Mezoamerički kalendari
Mezoamerički kalendar je tip kalendara kojim su narodi pretkolumbijske Mezoamerike pratili prolazak vremena. On koristi dva posebna, ali preklopljena ciklusa: solarni kalendar sa 365 dana i ritualni kalendar sa 260 dana. Ovim kalendarima se proizvodi jedinstveno ime za svaki dan tokom ciklusa od (blizu) 52 godine, koji se zove Kalendarski krug (ili obilazak).
Ovakvu vrstu kalendara su u raznim verzijama koristile sve različite etničke grupe Mezoamerike. Korišćenje ovog tipa kalendara je jedna od kulturnih crta koje je Paul Kirchoff[2] koristio da definiše Mezoameriku kao kulturno područje. To znači da je korišćenje mezoameričkog kalendara osobito za Mezoameriku i ne može se naći van njenih granica.[3]
Upotreba mezoameričkog kalendara je posvedočena još oko 500. pne. kada je već bio u potpunosti definisan. U upotrebi je bio tokom celog pretkolumbijskog perioda, sve do dolaska Španaca koji su doneli julijanski kalendar. Čak i posle kolonizacije Mezoamerike kalendar je ostao u upotrebi među nekim domorodačkim zajednicama, npr. K'iche' Maje iz Gvatemale i Mixe iz Oahake.[4]
Tačno poreklo računanja od 260 dana nije poznato, ali je izloženo nekoliko teorija.
Moguće je da kalendar potiče iz matematičkih operacija na osnovu brojeva trinaest i dvadeset, koji su za Maje bili značajni. Umnožak ta dva broja iznosi 260. Druga teorija je da taj period potiče od trajanja ljudske trudnoće. On je blizu prosečnom broju dana između prvog propuštenog menstrualnog perioda i rođenja, za razliku od Naegeleovog pravila da između poslednje menstruacije i rođenja prođe 40 nedelja (280 dana). Postulirano je da su prvobitno babice razvile ovaj kalendar kako bi predvidele dan rođenja.
Treća teorija proističe iz razumevanja astronomije, geografije i paleontologije.Mezoamerički kalendar je verovatno nastao među Olmecima, čije je naselje postojalo u Isapi (Izapa) u jugoistočnoj meksičkoj državi Čiapas, pre 1200. pne. Tamo, na geografskoj širini od 15° sever, Sunce prolazi kroz zenit ("vrh" neba, pod uglom od 90° u odnosu na horizont) dva puta godišnje, s razmakom od 260 dana. Na ovom i drugim lokalitetima su pronađeni gnomoni, kojima se uglavnom pratila putanja Sunca i naročito zenitalni prolasci. Sveti almanah je mogao biti "pokrenut" 13. avgusta/kolovoza 1359. pne. u Isapi. Vincent H. Malmström, geograf koji je sugerisao ovo mesto i dan je objasnio svoje razloge:
(1)Astronomski, ono leži na jedinoj latitudi u Severnoj Americi gde se može izmeriti interval od 260 dana (dužina "čudnog" svetog almanaha korišćenog širom regiona u pretkolumbijskim vremenima) između vertikalnih Sunčevih pozicija - interval koji počinje 13. avgusta - na dan za koji su narodi Mezoamerike verovali da je tada stvoren sadašnji svet; (2) Istorijski, to je bilo jedino mesto na ovoj geografskoj širini koje je bilo dovoljno staro da bude kolevka svetog almanaha, za koji se u to vreme (1973.) mislilo da potiče iz 4. ili 5. stoleća pne.; i (3) Geografski, to je bilo jedino mesto na odgovarajućoj paraleli koje leži u ekološkoj niši tropske nizije gde žive stvorenja poput aligatora, majmuna i iguana - koji su korišćeni kao imena dana u svetom almanahu.[5]
Malmstrem takođe nudi jake argumente protiv oba prethodna objašnjenja.
Postoji i četvrta teorija, da je kalendar zasnovan na usevima. Od setve do žetve ima oko 260 dana.
U ciklusu od 260 dana, 20 imena za dane se uparuje sa 13 brojeva za dane, što daje ciklus od 260 dana. Ovaj ciklus je korišćen za proricanje, predviđanje srećnih i nesrećnih dana. U mezoameričkim kulturama dan rođenja je takođe korišćen za davanje imena ljudima i bogovima, neke kulture su koristile samo kalendarsko ime, dok su ga druge kombinovale sa ličnim imenom. Svakim znakom za dan je predsedao neki bog a mnogi znakovi su imali veze sa prirodnim fenomenima.
Period od 260 dana je bio podeljen u periode od 13 dana, koji su se na španskom nazivali trecena (nije poznata domorodačka reč za ovaj period). Dani tresene su brojani od 1 do 13 (izuzev u području Tlapaneka gde su brojani od 2 do 14). Prvi dan tresene i bog koji mu je bio zaštitnik su vladali nad svih trinaest dana. Ako je prvi dan tresene bio povoljan i ostalih 12 dana su bili takvi.
Za većinu Mezoamerikanaca je bio najznačajniji Kalendarski krug od 52 godine, izgleda s izuzetkom Mayanske elite do kraja Klasične ere, koja je davala jednaki značaj Mezoameričkom kalendaru Dugog brojanja (ili Dugog odbrojavanja, broja, računa, izbrojka, engl. Long Count). Rituali Kalendarskog kruga bi bili održavani krajem svakog obilaska 52 godine, sve vatre su bile gašene, stari lonci razbijani a ceremonija nove vatre je označavala novi početak.[6]
Ovo je drugi najstariji otkriveni datum Dugog brojanja. Brojevi 7.16.6.16.18 se prevode kao 1. septembar/rujna, 32. pne. (Gregorijanski). Glifovi oko datuma se smatraju za jedan od retkih sačuvanih primera Epi-olmečkog pisma.
Pomenuti kalendari od 365 i 260 dana su imenovali dane ali ne i godine. Njihova kombinacija je bila dovoljna za potrebe većine ljudi, jer se ponavljala tek za 52 godine, što je bilo duže od prosečnog životnog veka. Za označavanje datuma u dužim periodima, Mezoamerikanci su osmislili kalendar Dugog brojanja. Ovaj kalendarski sistem su verovatno razvili Olmeci i kasnije usvojile Maje. Upotreba dugog brojanja je najbolje posvedočena među klasičnim Majama, nije poznato da su je koristile centralnomeksičke kulture.
Kalendar Dugog brojanja identifikuje datum/datum brojanjem dana od 11. avgusta/kolovoza 3114. pne. po proleptičkom gregorijanskom kalendaru odn. 6. septembra/rujna 3114. pne. po julijanskom (-3113. po astronomski). Umesto da koristi dekadnu osnovu, kao zapadnjačko brojanje, dani Dugog brojanja su računati po modifikovanoj osnovi 20. To znači da bi 0.0.0.1.5 iznosilo 25 (5×1 + 1×20) a 0.0.0.2.0 je jednako 40 (0×1 + 2×20).
Korelacija 52-godišnjeg ciklusa računanja dana sa evropskim kalendarom je problematična, uglavnom zato što kalendari nisu bili sinhronizovani u svim zajednicama Mezoamerike. Ovo znači da se mora znati poreklo kalendara i korelacija osobita za to mesto. Drugo, to je otežano mogućnošću da ciklus može biti "resetovan" iz političkih razloga - npr. ako je vladar želeo da označi svoju vladavinu kao početak nove dinastije. Često se najbolja korelacija može dobiti kada i evropski i domaći izvor navode neki datum. Npr. iz španskih izvora znamo da je astečka prestonica Tenochtitlan pala 13. avgusta/kolovoza 1521. Domorodački izvori iz centralnog Meksika se slažu da je ovo bio dan Ce Cohuatl (1 Zmija) u godini Eyi Calli (3 Kuća).
Predloženi su razni metodi za pretvaranje nadnevka iz Dugog brojanja u datum po zapadnom kalendaru. Oni uglavnom počivaju na podacima iz španskih osvajanja, u kojima su prilično tačno poznati zapadni datumi i oni po Dugom brojanju.
Korelacija sa majanskim kalendarom se uglavnom izražava tako što se navede julijanski datum, tj. pronađe broj dana između ponedeljka, 1. januara/siječnja 4713. pne. i početka kreacije 0.0.0.0.0 (4 Ajaw, 8 Kumk'u).
Najprihvaćenija korelacija je "Goodman, Martinez, Thompson"-ova (skraćeno GMT). Po njoj se datum kreacije 0.0.0.0.0 dogodio 6. septembra/rujna 3114. pne. (julijanski) ili 11. avgusta/kolovoza 3114. pne. (gregorijanski), što je julijanski datum 584.283. Ova korelacija se slaže sa astronomskim, etnografskim, istorijskim i podacima od karbonskog datiranja. Ipak, predlagane su i neke druge korelacije, koje su uglavnom od istorijskog interesa, izuzev one koju je predložio Floyd Lounsbury, koja je dva dana posle GMT korelacije (pogledaj i Malstremovu teoriju, gore) i koju koriste neki proučavaoci Maja, npr. Linda Schele.
Majanska verzija kalendara od 260 dana je naučnicima opšte poznata kao Tzolk'in (po revidiranoj ortografiji, takođe i Tzolkin). Colkin je kombinovan sa kalendarom od 365 dana (poznat kao Haab, ili Haab'), tako da formira ciklus od 52 Haaba, koji se zove Kalendarski krug. Manji ciklusi od 13 dana (trecena) i 20 dana (veintena) su bili važne komponente ciklusa Tzolkin odn. Haab. Pet nesrećnih dana na kraju godine su nazivani Wayeb'.
Klasične Maje, ne i postklasične planinske Maje, su takođe koristile Dugo brojanje za beleženje datuma u periodima dužim od 52 godine. Mnogi majanski natpisi Dugog brojanja su dopunjeni tzv. Lunarnim nizovima, još jednim oblikom kalendara koji daje informaciju o Mesečevoj meni i položaju Meseca u polugodišnjem ciklusu lunacija.
Takođe je uziman u obzir i Venerin ciklus od 584 dana, kojim je praćena pojava Venere kao večernje i jutarnje zvezde. Mnogi događaji u ovom ciklusu su smatrani za nepovoljne i štetne, pa je povremeno nameštano da ratovanje koincidira sa fazama ovog ciklusa.
Praćeni su i drugi, manje uticajni ili slabije shvaćeni ciklusi, kao i kombinacije i kalendarske progresije. Sa nekih natpisa je poznat obračun od 819 dana; takođe i ponavljajući skupovi intervala od 9 i 13 dana povezani sa različitim grupama božanstava, životinja i drugih značajnih koncepata.
Centralnomeksički kalendarski sistem je najbolje poznat u obliku kakav su koristili Asteci, ali slične kalendare su koristili i Mixtec, Zapoteci, Tlapaneci, Otomi, Matlatzinca, Totonaci, Huasteci, P'urhépecha i u Teotihuakanu. Glavna razlika ovih kalendara u odnosu na majanski je u tome što oni ne koriste Dugo brojanje za utvrđivanje datuma u širem okviru od 52-godišnjeg ciklusa.
Asteci su cikluse od 365 i 260 dana nazivali xiuhpohualli (broj godine) odn. tonalpohualli (broj dana). Veintena je nazivana metzli (Mesec) a pet nesrećnih dana na kraju solarne godine nemontemi.
Beleženi su i drugi ciklusi, poput lunarnog kalendara, kao i ciklusi nekih drugih nebeskih tela, naročito Venere.[7]
- ↑ Marcus.
- ↑ „Mesoamerica: Our Region”. Mesoamerica. Arhivirano iz originala na datum 2006-10-21. Pristupljeno 19. 12. 2006. »Paul Kirchhoff coined the term, Mesoamerica in 1943 from the Greek mesos or "center" and America.«
- ↑ Caso 1971 p.333
- ↑ See Coe (1987) p.47; Miller and Taube (1993) p.48
- ↑ Malmström (1997), and http://www.dartmouth.edu/~izapa/izapasite.html Arhivirano 2012-09-03 na Wayback Machine-u
- ↑ Stockton.
- ↑ Balkansky.
- Balkansky, Andrew (2002). „Review of Zapotec Hieroglyphic Writing, by Javier Urcid Serrano” (English). Antiquity 76 (293): pp.904–905. Pristupljeno 2006-10-20.[mrtav link]
- Coe, Michael D. (1987). The Maya (4th edition (revised) izd.). London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-27455-X.
- Marcus, Joyce (1992). Mesoamerican Writing Systems: Propaganda, Myth, and History in Four Ancient Civilizations. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0691094748.
- Malmström, Vincent H. (1997). Cycles of the Sun, Mysteries of the Moon: The Calendar in Mesoamerican Civilization (online reproduction by author izd.). Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-75197-4. OCLC 34354774. Arhivirano iz originala na datum 2019-05-22. Pristupljeno 26. 11. 2007.
- Miller, Mary; and Karl Taube (1993). The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya. London: Thames and Hudson. ISBN 0-500-05068-6.
- Stockton, William (March 25, 1986). „Ancient Astronomy Points to New Views of Mayan Life” (English). The New York Times.
(na engleskom:)
- Maya Cycles of Time at
- Strange Horizons Articles: Mesoamerican Calendars Arhivirano 2014-01-15 na Wayback Machine-u
- Maya Astronomy Arhivirano 2007-06-06 na Wayback Machine-u