Martius
Mensis Martius (sh. mart) treći je mesec u drevnom rimskom kalendaru, od čijeg imena potiče i srpskohrvatski naziv mart. Prethodio mu je Februarius (februar), a sledio Aprilis ("april"). U najstarijem rimskom kalendaru, za koji su Rimljani smatrali da ga je ustanovio Romul, legendarni osnivač Rima, Martius je bio prvi mesec, a cela se godina sastojala od samo deset meseci. Januar i februar navodno je dodao Numa Pompilije, drugi rimski kralj, i stavio ih na kraj godine. Nejasno je kad su Rimljani promenili kalendar tako da su na početak godine stavili januar i februar, no moguće je da se to dogodilo tek 153. pne.[1][2] Martius je jedan od tek nekoliko meseci koji su nazvani po nekom božanstvu, u ovom slučaju po Marsu, bogu rata koji je, preko svojih sinova omula i Rema, smatran i pretkom rimskog naroda.
Mart je označavao povratak aktivnoj poljoprivrednoj delatnosti, vojnim pohodima i plovidbi. Tokom marta bile su predviđene mnogobrojne religijske svetkovine, koje su datirale iz najstarijeg perioda rimske historije. Budući da se ovaj mesec prvobitno nalazio na početku godine, nekoliko martovskih festivala bilo je povezano s obeležavanjem nove godine. U doba carstva u martu su se održavale i javne svečanosti u čast sinkretičkih ili inostranih božanstava, čiji su kultovi bili rašireni širom Carstva, kao što su, na primer, Izida i Kibela.
Mnogi rimski festivali i religijski rituali odslikavaju poljoprivredni karakter najstarije rimske države. Poljoprivredni almanasi (menologia rustica) govorili su seljacima da u martu treba da očekuju 12 sati dnevne svetlosti i 12 sati mraka. Prolećna ravnodnevnica padala je 25. marta. Ceo je mesec bio posvećen Minervi. Seljacima se savetovalo da se u martu bave ograđivanjem vinove loze, orezivanjem i sejanjem prolećne pšenice.[3]
Svetkovine u čast boga Marsa datiraju još iz doba kraljevstva i rane republike. Kao bog rata, Mars je bio i zaštitnik poljoprivrednih delatnosti i cele države, i bio je povezan s ciklusom života i smrti. Verovalo se da se Marsova "sezona" završava u oktobru, kad je većina poljoprivrednih i vojničkih aktivnosti prestajala, pa je u tom mesecu Marsu ponovo bio posvećen veći broj praznika.
Za vreme principata u drugoj polovini marta ustanovljena je sveta nedelja za Kibelu i Atisa,[4][5][6] koja je počinjala jednim festivalom na Ide i zatim se nastavljala celim nizom svetkovina of 22. do 27. ili 28. marta. Svetkovine u čast Izide priređivane su 7. i 20. marta.
Rimljani dane u mesecu nisu brojali od prvog do poslednjeg, nego su ih označavali brojeći unatrag od tri stalna datuma, a to su bile: None (Nonae, 5. ili 7. dan, zavisno od meseca), Ide (Idus, 13. ili 15. dan) i Kalende (Kalendae, 1. dan u mesecu). Martovske None bile su 7. dana, a Ide 15. dana u mesecu. Poslednji dan u martu nazivao se "dan pre aprilskih kalendi" (pridie Kalendas Apriles). Rimljani su prilikom brojanja uključivali i dan od koga su počinjali, pa je, na primer, 9. mart bio "7. dan pre martovskih Ida", tj. pre 15. dana u mesecu, odnosno, na latinskom: ante diem septimam (VII) Idūs Martias, što se u pisanju obično beležilo skraćeno kao a.d. VII Id. Mart. (ili se a.d. sasvim izostavljalo); 23. mart bio je "10. dan pre aprilskih Kalendi" (X Kal. Apr.).
U kalendaru u razdoblju republike i ranog principata svaki je dan bio obeležen slovom koje je označavalo religijski status tog dana. U martu te su oznake bile:
- F za dies fasti, tj. za dane kad se na sudu mogla zakonito pokrenuti parnica;
- C, za dies comitalis, tj. za dan kad su se mogle održavati skupštine (comitia), izbori i neki sudski postupci;
- N za dies nefasti, tj. za dane kad su političke i sudske aktivnosti bile zabranjene;
- NP, čije značenje ostaje nejasno, a koristilo se kao oznaka onih dana kad su održavane javne svetkovine (feriae);
- EN za endotercissus, arhajski termin za reč intercissus (= "podeljen napola"), tj. za dane koji su bili nefasti ujutro, kad su se pripremale žrtve, i uveče, kad su se žrtve prinosile, a bili su fasti u ostatku dana.[7]
- QRCF (možda skraćeno od quando rex comitiavit fas[8]), tj. za dan kad je, prema religijskim običajiima, bilo dopušteno da rex (verovatno sveštenik s titulom rex sacrorum) sazove skupštinu.[9]
Krajem 2. veka nove ere na sačuvanim kalendarima više nema oznaka religijskog statusa dana (F, N, C itd.), što je verovatno delimično bio i rezultat reforme kalendara koje je sproveo Marko Aurelije.[10] Festivali koji su na sačuvanim fastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre 509. pne.[11] Dani su u rimskom kalendaru bili označeni i nundinalnim slovima, kao A B C D E F G H, čime su dani bili predstavljeni kao činioci "tržne nedelje".[12] (Ove su oznake izostavljene u donjoj tabeli.)
Dies natalis označavao je godišnjicu utemeljenja ili obnove nekog hrama, koja se ponekada držala "rođendanom" božanstva. U doba carstva neki tradicionalni festivali u gradu Rimu izgubili su na značaju, a kao javni praznici na važnosti su dobili rođendani i druge godišnjice povezane s carom i njegovom porodicom. U vojnom kalendaru s religijskim praznicima, poznatom kao Feriale Duranum, žrtve u vezi s carskim kultom brojem su nadmašivale starije festivale, no u vojsci je važnost boga Marsa bila očuvana, a možda i dodatno pojačana.[13] Dies imperii bio je dan na koji se obeležavala godišnjica carevog stupanja na presto. Od polovine 1. veka nove ere dodati su novi dani za održavanje raznih igara (cirkurskih) koje su priređivane u cirku u čast različitih božanstava. Krajem 2. veka nove ere na sačuvanim kalendarima više nema oznaka religijskog statusa dana (F, N, C itd.), što je verovatno delimično bio i rezultat reforme kalendara koje je sproveo Marko Aurelije.[14] Festivali koji su na sačuvanim fastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre 509. pne.[11] Festivali koji su na sačuvanim fastima označeni velikim slovom ― a čiji su nazivi u donjoj tabeli u celini predstavljeni velikim slovima ― smatraju se najstarijim praznicima koji su u kalendar ušli pre 509. pne.[11]
Osim ako nije drukčije navedeno, informacije su preuzete iz Scullard 1981, str. 84–95.
| Moderni datum |
Rimski datum | status | Rituali |
|---|---|---|---|
| 1. mart | Kalendae Martiae | NP | • Marsove "ferije" (feriae) of Mars: kolegij Salijske braće nose svete štitove u povorci (ancilia movent = "štitovi se kreću"). • Matronalije • Dies natalis hrama Junone Lucine na Eskvilinu. • Obnavljanje večne vatre Vestine. • Regia, gde su smešteni flamenâ, i Curiae veteres kite se lovorom. • Dies natalis boga Marsa. • Cirkuske igre (od polovine 1. veka n. e.).[15] • Vojni obredi u čast rođendana (nataliciae) Oca Marsa Pobednika.[16] |
| 2 | ante diem VI Nonas Martias | F | |
| 3 | a.d. V Non. Mart.[17] | C | |
| 4 | IV Non. Mart.[18] | C | |
| 5 | III Non. Mart. | C | • Navigium Isidis, "plovidbena" povorka za Izidu (od polovine 1. veka n. e.).[19] |
| 6 | pridie Nonas Martias (skr. prid. Non. Mart.) |
C | • Molitva (supplicatio) Vesti i "državnim bogovima", Penatima rimskih građana (na Kumanskom kalendaru, 4–14. n. e.).[20] • Dies imperii za početak zajedničke vladavine Marka Aurelija i Lucija Vera.[21] |
| 7 | Nonae Martiae | F | • Sies natalis hrama Vejovisa na Kapitolu. • Junonalije (u doba poznog carstva).[22] |
| 8 | VIII Id. Mart.[23] | F | |
| 9 | VII Id. Mart. | C | • Nova povorka Salijske braće. |
| 10 | VI Id. Mart. | C | |
| 11 | V Id. Mart. | C | |
| 12 | IV Id. Mart. | C | |
| 13 | III Id. Mart. | EN | • Cirkuske igre za Jupitera Kultora (Iovi Cultori).[15] • Dies imperii za Aleksandra Severa (dan kad je proglašen za cara).[24] |
| 14 | pridie Idūs Martias (skr. prid. Id. Mart.) |
NP | • EKVIRIJE., konjske utrke u čast boga Marsa. • Mamuralije • Javna molitva na dan kad je "Aleksandar, naš Avgust" dobio titulu Avgusta, oca domovine (pater patriae) i vrhovnog sveštenika (pontifex maximus) te prinošenje žrtve njegovom Geniju.[24] |
| 15 | Idūs Martiae | NP | • Feriae Iovi, mesečno žrtvovanje Jupiteru. • Praznik Ane Perene. • "Sveta nedelja" Kibele i Atisa, koja počinje sa svetkovinom Canna intrat (možda već od Klaudijevog doba ili, pak, tek od vremena Antonija Pija.[25] |
| 16 | XVII Kal. Apr.[26] | F | • Povorka Argejaca. |
| 17 | XVI Kal. Apr. | NP | • LIBERALIJE. • AGONALIJEiliAgonium Martiale u čast boga Marsa. • Argejska povorka se nastavlja. • Cirkuske igre i ludi Liberalici od polovine 1. veka n. e.[15] |
| 18 | XV Kal. Apr. | C | |
| 19 | XIV Kal. Apr. | NP | • KVINKVATRIJE u čast Marsa i Minerve. |
| 20 | XIII Kal. Apr. | C | • Peluzije. |
| 21 | XII Kal. Apr. | C | |
| 22 | XI Kal. Apr. | N | • Arbor intrat (uvedeno pod Klaudijem).[27] |
| 23 | X Kal. Apr. | NP | • TUBILUSTRIJ. • Nova procesija Salijske braće. |
| 24 | IX Kal. Apr. | F QRFC |
• Dies Sanguinis (= "dan krvi"), kad su se poštovaoci Kibele bičevali i kastrirali, nakon čega je sledila: * Sveta noć, kad je Atis polagan, a novi Galli se ponovo "rađali" kao sveštenici.[28] |
| 25 | VIII Kal. Apr. | C | • Hilarije (Hiliaria), dan radosti nakon Svete noći (od doba Antonina Pija ili još kasnije).[28] |
| 26 | VII Kal. Apr. | C | • Requetio, dan odmora nakon Hilarija.[28] |
| 27 | VI Kal. Apr. | C | • Lavatio (= "Pranje"), ritualna povorka i kupanje Kibele.[29] (uvedeno do Avgustovog vremena). |
| 28 | V Kal. Apr. | C | • Initium Gaiani, odnosno ili incijacija u misterije Velike majke (Magna Mater) i Atisa u Gajanumu[28] ili, pak, komemoracija proglašenja Kaligule za princepsa.[30] |
| 29 | IV Kal. Apr. | C | |
| 30 | III Kal. Apr. | C | |
| 31 | prid. Kal. Apr. | C | • Dies natalis hrama Lune (Meseca) na Aventinu. |
- ↑ Forsythe 2012, str. 14
- ↑ Scullard 1981, str. 84
- ↑ Scullard 1981, str. 85
- ↑ Lancellotti 2002, str. 81
- ↑ Lançon 2001, str. 91
- ↑ Borgeaud 2004, str. 51, 90, 123, 164
- ↑ Scullard 1981, str. 44–45
- ↑ Na temelju dokumenta Fasti Viae Lanza, u kojem je zapisano Q. Rex C. F.
- ↑ Mommsenova pretpostavka, prema Rüpke 2011, str. 26–27.
- ↑ Salzman 1990, str. 17, 122
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Scullard 1981, str. 41
- ↑ Rüpke 2011, str. 6
- ↑ Kaizer 2007, str. 447
- ↑ Salzman 1990, str. 17, 121–122
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Salzman 1990, str. 122
- ↑ Prema Duranskom kalendaru.
- ↑ Skraćeno od ante diem V Nonas Martias (= "5. dan pre martovskih Nona").
- ↑ Skraćeno od ante diem IV Nonas Martias (= "4. dan pre martovskih Nona").
- ↑ Salzman 1990, str. 124
- ↑ Severy 2003, str. 129
- ↑ Prema Duranskom kalendaru.
- ↑ Označen samo na Filokalovom kalendaru (354. g. n. e.), u: Salzman 1990, str. 125.
- ↑ Skraćeno od ante diem VII Idūs Martias (= "7. dan pre martovskih Ida"), pri čemu je ante diem izostavljeno, kao i u nastavku teksta.
- ↑ 24,0 24,1 Na Duranskom kalendaru.
- ↑ Salzman 1990, str. 125, 165
- ↑ Skraćeno od ante diem XVII Kalendas Apriles (= "17. dan pre aprilskih Kalendi"), pri čemu je ante diem izostavljeno, kao i u nastavku teksta.
- ↑ Salzman 1990, str. 165
- ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Salzman 1990, str. 165, 167
- ↑ Salzman 1990, str. 124, 165, 167
- ↑ Richardson 1992, str. 180
- Borgeaud, Philippe (2004). Mother of the Gods: From Cybele to the Virgin Mary. Johns Hopkins University Press.
- Forsythe, Gary (2012). Time in Roman Religion: One Thousand Years of Religious History. Routledge.
- Kaizer, Ted (2007). "Religion in the Roman East", u: A Companion to Roman Religion. Blackwell.
- Lancellotti, Maria Grazia (2002). Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God. Brill.
- Lançon, Bertrand (2001). Rome in Late Antiquity. Routledge.
- Richardson, Lawrence (1992). A New Topographical Dictionary of Ancient Rome. Johns Hopkins University Press.
- Rüpke, Jörg (2011). The Roman Calendar from Numa to Constantine: Time, History, and the Fasti. Blackwell.
- Salzman, Michele Renee (1990). On Roman Time: The Codex Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity. University of California Press.
- Scullard, Howard Hayes (1981). Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. Cornell University Press.