Uroš I je ponovo zaratio sa Dubrovnikom 1275. godine, ali nije raspolagao sa dovoljno vojske i opsadnih sprava da osvoji grad.
Uz podršku Ugarske Stefana Uroša I je zbacio sa prestola njegov stariji sin Stefan Dragutin, koji je bio duboko nezadovoljan očevim nepoverenjem. Dragutin je uporno zahtevao vlast u jednoj oblasti Srbije. Budući da mu otac nikako nije izlazio u susret Dragutin je zaratio sa ocem i pobedio ga na Gatačkom polju. Uz majčin oprost, postao je srpski kralj 1276. godine. Poraženi otac se zamonašio i umro već naredne godine. Dragutin nije dugo ostao na vlasti. Pred kraj njegove vladavine počeo je veliki rat sa Vizantijom. Verovatno 1281. srpska vojska je prodrla do grada Sera. Ali početkom sledeće 1282. kralj je nesrećno pao sa konja kod Jelača. Zbog teškog preloma noge neko vreme nije mogao jahati i obavljati vladarske poslove. Stefan Dragutin je bio fizički onesposobljen i razočaran. To je iskoristila nezadovoljna vlastela, koja nije htela da čeka da se vladar oporavi i ponovo predvoditi vojsku u osvajanja. Pod tim pritiskom Stefan Dragutin je odstupio sa prestola u korist svog mlađeg brata Milutina 1282. Svečana promena na srpskom tronu i predaja simbola kraljevske vlasti dogodila se na saboru u Deževu (vladarev dvor kod Rasa).
Posle predaje vlasti Dragutin je kao vlastelin zadržao veliku oblast na severozapadu Srbije od Rudnika do Priboja na Limu pod svojom upravom. Između juna i avgusta 1284. postao je i veliki feudalac Ugarske kada je od ugarskog kralja dobio na upravu Beograd, Mačvu, Soli i Usoru. Tim oblastima je upravljao do smrti u martu 1316.
Nakon smene na prestolu 1282. sa početkom vladavine Stefana Uroša II Milutina došla je do punog izraza privredna i vojna snaga Srbije. Brz privredni razvoj od vladavine kralja Stefana Uroša I povećao je vladareve prihode i omogućio srpskom kralju da drži veliku plaćeničku vojsku. To je iskoristio Stefan Uroš II Milutin i započeo period najvećih osvajanja u istoriji Srbije. Taj period osvajanja je kratkotrajno prekinula miroljubiva vladavina.
Najduža vladavina jednog vladara iz dinastije Nemanjića bila je upravo Milutinova. On je proveo na tronu skoro četrdeset godina od 1282. do 1321. Možda je samo Mutimir u srednjovekovnoj Srbiji vladao duže. Na samom početku, Stefan Uroš II Milutin je ispunio želje vlastele koja ga je dovela na vlast i nastavio je rat protiv Vizantije. Već 1282. preoteo je Vizantiji Skoplje koje će postati jedna od prestonica srpskih vladara.[55][56] Kada su Vizantinci 1283. upali u Srbiju do Prizrena, braća Stefan Uroš II Milutin i Dragutin su ih zajednički porazili i došli do Svete gore.[57][58] Rat na jugu se nastavio i u narednim godinama.
Braća veliki vlastelin Ugarske i Srbije Dragutin i kralj Srbije Stefan Uroš II Milutin su manje promišljeno napali i oblast Braničeva na severu. Oko 1292. oblast Braničeva su preoteli od Bugara, ali je to dovelo do rata sa bugarskim vladarem Vidina Šišmanom. Kada je Srbija porazila i Šišmana i osvojila Vidin, zapretila je opasnost da bude napadnuta od Šišmanovog vrhovnog gospodara Nogaja, koji je vladao Tatarima severno od Crnog mora. Da bi izbegao sukob sa njima Stefan Uroš II Milutin je morao Tatarima poslati kao taoca svoga sina Stefana Uroša i postati njihov vazal. Srbija je ostala vazalna do pogibije tararskog kana Nogaja 1299.[59]
Ipak, na Balkanu prave opasnosti za Srbiju nije bilo. Vizantija je bila poražena i morala je sklopiti mir 1299. po kome je Srbiji predala Makedoniju severno od linije Ohrid – Prilep – Štip. Da bi uspostavio trajniji mir sa srpskim kraljem vizantijski car Andronik II je pristao da mu pošalje svoju kćerku Simonidu za ženu. To je bio peti brak za Milutina.
Nastojanje Vizantije da potomci njihovih princeza koje su udate za strane vladare preuzmu vlast mogla su biti jedan od uzroka da dođe do sukoba kralja Stefana Uroša II Milutina sa bratom Dragutinom. Sukob je počeo najkasnije oko 1301. i potrajao oko deset godina. Pred kraj sukoba oko 1310. većina srpske vlastele je prešla na stranu bivšeg kralja Dragutina, ali je kralj Stefan Uroš II Milutin zahvaljujući brojnim plaćenicima uspeo da sačuva vlast. Braća su se izmirila oko 1312. godine, a 1313. zajednički su delovali protiv Šubića u Zahumlju.
U vreme sukoba sa bratom, oko 1308. kralj Stefan Uroš II Milutin je sinu Stefan Uroš III dao upravu nad Zetom, ali su se njihovi odnosi pogoršali i 1313. ili 1314. sin se pobunio protiv oca. Posle pobede, Stefan Uroš II Milutin je naredio da njegovog sina oslepe i pošalju u Carigrad. Stefan Uroš III je sa porodicom tamo ostao sedam godina.
Nekoliko godina posle pomirenja braće, Dragutin je umro 1316. Pred smrt sazvao sabor i na njemu ostavio svoje oblasti, na severu Srbije i svoje posede u Ugarskoj sinu Vladislavu II. Stefan Uroš II Milutin to nije želeo da dopusti i napao sinovca, pobedio ga, bacio u zatočeništvo i zauzeo Rudnik, rudarsko naselje Lipnik, grad Mačvu i verovatno Beograd.To je dovelo do rata između kralja Stefana Uroša II Milutina i ugarskog kralja Karla I Roberta. Prvo je ugarska vojska prodrla u Srbiju 1319. zauzimajući sve bivše Dragutinove posede i prodirući dolinom Kolubare. Ali, ugarski uspesi bili su kratkog daha. U protivudaru Milutin je povratio deo zauzetih zemalja koji je ranije pripadao Kraljevini Srbiji. Ipak u novom sukobu u proleće 1320. Karlo Robert je uspeo da sačuva Mačvu pod svojom upravom.
Stefan Uroš II Milutin je u vreme početka sukoba sa Dragutinom 1301. imao problema i sa Dubrovnikom. Zato je naredio da se zatvore Dubrovčani koji su bili u Srbiji, ali je već 1302. došlo do izmirenja i srpski kralj je izdao Dubrovniku jednu povelju u kojoj daje povlastice Dubrovčanima koji posluju u Srbiji. Ponovo je do manjeg sukoba sa Dubrovnikom došlo 1317- 1318. Nakon sklapanja mira Dubrovčani su mogli ponovo slobodno da posluju u Srbiji.
Srpski kralj je šireći svoju vlast na području današnje Albanije je vladao 1296. Dračom, ali ga je posle nekoliko godina predao Anžujcima kraljevima Napulja. Jedan anonimni katolički kaluđer koji je posetio Srbiju oko 1308. ubeđivao je u izveštaju vladara Napulj da može uz podršku katolika iz Albanije i primorja preoteti primorske oblasti kralju Stefanu Urošu II Milutinu koga je opisivao kao nepopustljivog pravoslavca, ali u svemu drugom prevrtljivca i razvratnika. Kralj Karlo Napuljski tada nije prihvatio te savete, ali kasnije je došlo do jedne neuspešne pobune protiv srpskog kralja u Albaniji 1318/1319.
Među najvrednija i najtrajnija dela iz dugogodišnje vlasti kralja Milutina spadaju mnoge zadužbine i crkve koje je srpski vladar sagradio. Nijedna krunisana glava porodice Nemanjića nije toliko uradila da za sobom ostavi graditeljski i umetnički trag kao Milutin.
Srpska država koju je za sobom ostavio Stefan Uroš II Milutin je bila značajno uvećana, a prema opisu Vizantinaca i raskoš na dvoru je bila veća, ali to nije bio vrhunac uspona srpske države Nemanjića. On će doći tek sredinom četrnaestog veka.
Poslednjih godina vladavine, Stefan Uroš II Milutin je za naslednika prestola odredio svog sina Konstantina, ali je 1320. ili 1321. dopustio povratak u Srbiju i "oslepljenom" Stefanu Urošu III. [60] Stefan Uroš II Milutin je umro na dvoru u Nerodimlju 29. oktobra 1321. godine, a sahranjen je u svojoj zadužbini Banjskoj.
U oktobru 1321. kada je umro kralj Stefan Uroš II Milutin za prestolonaslednika je bio određen njegov sin Konstantin, ali pitanje naslednika nije bilo rešeno. Pre nego se vlast novog kralja učvrstila, „neočekivano” se kao pretendent za krunu pojavio i, „oslepljeni” stariji sin umrlog kralja, Stefan Uroš III. Vlastela kojoj je bilo naređeno da ga oslepi (1313. ili 1314) to nije potpuno uradila. On se oporavio i posle smrti oca mogao je da objavi da je čudom progledao i da zatraži da nasledi kraljevsku vlast.[61] Pored toga i Dragutinov sin Vladislav II je uspeo da se oslobodi i zatraži za sebe kraljevsku vlast. On se pozivao na dogovor kralja Stefana Dragutina i Milutina pre sabora u Deževu 1282. godine,[62] izjavljujući da je trebalo, po njemu, da sinovi Dragutina naslede presto posle Stefana Uroša II Milutina. Došlo je do rata za kraljevsku vlast u Srbiji.
Do početka 1322. Stefan Uroš III, docnije prema manastiru Dečani nazvan Dečanski, je uspeo da dobije podršku većine vlastele i predstavnika crkve. On je krunisan „od Boga darovanim vencem kraljevstva srpskog” 6. januara 1322. godine, a njegov sin Dušan, istovremeno, postao je „mladi kralj”.[63] Konstantin je bio brzo poražen, a novi kralj je naredio i da ga ubiju 1322.[64] U čestim borbama za vlast među Nemanjićima ubistva poraženih su bila retkost. Stefan Uroš III je dužu borbu morao voditi protiv Stefana Vladislava II, koji je podršku imao na severu Srbije i u Ugarskoj. Kralj Stefan Uroš III je pobedio rođaka 1324. godine, a Vladislav II se povukao u Ugarsku.
Posle prve žene bugarske princeze Teodore, Stefan Uroš III je uzeo oko 1325. za drugu ženu Mariju Paleolog, kćeri panipersevasta Jovana, sinovca vizantijskog cara Andronika II.[65][66] U vizantijskom sukobu između dede i unuka, Andronika II i Andronika III, Stefan Uroš III je stao na stranu svoga tasta. Iako je njegov saveznik poražen, srpski kralj je izgleda tada uspeo da zauzme Veles i Prosek u današnjoj Republici Makedoniji.[67][68]
Na zapadu Kraljevine Srbije odmetnuli su se Branivojevići, upravnici područja Stona, Pelješca i ušća Neretve. Oni su poraženi 1326. u sukobu sa Bosnom i Dubrovnikom. Tako je ban Stepan II od Srbije preoteo dolinu Neretve, a Dubrovčani su pod svoju vlast stavili Ston i Pelješac. Stefan Uroš III Dečanski nije ušao u rat sa Bosnom, ali je ratovao sa Dubrovačkom republikom na jugozapadu. Krajem treće decenije četrnaestog veka, on je povratio Ston, Pelješac i delove Huma.
Uprkos pomirljivosti srpskog kralja srpskoj državi nije bilo mira. Pred kraj vladavine Stefana Uroša III, snaga Srbije dovela je do udruživanja bugarskog vladara Mihaila Šišmana i Andronika III.[69] Dok su se neprijatelji kretali prema Srbiji, Stefan Uroš III izabrao je da pre njihovog spajanja presretne vojsku koju je vodio car Mihailo Šišman. Bitka kod Velbužda, kod reke Strume 28.7.1330. godine između Srba i Bugara je rešila rat. Bugari su do nogu potučeni, a glavu cara Mihaila Šišmana izgleda da je odsekao sam mladi kralj Dušan.[70] Na vest o porazu Bugara, Andronik III povukao je svoju vojsku, koja je do tada bila lako zauzela deo Makedonije, jer pri napadu nije naišla na veću srpsku vojsku.[71]
Iako je potpuno pobedio Bugare i pokazao nadmoć Kraljevine Srbije na Balkanskom poluostrvu, Stefan Uroš III nije pokazao želju da pobedu iskoristi i zato je stvorio brojne protivnike među vlastelom u svojoj državi. Srpska vlastela mu je najviše zamerala pomirljiv stav prema Vizantiji i to objašnjavala uticajem kraljičinim, koja se nadala da će srpskog kralja naslediti kada odraste njen sin Simeon (Siniša), a ne tadašnji prestolonaslednik, upravnik Zete i u boju kod Velbužda proslavljeni Stefan Dušan. Pored toga, nikako nisu mogli da Stefanu Urošu III oproste što im posle velike pobede kod Velbužda nije dozvolio pljačku i teritorijalno širenje na račun Bugarske.
Posle jedne decenije bez osvajanja srpska vlastela je nasilno dovela na vlast vladara koji će joj omogućiti sticanje najvećih veleposeda i ratnog plena. Tako je 8. septembra 1331. započela skoro dve i po decenije duga vladavina Stefana Uroša IV Dušana. U tom periodu srednjovekovna Srbija će doživeti vrhunac teritorijalnog i pravnog razvoja u Dušanovom srpsko-grčkom carstvu. Srpsko carstvo je postojalo manje od tri decenije. Posle stvaranja ubrzo se desilo da se proglase dva cara, koji su podeli carstvo, a time doprineli da brzo nestane posle smrti njegovog osnivača.
Mladi kralj Stefan Dušan i njemu potčinjena srpska vlastela u Zeti su rešili da moraju nasilno smeniti Stefana Uroša III, koji nije pokazao želju za većim osvajanjima. Ohrabrio ih je i primer prevrata u Bugarskoj u proleće 1331. Tada je nasilno proglašen za cara Jovan (Ivan) Aleksandar, a pobednici su smenili caricu Anu (Nemanjić) i njenog sina cara Ivana Stefana, bliske srodnike Stefana Uroša III, i obnavljali snagu Bugarske, a to je bila pretnja i za državne granice Srbije.[72]
U avgustu 1331. godine, sa svojom vlastelom iz Zete, Dušan je brzim pohodom stigao do oca, lako ga savladao i zarobio. Posle toga, na državnom saboru 8. septembra 1331. Stefan Uroš IV Dušan je krunisan za kralja,[73] a njegov zatvoreni otac i bivši vladar je umro posle dva meseca u novembru 1331.[74]
Sin bugarske princeze Teodore, Stefan Uroš IV Dušan je odabrao da stvori dobre odnose sa bugarskim vladarom. Zato se oženio, sestrom cara Jovana Aleksandra, bugarskom princezom Jelenom 1332. Zahvaljujući i tom braku, iz koga je rođen oko 1336. Budući kralj Uroš V i car Uroš II, odnosi između Srbije i Bugarske ostali su dobri i prijateljski. Pošto je dogovorio pouzdan savez sa Bugarskom, mladi srpski vladar je počeo osvajačke napade na Vizantiju 1332.
Sa mnogo nada Dubrovčani su dočekali novog srpskog kralja 1331. i otpočeli pregovore o Stonu i Pelješcu. Posle malo više od godinu dana u januaru 1333. su dobili povelju od srpskog kralja o ustupanju Stona i Pelješaca.[75] Zauzvrat Dubrovnik je bio obavezan da za njih vladaru Srbije „daruje” odjednom 8.000 perpera, a svake naredne godine još po 500 perpera.[76] Od Dubrovnika dobijeni novac bio je potreban kralju Srbije jer su povećani vojni troškovi zbog rata sa Vizantijom.
Sredinom 1334. godine Stefan Uroš IV Dušan već je bio osvojio gradove Prilep, Ohrid, Kostur, Strumicu i druge. Tako je skoro završio osvajanje Makedonije. Porazi su primorali vizantijskog cara da zatraži mir, koji je uspostavljen u avgustu 1334.[77][49] Na osnovu mira sa Vizantijom Srbiji su priznate nove granice. Tada je srpski kralj morao da odustane od opsade Soluna, drugi po veličini grad u Vizantiji za Srbe je ostao trajno neosvojiv.
Srpski kralj je možda bio zainteresovan za sklapanje mira, jer mu je javljeno da ugarska vojska sprema napad na Srbiju. Posle sklapanja mira na jugu, kralj Stefan Uroš IV Dušan je pokrenuo veliku srpsku vojsku na sever. Izbegavajući sukob sa glavninom srpske vojske Mađari su napustili Mačvu i pobegli preko Save. Ovaj sukob se dogodio krajem 1334. ili 1335. Mačva je ostala pod vlašću Srbije.[78] U napadima od 1339. do 1342. godine Mađari su povratili izgubljene teritorije, ali su povremene borbe na severnoj srpsko-mađarskog granici nastavljene.
Veliku ofanzivu protiv Vizantije kralj Stefan Uroš IV Dušan je izvršio 1342. i 1343. u savezu sa vizantijskim prebegom Jovanom VI Kantakuzinom. Kantakuzin se proglasio za cara 1341. godine, ali je bio poražen od namesništva mladog Jovana V Paleologa. Kada je izgubio većinu pristalica otišao je u Srbiju i sklopio savez sa srpskim kraljem u leto 1342.[79] To je olakšalo srpskom kralju da osvoji gradove: Kroju, Berat, Kaninu, praktično celu Albaniju izuzev Drača i Valone, a u grčkim oblastima osvojio je Voden, Kostur, Hlerin i Melnik.[80] Savez između Dušana i Jovana Kantakuzina nije bio dugotrajan i raspao se u proleće 1343. godine,[81] a Kantakuzin je stvorio novi savez sa Turcima Seldžucima iz Male Azije, koji su mu u više mahova pomogli.
Srpski kralj je nastavio samostalno da osvaja vizantijske gradove, a kada je u septembru 1345. godine osvojio veliki grad Ser,[82] odlučio je da se proglasi za cara.
Na Uskrs 16. aprila 1346. godine Stefan Uroš IV Dušan bio je svečano krunisan za cara Srba i Grka u Skoplju. Istovremeno njegov sin Stefan Uroš V krunisan je za kralja Srbije. Pošto je krunisanje mogao da obavi samo patrijarh, to je sabor Dušanove države prvo uzdigao arhiepiskopa Joanikija za patrijarha, a on je potom obavio krunisanje cara, uz prisustvo patrijarha bugarskog Simeona, prota i igumana sa Svete gore i drugih crkvenih i svetovnih uglednika.[83] Od tada, samo u zamisli država se delila na Carstvo Srba i Grka, to jest zemlje sa vizantijskim (romejskim) državno-pravnim nasleđem i Kraljevinu Srbiju, to jest zemlje pre osvajanja Stefana Uroša II Milutina. U stvarnosti desetogodišnji Uroš V nije mogao ničim upravljati, sve važnije odluke u državi morao je doneti ili odobriti car u dogovoru sa najvažnijim predstavnicima vlastele.[84]
Car Stefan Uroš IV Dušan je nastavio napade na jugu i osvojio je Epir, Akarnaniju i Etoliju pre kraja 1347. Te godine na Balkanu je počelo širenje najpoznatije epidemije kuge a Dušan je sa porodicom nekoliko meseci boravio na Svetoj gori 1347/48. Iskoristio je smrt od kuge upravnika Tesalije i pre kraja 1348. osvojio je i tu oblast.[85] Tako se njegovo carstvo prostiralo do Dunava na severu do Korintskog zaliva na jugu, i od obala Jadranskog mora na zapadu kod Dubrovnika do obala Egejskog mora na istoku kod Kavale.
Na granici sa Bosnom, posle nekoliko godina primirja, i pregovora obnovili su se ratni sukobi. Vojska bana Bosne Stepana II oko Božića 1349. upala je u Konavle i pljačkala stanovnike. Car je krenuo u oktobru 1350. da povrati Zahumlje i Krajinu. Ban se povukao i careva vojska prešla je donji tok Neretve a izgleda da se dalje kretala prema Krki, tj. posedima sestre Stefana Uroša IV, udovice Jelene Šubić. Vesti o nemirima u grčkim oblastima odvratile su cara od daljeg boravka na zapadu. Povlačeći se posetio je Dubrovnik u novembru 1350.[49] Posle odlaska glavnine careve vojske iz Zahumlja i Krajine, ban je obnovio vlast bosanske države nad njima.[86]
Krajem 1350. Dušan je došao pred Solun i pregovarao sa Jovanom VI Kantakuzinom ispred grada. U Vizantiji je došlo do potpunog neslaganja careva Jovana VI Kantakuzina i Jovan V Paleologa. Zato je i Jovan V pregovarao sa Stefanom Urošom IV Dušanom o savezu protiv Jovana VI Kantakuzina 1351. i tada pristao da prizna Dušanovu carsku titulu.[87]
Turci su 1352. porazili jednu grčko-srpsku vojsku, a iste godine su uzeli tvrđavu Cimpe kod Galipolja. Zato je Dušan predložio papi da njega imenuje vođom zajedičkog pohoda protiv Osmanlija u prvoj polovini 1354.[88] Tada je ugarski vladar Lajoš I izvršio napad na Srbiju sredinom 1354. uz tvrdnju da on vodi nekakav krstaški rat, nazivajući hrišćane u Srbiji šizmaticima. Dolazak cara na severnu granicu, ali i pojava bolesti primorali su Mađare na povlačenje. Mačva i Beograd su u drugoj polovini 1354. bili u vlasti cara. Sledeće 1355. Dušan je naredio odredima koje je poslao sestri Jeleni Šubić u Dalmaciju da sarađuju sa Mletačkom republikom protiv Ugarske i Bosne. Dušan je godinama pregovarao sa Mlečanima o sklapanju saveza, trebali su mu njihovi brodovi da osvoji Solun i Carigrad, ali savez nije sklopljen.[49] Car Stefan Uroš IV Dušan je iznenada umro 20. decembra 1355. godine,[89] a Ugarska je nastavila rat protiv Venecije i 1358. postala vrhovni vladar Dalmacije i Dubrovnika.
Najznačajniji pravni dokument Dušanove vladavine u Srbiji bio je Dušanov Zakonik[90] koji je proglašen na saboru u Skoplju 1349. godine, a dopunjen na saboru u Seru 1354. Zakonik je trebalo da dopuni ranije objavljene pravne akte i zakonike (Nomokanon, ili Krmčija Svetog Save, tzv. Justinijanov zakonik, Sintagma Matije Vlastara, međunarodni ugovori i povelje izdate licima i ustanovama u Srbiji). U nekim članovima Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava[nedostaje referenca]. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika. Srbija je preko Zakonopravila već 130 godina primenjivala rimsko-vizantijsko pravo, a Dušanov zakonik je predstavljao dodatno ujednačavanje pravnog poretka. Car Dušan je želeo da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja prekomerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Detaljno su uređena prava i obaveze pojedinih staleža, kao i odnosi među staležima, da bi se na taj način uveo red u državi, ali i ozakonila pravna nejednakost osoba koje su pripadale različitim staležima (vlastela, sebri). Pored toga, Zakonik je sadržao i propise bračnog prava, građanskopravne i krivičnopravne propise, kao i pravila sudskog postupka. S obzirom na širinu oblasti društvenih odnosa koje je uređivao, Zakonik se može smatrati za ustav srednjovekovne Srbije.
Stefan Uroš IV Dušan bio je sigurno jedan od najznamenitijih i najuspešnijih srpskih vladara uopšte. On je bio taj koji je srpski narod doveo do vrhunca moći i političke i zavojevačke. Zanimljiv opis Dušana dao je poznati srpski istoričar Stanoje Stanojević u svojoj Istoriji srpskog naroda (1908), pre više od jednog veka:
"Duboke političke mudrosti u njega nije bilo, ali je on imao prirodne bistrine da shvati neposrednu situaciju i da je iskoristi. Osim toga, on je shvatao potrebu u korist dobre organizacije, mada sam nije bio dobar organizator".[91]
Cara Dušana nasledio je njegov sin Stefan Uroš V. On je kao dete postao mladi kralj. Titulu mladog kralja u Srpskoj državi nosili su prestolonaslednici. Car Dušan mu je dao i titulu kralja. Stefan Uroš IV Dušan i Stefan Uroš V su istovremeno krunisani 16.4.1346. na saboru u Skoplju. Prvi za cara, a drugi za kralja. Tako je Uroš kao desetogodišnjak postao očev savladar sa širokim ovlašćenjima. Uroš je brzo sticao titule i najviše položaje u državi ali je malo naučio od oca, uspešnog državnika i vojskovođe. Stari srpski letopisac je zabeležio da je car Uroš "krasan i naočit, ali mlad smislom". Stefan Dušan zapamćen je kao Silni, a njegov sin kao Uroš Nejaki.[92]
Car Stefan Uroš V (1355—1371) je nasledio suviše težak zadatak. On nije bio u stanju da održi, a kamoli da objedini udvostručeno carstvo. Na početku Uroševe vladavine sa vladarskim težnjama oglasio se još jedan član vladarske porodice Nemanjić. Dušanov polubrat, despot Simeon, namesnik u Tesaliji, je zamislio da su njegova prava na presto veća. Zato je tražio vlast u svim srpskim zemljama i proglasio se za cara. Najveći deo vlastele i carica Jelena na saboru u Skoplju 1357. podržao je Dušanovog sina, a ne polubrata. Simeon nije uspeo ni vojnički da se nametne srpskoj vlasteli i potisne zakonitog cara. Bio je poražen, ali se održao kao samostalan vladar. Sa carskom titulom Simeon Uroš Paleolog (Nemanjić) je upravljao južnim pokrajinama, Epirom i Tesalijom od 1359. U vreme Simeonove pobune, ujak cara Stefana Uroša V, despot Jovan Komnin Asen je odvojio od Srpskog carstva oblasti u Albaniji.[93][94] Tako su stvorena dve države, to jest dva carstva, Nemanjića.
Osećajući da više nema energičnog i preduzimljivog vladara, velikaši su počeli da samostalno istupaju i u drugim delovima Carstva. Prvo je knez Vojislav Vojinović obrazovao veliku samostalnu feudalnu oblast koja se prostirala od Rudnika do mora. Vojislav Vojinović nije istupao protiv mladog cara lično, ali je samovoljno zaratio sa Dubrovnikom. Posle iznenadne smrti Vojislava Vojinovića 1363. osilili su se oblasni gospodari u Makedoniji, Vukašin i Uglješa Mrnjavčevići. Uglješi Mrnjavčeviću, koji je upravljao Serskom oblašću, car je dao titulu despota, a njegovog starijeg brata Vukašina Stefan Uroš V je još više uzdigao. Dao mu je titulu kralja oko avgusta 1365. Kao kralj, Vukašin je postao carev savladar. Car Stefan Uroš V i kralj Vukašin kovali su zajednički novac, slali zajednički poslanike, i zajedno su slikani.[95][96]
Savladarstvo nije ojačalo centralnu vlast. Car Uroš V nije imao ni snage ni mudrosti da se suprotstavi Mrnjavčevićima i nametne oblasnim gospodarima. U poslednjim godinama njegove vladavine Srpsko carstvo je bilo sasvim razjedinjeno, a car bez vlasti. Car Stefan Uroš V nije imao dece i dopustio je da Vukašinov najstariji sin Marko bude proglašen za mladog kralja, odnosno kraljevića. Prema tome, Mrnjavčevići su se nametali kao nov vladarski rod. Istovremeno, savladari su se postepeno razilazili, kralj Vukašin postao je sve moćniji i car mu nije više bio potreban. On je bez cara izdavao povelje i sklapao međunarodne ugovore. Najmoćnija porodica Mrnjavčevića se od 1366 odvojila od cara. Vukašin Mrnjavčević iz Prilepa i Uglješa iz Sera složno su upravljali Makedonijom. Nasuprot Mrnjavčevićima nekoliko predstavnika srpske vlastele u Raškoj i Zeti priznavalo je vrhovnu vlast cara Uroša V. To su bili Lazar Hrebeljanović koji je upravljao Pomoravljem, Vuk Branković na Kosovu, Nikola Altomanović na Zlatiboru i Rudniku i braća Balšići u Zeti. Naslednik Vojislava Vojinovića, župan Nikola Altomanović i knez Lazar pokušali da na svoju stranu pridobiju neodlučnog cara Stefana Uroša V i smanje uticaj i moć Mrnjavčevića. [97] Narodno predanje je lukavog Vukašina osudilo kao nasilnika koji je bespravno uzeo kraljevsku titulu i čak ubio cara. Ipak, Vukašin je carevom voljom postao kralj i savladar, a ubijen je 26.9.1371. pre smrti cara. Stefan Uroš V je umro 4.11.1371.[98]
Podeljena Srpska carevina je čekala odlučujući sukob sa Osmanlijskim carstvom. Od sredine XIV veka Osmanlije su osvajali na tlu Evrope i postali sila koja će vekovima odlučivati o sudbini balkanskih naroda. U to vreme retko ko je mogao da pomisli da će se Osmanlije zaustaviti tek pod zidinama Beča.
Serska oblast despota Uglješe bila je prva izložena napadima Osmanlija. On je nekoliko godina ratovao protiv njih, a onda sredinom 1371. Mrnjavčevići su saznali da Turci spremaju veliki napad. Braća kralj Vukašin i despot Uglješa su sakupili svoju srpsko-grčku vojsku i krenuli da van granica svojih zemalja odlučnom bitkom poraze Osmanlija i jednom za svagda ih vrate u Anadoliju. Prema starcu Isaiji oni su vodili do 60.000 ratnika, ali broj je svakako preteran. Isti izvor beleži da su braća poginula, a sa njima i mnogo njihovih vojnika.[99][100] Prema kasnije zabeleženom narodnom predanju, pod okriljem noći, između 25. i 26. septembra 1371.[101] godine (po starom kalendaru), Turci su izveli prepad na neopreznu srpsku vojsku i potukli je do nogu.
Strahovita Marička bitka bila je praćena dugotrajnim pljačkaškim upadima, pobedom ohrabrenih Turaka. U vreme tih pljački i uništavanja umro je car Stefan Uroš V.[99][100] Sa njegovim nestankom nestalo je Srpskog carstva. Pogibijom vladara kralja Vukašina i despota Uglješe Mrnjavčevića Srbiju je zahvatilo bezvlašće, strah i panika. Marička bitka se poklopila sa propašću Srpskog carstva, ali se strah od Turaka proširio i izvan granica Srbije. Do tada Srbija je bila vodeća vojna sila na Balkanu. Posle Maričke bitke vladari Trnovske Bugarske i Vizantije priznali su da su vazali sultana, vladara pobedničke vojske 1371.
Daleko na jugu u Tesaliji do oko 1373. vladala su još dva cara iz porodice Nemanjić. To su bili Simeon Uroš i Jovan Uroš Duka Paleolog Nemanjić, ali oni su više isticali svoje grčko poreklo i više pripadaju grčkoj, nego srpskoj istoriji. Simeonov sin Jovan Uroš Duka Paleolog se verovatno 1373. zamonašio i živeo do 1422/23. Sa njegovom smrću izumrla je muška linija naslednika Stefana Nemanje I.
Posle smrti oca Vukašina Mrnjavčevića kralj je postao njegov sin Marko Kraljević (1371-1395) Srbija se ponovo može smatrati kraljevinom, ali Kralj Marko nije mogao da spreči oblasne gospodare da mu uzmu dve Dušanove prestonice Prizren i Skoplje i ubrzo je postao beznačajni kralj Srba i Grka koji je vlast imao samo na području Prilepa u zapadnoj Makedoniji. Ostali oblasni gospodari u Kraljevini Srbiji braća Jovan i Konstantin Dejanovići (Dragaši), Đurađ Balšić, Vuk Branković, Nikola Altomanović, Lazar Hrebeljanović i drugi su se ponašali kao samostalni vladari. Kralja Marka Mrnjavčevića nijedan srpski velikaš nije hteo da prizna za vrhovnog gospodara.
Posle nekoliko godina, Tvrtko I Kotromanić je zaključio da turski vazal koji vlada oko Prilepa nije stvarni kralj a da on kao potomak Stefana Dragutina Nemanjića treba da obnovi „zemlju svojih praroditelja”. Stefan Tvrtko I se krunsao za kralja Srba i Bosne 1377.[102] Od tada Kotromanići su naglašavali da su kraljevi Srba i Bosne, a pored svog ličnog imena nosili su i vladarsko ime Stefan.[103] Tako su postojala istovremeno dva srpska kralja do smrti Marka Mrnjavčevića, ali je značaj središnje srpske države postepeno preuzimala oblast kneza Lazara, koje se posle u Srpsku despotovinu (1402) i zadržala značaj središnje države Srba do kraja srednjeg veka, to jest do pripajanja Osmanlijskom carstvu 1459.
.jpg)
Zbog turskih napada središte srpske države se od propasti Srpskog carstva 1371. pomerilo na sever u oblast sliva tri Morave. Od krunisanja Vukašina Mrnjavčevića 1365. godine, na tom području je knez Lazar Hrebeljanović širio svoju feudalnu oblast. Mudrim i dalekovidim državničkim potezima, knez Lazar se brzo izdigao iznad drugih velikaša i nametnuo kao naslednik Nemanjića.[104] Veliki ugled je stekao kada je pomirio srpsku i carigradsku crkvu, čime je srpskom verskom poglavaru konačno priznata titula patrijarha.[105] Posle pobede nad Nikolom Altomanovićem (1373),[106] u čemu mu je pomogao bosanski kralj Tvrtko, knez Lazar je proširio svoju neposrednu vlast na Rudnik i Zlatibor. Kasnije, 1379. godine, pripojio je i oblast Kučeva i Braničeva koje su pripadale Radiču Brankoviću.[106] U svom najvećem obimu, oblast kneza Lazara se prostirala od izvorišta Južne Morave do Dunava, Save i Drine. Gospodario je celim Pomoravljem, s gradovima Nišem, Kruševcem (prestonica), Užicem i rudarskim središtima Novim Brdom i Rudnikom. [104] Pored Lazara, najveći srpski velikaši su bili njegovi zetovi Vuk Branković, gospodar Kosova i Skoplja i Đurađ Balšić u Zeti. Obojica su kovali novac sa svojim likovima, što je govorilo o njihovoj potpuno samostalnoj vlasti. Knez Lazar nije imao ni dovoljno moći, ni dovoljno vremena da ih potčini, i na taj način, ujedini srpsku državu. Sve njegove državotvorne napore zaustavili su Turci.
Na Lazarevu oblast prvi put su napali 1381. godine, deset godina posle Maričke bitke. Tada su ih na Dubravnici kod Paraćina potukli vlastelini Crep i Vitomir.[106] Kasnije su Turci zauzeli Niš (1386), ali ih je Lazar sačekao i suzbio kod Pločnika.[107] Posle susreta kod Pločnika, knezu Lazaru je postalo jasno da se za njega približava vreme odlučne bitke.
Bitka se dugo i pažljivo pripremala na obe strane. Koliki značaj je imala za Srbe govori to što je uz vojsku iz Moravske kneževine Lazara bio i njegov zet Vuk Branković sa svojom vojskom. Pored toga i kralj Stefan Tvrtko I poslao je svog verovatno najsposobnijeg vojskovođu vojvodu Vlatka Vukovića sa vojskom u pomoć Lazaru. Sa druge strane sultan je vodio svoje sinove i najbolje vojskovođe.[49] Za poprište su odredili Kosovsko polje kod Prištine. Boj je započeo u vidovdansko jutro, u utorak 15. juna 1389. godine (28. juna po novom kalendaru). [108] Nema pouzdanih podataka o broju vojnika koji su se borili na strani kneza Lazara i sultana Murata. Postoje procene da je u srpskoj vojsci bilo 15.000 do 20.000 vojnika, a osmanlijskoj oko 30.000 vojnika. Ako se kao odrednica uzme Muratovo turbe, konjice su se sukobile negde blizu sastava Laba i Sitnice. Izgleda da su u početku Srbi imali vidnog uspeha. Pretpostavlja se da je Vuk Branković, koji je zapovedao desnim krilom, razbio odrede Muratovog sina Jakuba.[49]
Tada su se dogodile dve pogibije koje su učinile da Kosovska bitka zaseni veću i sudbonosniju Maričku bitku. Izgleda da je prvo glavu izgubio sultan Murat I. Knez Lazar je bio bitku u centru i verovatno se iz tog dela vojske odvojila grupa vitezova u kojoj je bio plemić Miloš i krenula prema zapovedniku osmanlijske vojske. Nije jasno da li su se srpski vitezovi probili uz borbu, kako to piše u onovremenoj prepisci Firence sa Stefanom Tvrtkom I, ili se jedan od njih pretvarao da se predaje kako to govori kasnije predanje. Izvesno je da se Miloš pojavio pred sultanom naoružan i ubio ga.[109][49] To je jedini slučaj u istoriji ratova Osmanlija u Evropi od Carigrad do Beča da je sultan bio ubijen na bojnom polju.
Posle Muratove smrti nastala je zbrka u kojoj se najbolje snašao sultanov drugi sin Bajazit I Jildirim. Naredio je da se prikrije sultanova smrt, a pozvao je i pogubio brata Jakuba kao mogućeg pretendenta na presto.[110] Možda je sabrao sve turske snage, učinio odlučni juriš i preokrenuo situaciju na bojištu, a možda je samo imao sreće da u skoro izgubljenoj bitki zarobi zapovednika srpske vojske. Bajazit je zarobio kneza Lazara i odmah naredio da ga ubiju. Među plemićima koji su izbegli smrti, nalazili su se Vlatko Vuković i Vuk Branković. Narodno predanje je potonjeg osudilo za izdaju i dogovor s Turcima, a Ćorović je dao uverljivo objašnjenje o nastanku tog neistinitog predanja.[49]
Smrt sultana Murata I i činjenica da su se Turci brzo povukli sa Kosova, stvorili su utisak da su Srbi izašli iz bitke kao pobednici. U Evropi su se pojavili oni koji su slavili hrišćansku pobedu.[49] Još više u prilog mišljenju da je srpska vojska pobedila na Kosovu na Vidovdan 15.6.1389. govori to što posle bitke Osmanlije nisu postupale kao posle pobede na Marici 1371. to jest nije bilo nikakvih vesti da su oni posle Kosovskog boja pljačkali srpske zemlje i izgleda da su bili svesni da su vojnički poraženi. Ipak, Kosovska bitka je bila pirova pobeda. Posledice bitke su bile porazne po Srbe. Izgubili su cvet svog plemstva i veliki deo vojske. Zato je moguće da se Kosovski boj opiše kao pobeda Srba, ali i kao njihov poraz i beskrajno raspravlja.
Pogibijom kneza Lazara, koji je jedini pokušavao da zaustavi proces raspadanja srpske države, zemlja je dovedena na ivicu katastrofe. Prvi ishod Kosovskog boja možda nikada neće biti rasvetljen zbog oskudnosti i neusaglašenosti savremenih izvora i brzo stvorene legende kojoj su već u XV veku podlegli potonji hroničari. Kakav god da je bio, predanje ga je prihvatilo kao poraz, što je potpuno razumljivo ako se sagleda u svetlu izgubljene slobode, grčevite borbe za poslednje ostatke države i početka nepreglednog niza beznadnih seoba. Srbija nije propala na Kosovu, ali je ova ključna bitka okrenula njen istorijski razvitak u drugom pravcu.
Kosovska bitka i Lazarev izbor Carstva nebeskog prerasle su u legendu koju je narodna tradicija sudbinski vezala za srpskog čoveka razvivši kolektivno osećanje odgovornosti i uzdignuvši ga na visinu moralne obaveze okajanja greha, ne molitvom, nego svesnom borbom.
Simbol Kosova se vremenom oblikovao u posebnu etiku, koja je, uz pravoslavnu crkvu kao osnovnog nosioca, često bila jedini element svesti zajedništva, obeležje pripadnosti jednom narodu dugo rasutom po okolnim carstvima. Postao je simbol otpora tuđoj religiji i kulturi, koje su se uporno i sistematski trudile da Srbe potčine, progutaju i pretope, pre svega duhovno, uništavajući sve što bi ih podsećalo na njihovu postojbinu i nacionalni identitet.
Kosovski mit je u toku proteklih vekova bio toliko čvrsto usađen u narodnu svest, da je postao osnovno i trajno obeležje jednog mentaliteta, i kako se pokazalo, neugasivo nadahnuće, strahovit unutrašnji naboj u svim oslobodilačkim pokretima, ustancima i ratovima, naročito u XIV i XV veku.
-sr.svg)
Posle Kosovske bitke, na obezglavljenu Srbiju je napala i Ugarska, zato je kneginja Milica, uz savetovanje sa patrijarhom i saborom, donela odluku da se od sultana Bajazita I traži vojna pomoć protiv kralja Sigismunda i Ugara, ali i da se sultan prizna kao vrhovni gospodar Moravske kneževine. Maloletni naslednik kneza Lazara, Stefan Lazarević je morao u ime Moravske kneževine prihvatiti vazalne obaveze prema sultanu.[111] Srbija je kao vazalna oblast slala sultanu pomoćne odrede u ratovima i svakako nekakvo godišnje novčano davanje. U takvom vazalnom položaju je postojala skoro 70 godina. Tako je delimično sačuvala svoju samoupravu u unutrašnjim pitanjima, a povremeno je pokušavala voditi i samostalnu spoljnu politiku.
Knez Stefan Lazarević je bio jedan od vazala Bajazita I u sukobu kod Ankare, kada su Mongoli pobedili Turke i zarobili sultana 1402.[111][112] Od 1402. godine do 1459. godine Srbija kojom su vladali srpski despoti zove se Srpska despotovina. Vraćajući se posle bitke kod Ankare kroz Carigrad u Evropu, sin kneza Lazara, Stefan Lazarević, dobio je titulu despota od vizantijskog cara.[113] Na povratku je došlo na Kosovu polju do bitke u kojoj su na jednoj strani bili Stefan i Vuk Lazarević, a protiv njih Đurađ Branković i Turci.[114][115] Ovu bitku i onu od pre 13 godina neki učesnici i svedoci su u svojim pričama spojili.[49]
Despot Stefan Lazarević je uspeo da dobije Beograd i Mačvu od mađarskog kralja Sigismunda 1403. godine,[116] ali je morao postati kraljev vazal. Bogati rudnici srebra i stalni priliv stanovnika u državu despota Stefana Lazarevića omogućili su oporavkak Srbije posle propasti na Kosovu. Beograd je postao prestonica despota, koji je u grad naselio najbogatije ljude i trgovce.[117]
Za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića Srbija doživljava preporod. Razvija se vojno, politički i ekonomski, a teritorijalno se širi. Kultura u njoj bila je za primer. Despot Stefan je upamćen kao vitez, ali i pesnik. NJegova najpoznatija pesma je Slovo ljubve (Reč o ljubavi).[118]
Despotovina je značajno proširena kada je Balša III pred smrt. došao na dvor ujaka Stefana Lazarevića i ostavio mu Zetu u nasleđe u aprilu 1421.[119][120] Posle nekoliko godina, Stefan je na saboru u Srebrenici (na Rudniku) za naslednika odredio sestrića Đurađa Brankovića,[121] a umro je kod Kragujevca 19.7.1427.[122]
Vladavina Đurađa Brankovića, sina Vuka Brankovića, počela je smanjenjem Srpske despotovine. U vreme sahrane Stefana Lazarevića, sultan Murat II napao je i osvojio Kruševac.[123] Ugarski kralj je Đurađu oduzeo i prestonicu Beograd 1427.[124] Ipak, Srbija je ostala dovoljno jaka da sačuva svoj dvostruko vazalni položaj. Despot Đurađ Branković (1427-1456) iskoristio je svoje diplomatsko umeće i ojačao veze sa Ugarskom. Vveliko bogatstvo je upotrebio za izgradnju Smederevske tvrđave 1428-30. na obali Dunava, koja je postala nova prestonica. Novi glavni grad Srbije bio je dobro utvrđen, ali morao se predati Osmanlijama već u avgustu 1439. Vazalni položaj Srbije više nije bio siguran, a posle smrti despota Stefana Lazarevića, sultan Murat II nameravao je da potpuno pripoji Srbiju Osmanlijskom sultanatu. Despot Đurađ nije uspeo da se odbrani od napada Osmanlija i morao je napustiti Smederevo 1439. i Srpsku despotovinu, a Novo Brdo se branilo do sredine 1441. Zahvaljujući bogatstvu koje je imao i velikoj vojsci koju je okupio Đurađ je primorao Murata II da mu vrati Srpsku despotovinu 1444. Posle smrti Đurađa Brankovića u decembru 1456. despot je postao njegov najmlađi sin Lazar, ali je i on ubrzo umro u januaru 1458. Pokušaj da se Stepan Tomašević Kotromanić postavi za poslednjeg despota ženidbom sa Lazarevom kćerkom nije produžio život Srpske despotovine, a Mehmed je osvojio Smederevo i Srpsku despotovinu u junu 1459.
Srbija je tokom srednjeg veka preuzela rimsko-vizantijsku civilizaciju, kulturu i pravo. Procenjuje se da je srpski grad Novo Brdo (sa predgrađima), koji se nalazio jugoistočno od Prištine, imao 8.000 do 10.000 stanovnika u 15. veku,[125] a u isto vreme London je imao oko 30.000 stanovnika.[126] U to vreme su 99% stanovnika na Kosovu bili Srbi. Rudnik srebra i zlata kod Novog Brda je tada snabdevao 20% evropskih potreba za plemenitim metalima, a posle pripajanja Srebrenice taj udeo je porastao na 35%[127] Smederevo, grad blizu Beograda, je bio glavni grad Srbije pre pada pod Osmansko carstvo. Danas je u Smederevu najveća očuvana tvrđava na ravnici u Evropi.
- ↑ Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“, Oxford, 1991. ((en))
- ↑ Georgije Ostrogorski, „Istorija Vizantije“ (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd, 1993.
- ↑ 3,0 3,1 „Sloveni u doba Nemanjića”. Arhivirano iz originala na datum 2013-08-11. Pristupljeno 2014-05-08.
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 44-46. Pored onoga što piše u samim izvorima, upotrebljene su i napomene prevodilaca i sastavljača Vizantijskih izvora za istoriju naroda Jugoslavije
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 29-30. Prokopijevo pisanje da su u (Σκλαβηνοί) i Anti (Ανται) u svemu isti jasno je, to jest on misli na Slovene i kada piše Anti
- ↑ LIBI, I 1958: str. 336. Jordanes je upotrebio za Slovene i ime Veneti, koje su njima ranije dali stranci. Zatim piše da se delovi istog naroda nazivaju još Slavenima i Antima, a da poslednji borave severno od Crnog mora između reka Dnjepar i Dnjestar. Tako potvrđuje pisanje Prokopija Cezarejskog da su Anti i Sloveni isti narod, ali i bliže opisuje gde su živeli Anti
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 23-24, 42-43, 51-52
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 34-35
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 92-98, 100-101, 105-106
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 96. U napomeni 36 priređivači zbirke prenose i pisanje Jovana Efeskog prema kome: „Tri godine posle smrti Justina, za vlade pobedonosnog Tiberija prokleti narod Slovena prođe kroz celu Heladu, oblasti Tesalije i Trakije i opustoši veliki broj gradova i imanja... To je trajalo četiri godine dok je car bio zauzet persiskim ratom i dok su sve njegove vojske bile na istoku. Zbog toga su Sloveni imali slobodne ruke, nastanili se i proširili... I još danas žive u romejskim oblastima”. Romejske oblasti su Vizantija jer su oni sebe nazivali Romejima, a Tiberije I Konstantin je vladao od 578. do 582
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 110, 175-176
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 110-126
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 186, 187, 190
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 146-149, 164-168
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 158
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 47-49
- ↑ -”Ali kad su dva brata nasledili vlast svoga oca u Srbiji, jedan od njih uzeo je polovinu naroda te zatražio zaštitu od Herklije i taj imperator Bizantinaca ga je primio i dao mu mesto u pokrajini Soluna ...”. [1] Bury, J. B., The early history of the Slavonic settlements in Dalmatia, Croatia, & Serbia, (1920), Početak rečenice na Grčkom- (”δύο δέ άδλφῶν τήν αρχήν τῆς Σέρβλίας έκ τού πατρός ...”, ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΛΒ'-strana 28)
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 47
- ↑ LIBI, II 1960: str. 31. Ajnhard spominje Srbe u vreme cara Karla Velikog početkom IX veka kod nemačke reke Sale, pritoke Elbe (Labe). Severni Srbi su neprekidno do danas ostali tamo, a kao nekim čudom i u sličnom su broju. Ima ih nekoliko desetina hiljada
- ↑ VIINJ, I 1955: str. 224—225. „Zavladaše slovenskim narodom ... Severce preseliše sa prednjih klanaca Bregavskih prema istočnim krajevima, a prema jugu i zapadu, do Avarske, ostalih sedam plemena, koja su bila obavezna da im daju, danak”
- ↑ 23,0 23,1 VIINJ, II 1959: str. 49-50
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 50-51
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 62
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 51-52
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 18-19
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 53-55
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 55-56
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 57-58
- ↑ VIINJ, II 1959: str. 46-49
- ↑ VIINJ, III 1966: str. 32, 57. sa napomenama
- ↑ VIINJ, III 1966: str. 106-107 sa napomenama
- ↑ VIINJ, III 1966: str. 386-387. sa napomenama
- ↑ VIINJ, III 1966: str. 387-388. sa napomenama
- ↑ VIINJ, III 1966: str. 13-17. sa napomenama
- ↑ VIINJ, IV 1971: str. 124. „Pošto je sam car ponovo saznao da se vladar Srbije Upoš rđavo ponaša i čini gore stvari nego pre, da je čak sa susednim Peoncima [misli Mađarima] stupio u zaveru protiv Romeja, on ponovo krenu na njih ...
- ↑ VIINJ, IV 1971: str. 26-37
- ↑ Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1994, pp. 207, 208.
- ↑ VIINJ, IV 1971: str. 63-64. i napomena 155. Prema Jovana Kinama Srbi su kao pomoćni odredi bili u carevoj vojsci sredinom 1165. Videti i str. 75-77
- ↑ VIINJ, IV 1971: str. 63-64. u napomeni 155 “po Kinamu do sukoba Desa-Manojlo došlo je 1163. godine, kada je car krenuo prema Ugarskoj, ali se zadržao u Ηišu. Το je godina u kojoj nije došlo do ugarsko-vizantijskih borbi, pošto su međusobni odnosi regulisani pregovorima. Po Kinamu je Stefan IV bio živ. Po Honijatu su, međutim, prilike bile drukčije γ vreme sukoba Dese sa carem. U Ugarskoj je Stefan IV bio ubijen, Manojlo je ca velikom vojskom krenuo u Srem, vođene su velike borbe oko Zemuna, koji se najzad i predao vizantijskoj vojsci. To su događaji 1165. godine. Manojlo je rešio da odnose sa Desom raščisti pošto se vraćao sa pobedonosnog pohoda u Ugarskoj”
- ↑ 42,0 42,1 Prvovenčani
- ↑ Novaković 1958: str. 186-187
- ↑ Solovjev: str. 2-3. U jednoj odluci Kotorskog veća piše da je doneta 1186. “mense ianuario, tempore domini nostri Nemanne iupanus Rasse”
- ↑ Solovjev: str. 3-4
- ↑ Sveti Sava 2009: str. 69. Sava očigledno misli na Stefana Nemanju II
- ↑ Muratori 1728: str. 198, 199 (340, 341)
- ↑ Ćirković 1959: str. 32
- ↑ 49,00 49,01 49,02 49,03 49,04 49,05 49,06 49,07 49,08 49,09 Ćorović
- ↑ Arhiđakon Toma 2003: str. 93. Pišući kako je ugarski kralj Andrija II (1205-1235) otišao preko Splita u krstaški pohod u Svetu Zemlju u avgustu 1217. godine, a deo njegove vojske otišao je iz Splita 1218. Posle spominjanja tog događaja iz 1218. godine, arhiđakon Toma Splićanin dodaje: „U isto vreme gospodar Srbije ili Raške Stevan, koji se nazivao velikim županom, poslao je izaslanike ... i isposlovao od Honorija kraljevsku krunu. On [Honorije III] je poslao izaslanika iz svoje najuže pratnje, koji dođe i okruni ga [velikog župana] kao prvog kralja njegove zemlje.” Iz ovog izgleda da je Tomi Splićaninu važno kada je prošlo poslanstvo koje je poslato iz Srbije u Rim papi, ali ne i kada je bilo krunisanje. To je razumljivo jer rimski papa je verski starešina Tome Splićanina, a srpski vladar i njegovo krunisanje su mu samo susedi i manje značajni. Sam opis je takav da izgleda da je krunisanje bilo 1218. ili posle, a nikako 1217. Nije bez značaja to što Toma Splićanin nije prisustvovao krunisanju, a možda nije ni poznavao nikoga od prisutnih tom događaju. On je drugorazredni izvor za krunisanje Prvovenčanog, a prvorazredni za poslanstvo koje je krunu tražilo
- ↑ Stara srpska književnost, I: str. 226-227
- ↑ Nomokanon - ISTORIJSKA BIBLIOTEKA, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ↑ S. P. Scott: The Civil Law: Vol. I, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ↑ Uzelac 2015: str. 55. sa napomenom 100
- ↑ Stara srpska književnost, II 1970: str. 367-368
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 32,108
- ↑ Stara srpska književnost, II 1970: str. 368-371
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 164-165, 167
- ↑ Uzelac 2015: str. 210, 222-224, 238-239
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 11-15, 143
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 15, 144-145
- ↑ Stara srpska književnost, II 1970: str. 341
- ↑ Miklošič 1858: str. 90
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 145-146
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 195-196
- ↑ Ruvarac 1934: str. 20
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 35
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 333
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 199-200
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 26, 29, 95-96, 152. Nije moguće ovo ubistvo zarobljenika zamisliti kao međuplemensko, međunacionalno. Ubica, Stefan Uroš IV Dušan po majci je Bugarin
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 335-336
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 348-349
- ↑ Ruvarac 1934: str. 41-43
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 129
- ↑ Ruvarac 1934: str. 42
- ↑ Miklošič 1858: str. 104. Perpera je nastalo od jednog grčkog imena za zlatnik, tj. od iperpiron (υπερπυρον). U srednjovekovnoj Srbiji perper je određena količina srebrnih novčića, koja je po vrednosti jednaka zlatniku. Formalno to nije zlatnik, srebro je, ali suštinski jeste, po vrednosti je zlatnik
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 341-345
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 345-347
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 299-300, 377-380, 391-398
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 415
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 438-441
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 482-484
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 97
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 391-398
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 531-533
- ↑ Nakaš 2011: str. 34-35. Prividno povelja (darovnica) nije odgovarajuća. Pisar (dijak) na kraju piše da je nastala 1331. Ipak, pre toga kada se nabrajaju zasluge vlastelina, za koje njega ban daruje, piše : “drugu službu učini kada beše car raški uzeo novi moj grad”. U Raškoj, kako su u Bosni zvali Srbiju, nema nikakvog cara 1331. i pisar sigurno greši. Stefan Uroš IV Dušan je proglašen za cara krajem 1345. godine, a krunisan 1346. Tako je darovnica mogla biti napisana tek posle pohoda “cara Raškog” u Bosnu, koji se dogodio u oktobru i novembru 1350. Teško je zamisliti da je već u decembru 1350. bosanski ban izašavši iz planina, gde se prema M. Orbinu krio u vreme carevog pohoda na zapad, stigao do mora i da su se tamošnje vojne posade koje je Stefan Uroš IV Dušan ostavio predale bez ikakvog otpora. Zato je osnovana zamisao da je darovnica napisana 1351. godine, to jest da je pisar samo pogrešno upisao 3, umesto 5
- ↑ VIINJ, VI 1986: str. 580-585
- ↑ Theiner: str. III-IV,11-16
- ↑ Stojanović 1927: str. 82-83, 103, 199, 204
- ↑ Dusanov Zakonik Arhivirano 2012-09-02 na Wayback Machine-u, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ↑ Stanojević 1908: str. 168
- ↑ Mihaljčić 1996: str. 66
- ↑ Mihaljčić 1996: str. 66-67, 110
- ↑ Istorija srpskog naroda, I 1994: str. 569-570, 576
- ↑ Mihaljčić 1996: str. 67-68
- ↑ Istorija srpskog naroda, I 1994: str. 578, 587
- ↑ Mihaljčić 1996: str. 69, 110
- ↑ Stojanović 1927: str. 84, 104, 199, 206-209
- ↑ 99,0 99,1 Stara srpska književnost, III 1970: str. 110-111
- ↑ 100,0 100,1 Stojanović 1902: str. 43
- ↑ Stojanović 1927: str. 104, 199
- ↑ Nakaš 2011: str. 42-43
- ↑ Nakaš 2011: str. 42-129
- ↑ 104,0 104,1 Mihaljčić 1996: str. 113
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 192-193
- ↑ 106,0 106,1 106,2 Stojanović 1927: str. 214
- ↑ Stojanović 1927: str. 113, 215
- ↑ Stojanović 1927: str. 111, 215-216
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 195
- ↑ Stojanović 1927: str. 97, 216
- ↑ 111,0 111,1 Stara srpska književnost, III 1970: str. 196-197
- ↑ Stojanović 1927: str. 220-221
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 208, 211-212
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 214-215
- ↑ Stojanović 1927: str. 201
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 218
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 219, 221
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 175-176
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 244. „A u to vreme dođe i njegov nećak Balša, arbanaški gospodin [treba čitati kao gospodar, vladar]. Unapred je predvideo svoju smrt, jer beše bolestan odavno, i tu odmah umre. NJega [Stefan Lazarević] ... sa ... žalošću ... pogrebe. Zatim ... uzevši svu svoju vojsku, pođe na Arbanase... pod Skadar došavši ... ostavi neki deo vojske da opseda grad.”
- ↑ Stojanović 1927: str. 225; Prema starim srpskim letopiscima Balša III umro je 28.4.1421
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 247
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 250
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 253
- ↑ Stara srpska književnost, III 1970: str. 254
- ↑ Popović & Bjelić 2018, p. 17-18, 20-21.
- ↑ Schofield & Vince 2003, p. 26-27.
- ↑ Edicija UPOZNAJTE SRBIJU, 09 Srpski srednjovekovni utvrđeni gradovi, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- Arhiđakon Toma (2003). Historia Salonitana. Split.
- Bury, John B (1908). The early history of the Slavonic settlements in Dalmatia, Croatia, & Serbia.
- VIINJ, I (1955). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I. Beograd.
- VIINJ, II (1959). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II. Beograd.
- VIINJ, III (1959). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III. Beograd.
- VIINJ, IV (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II. Beograd.
- VIINJ, VI (1986). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI. Beograd.
- Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Nakaš, Lejla (2011). Konkordacijski rječnik ćirilskih povelja srednjovjekovne Bosne. Sarajevo.[mrtav link]
- Prvovenčani. Život Svetog Simeona.
- Sveti Sava (2009). Sabrana dela. Arhivirano iz originala na datum 2018-12-07. Pristupljeno 2018-12-19.
- Solovjev, V. Aleksandar (1926). Odabrani spomenici srpskog prava: (od XII do kraja XV veka). Beograd.
- Stara srpska književnost, I,. Novi Sad – Beograd. 1970.
- Stara srpska književnost, III. Novi Sad – Beograd. 1970.
- Stojanović, Ljubomir (1927). Stari srpski rodoslovi i letopisi. Sremski Karlovci.
- Stojanović, Ljubomir (1902). Stari srpski zapisi i natpisi, Knj. 1,. Beograd.
- Theiner, Augustino. Vetera monumenta historica Hungariam ..., II.
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka. Beograd: Istorijski institut SANU.
- Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600-1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
- Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History.
- Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike.
- Istorija srpskog naroda, I. Beograd. 1994.
- Mihaljčić, Rade (1975). Kraj Srpskog carstva. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Mihaljčić, Rade (1996). Istorija za šesti razred osnovne škole. Beograd.
- Novaković, Relja (1958). Kada se rodio i kada je počeo da vlada Stevan Nemanja, Istorijski glasnik br. 3-4 (1958). Beograd.
- Ostrogorski, Georgije (1965). Serska oblast posle Dušanove smrti. Beograd: Naučno delo.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
- Ruvarac, Ilarion (1934). Zbornik Ilariona Ruvarca: odabrani istoriski radovi. 1, Politička istorija, istorija književnosti, istoriska geografija i kritika. Sremslki Karlovci.
- Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra.
- Ćorović, Vladimir. Istorija srpskog naroda.
- Uzelac, Aleksandar (2015). Pod senkom psa : Tatari i južnoslovenske zemlje u drugoj polovini XIII veka. Beograd.
Greška u referenci: Oznake <ref> postoje za skupinu imenovanu kao "n", ali nema pripadajuće oznake <references group="n"/>