Diiwaanka Abwaanada Soomaaliyeed

Ku sali Nebbi Maxamed NNKH.

Tan ilaa wakhti aad u horeeyay bulshada Soomaalidu waxay caan ku ahayd halabuurka gabayada, geeraarka iyo noocyada kala duwan ee suugaanta taasi oo qayb ka ahayd nolosha maalinle ee bulshada. Odhaahda, afka iyo xikmaddu waxay ahaayeen nidaam bulshadu iskugu gudbiso fariimaha, dhacdooyinka, sheekada iyo wixii la mid ah.^[1] Dadka Soomaalida waxay leeyihiin tiro aad u badan oo abwaano, gabyaa, hal’abuur iyo suugaanyahan ah, kuwaas oo ku nool dhamaan geyiga dadka Soomaalidu ku dhaqan yahay.

Guud ahaan, gabyaaga Soomaalidu aad ayuu u badan yahay waxaase kuwa ugu caansan ka mid ahaa:

Raage Ugaas ( boqorka gabayga )
Sayid Maxamed Cabdile Xasan
Cali Jaamac Haabiil
Ismaaciil Qoorleex
Qamaan bulxan
Abwaan Dhoodaan
Cabdi Gorod
Axmed Sheekh Cali (Heelaale)
Arab Jiir
abwaan Maxamed Cali kaariye
abwaan Axmed Xasan dhoolaraar
abwaan Maxamed Nuur Raabi Cabdi
abwaan Hire
Xasan Sulub
Ugaas Cabdi Cumar (Udub la Aslay)
Muxumed Kooshin Warfaa
Muxumed Kooshin Warfaa
Cabdule Aadan Cidhibeey
Macalin Axmed Caynoosh
Maxamed Daahir Xasan
Yuusuf Uureey
Jaamac Dheri
Maxamed Cabdilahi (Gandaal)
Maxamuud Cabdilahi Ciise (Singub)
Maax Dhagoole
Muxumed cilmi dhagaweyne
Aw Faarax Jibriil
Iimaan Cubeed
Cali Dhuux Aadan [Gorayo]
Faarax Xuseen Sharmaarke
Ugaas Nuur
Cali Bucul
Cabdi Galayax
Ismaaciil Mire Cilmi
Gabyaa Suusle
Samatar Baxnaan
Weerar Bulxan
Aadan Carab
Bidde Faarax Gaas
Barre Cilmi Dable [Barre-Yare]
Ismaaciil Maxammed Ismaaciil [ Quruxboob]
Afxakame
Faarax Afcad
Garaad Wiil-Waal
Cismaan Yuusuf Keenadiid
Cali Duulane
Koosafaare
Saahid Qamaan
Mataan Ciideed
Jaamac Kadiye
Halac Dheere
Cilmi Carab Cabdi
Aw Jaamac Cumar Ciise
Aw Daahir Af-Qarshe
Cumar Cigaal
Xaaji khaliif Aw Axmed
Axmed Dirir
Siciid Qamax Nuur
Qamaan Bidhiidh
Cartan Boos
Carab Sandheere
Yuusuf dheere Maxammed Sugaal
Mataan Cabdi Dhoore
Cambaro Nuux
Maxammed Aadan Maaweel
Geele Cashuur
Colujoog Daleel
Ducaale Aboor
Xareed Duubi deero
Xuseen Dhiqle
Maxammed Cumar Dage
Maxammed Cali beenaley
ayjeex Cali Beenaley
Cismaan Baxnaan
Salaan Carabbey
Maxamed Sugaal Geele Diiriye
Maxamed Nuur Fadal
Xaaji Aadan Afqalooc
Cabdi iidaan faarax
Yawle
Cabdi Gahayr
Aadam Yuusuf Shabeel(Aflow)
Gamuute
Axmed Ismaaciil Diiriye Qaasim
Abuukar Axmad Fanaxow (Garbadheere)
Cabdulaahi Suldaan Timacade
Awmuuse Ismaciil
Ismaaciil Looti
Maxamad Ismaaciil Loot
khaliif Shiikh Maxamuud
Cali Cilmi Afyare
Moxamoud Ilda Nuur Cidlowcarar
Cumar Awmuuse
Gooni Abdi
Guuleed Jucfe Samatar
Cali Sharmaarke
Maxamed Hussen gacma dheere
Maxamuud Tukaale
Cali gurey
Cabdiraxmaan Cabdiqaadie
Cali Xildiid Warsame
Warsame Sugule Warsame
Cheif caaqil Maxammuud Xoosh
Maxamed Nuur Laangadhe
Adan mahad Afdhurbo
Xasan Shiil gabayawayte
Mohamed Seleebaan -Afwaranle

^[2] Sidoo kale jiilasha dambe waxaa ka mid ah Xasan Sheekh Muumin (Gaafane) https://so.m.wikipedia.org/wiki/Xasan_Sheekh_Mumin[[Maxamed^{[dead link]} Ibraahim Warsame(Hadraawi), Cabdiqaadir Xirsi (YAM YAM)(aadan tarabbi jaamac) (ABWAAN GAARIYE) (Ayaanle Maxammed Ismaaciil (Dubad), Cabdiqaadir Xirsi Siyaad [Jaamac Kadiye], Maxamuud Cabdilaahi Ciise (Sangub), Maxamed Xaji Xuseen (sheeko Xariir), Axmed Faarax Cali [Idaajaa], Shimiraaye.shire

Hordhac

Aduunka suugaanta daabacan, gaar ahaan maansada; Carab ayaa leh suugaanta ugu fac wayn aduunka iyada oo noocyo badan oo kala duwan ay jirto suugaanta Carbeed.

Soomaalida dhulkeeda qariirad ahaan dhaca dariska qariirada Carabta, ayaa waxaa jirta in Soomaalida ay sida Carabta qiimo badan suugaantu u leedahay iyada oo dhaqanka iyo hidaha soo jireenka ah ee ab' ka soo gaadhka ah ay in badan ku dheehantahay qadarinta suugaanta. Waxyaabaha kale ee dhaqanka Soomaalida lagu yaqaan waa gaare, bulshada Soomaali waxay ku caan tahay suugaanta iyo sooyaal odhaaheed iyada oo loogu magac daray Qarankii Gabayada.^[3]

Gabayaa wadana gabayaa halgamaa ah suugaanyahanka soomaaliyeed ala ha u naxariistee xaaji aadan afqalooc wuxuu noolaa kudhawaad qarni iyo rubuc wuxuu ku dashay deegaanka ceeri gaabo gaar ahaan meesha loo yaqaan hal dhaagan ee toga midhisho sida lagu xuso taariikhda 1871 wuxuu noolaa ilaa =1986= hadaan yar DULMARO SUUgaanta XAAJIGA TUSAALE OBANIMO GAbaygan waxuu tiriyay 1943 wuxuu yidhi samaan laguma doonee xornimo waa sanga ufuule salax dakharleh mayd soobiriyo seedo waran gooyo soofkoo lakala qaadiyo siigo uduusha haweenkoo ganbada saydha iyo sabi agoomooba iyo libintu waxay saarantahay iyo libintu suluf colaaleede saliga iyo alaahu akbartay siri ka buuxdaaye sawaariikhda waxaa noogadhigan suuratu ikhlaase naftuna saacad bayleedahoon abidna seegayne siyaado iyo nusqaan lagumadaro suu ilaayidhiye kuwa saymihii nabadgalaa seexday oo go aye saxarba waa dilaa nimaan waqtiga sed uga laabnayne geesiga sinaad wayn leh iyo fulaha seeraara geerina usiman sharafna way kalasareeyaane safka ninkii kabaqa ee warmaha sugi aqoon waaya saldhigiisu waa sakhara naareede gobanimo sunbaa kaa xigtoo laysma siin karo e waa sarac kubaxa dhiig rag oo lagu sadqeeyaaye sarakaca kufrigu waa sasabo suu naleeyahaye=wat Waayaha Suugaanta Soomaaliyeed == Qarniyo badan muddo laga joogo ilaa iyo haatan, waxay suugaanta Soomaaliyeed door lixaad leh ka qaadatay kobaca dhaqanka iyo waxa mideeya bulshada.

Qarnigii 14aad waayihii uu noolaa ANU Sheekh Cabdiraxmaan Saylici, waayihii dhexe ee Suldaan Diiriye oo ku beegan qarnigii ay noolaayeen aabayaashii Raage Ugaas, Wiilwaal iyo ragii ay isku waqtiga ahaayeen oo haatan laga joogo labo qarni iyo bar ama 1730yadii, ayaa hobolada ku caan baxay suugaanta iyo maansada noocyadeeda kale duwan sida gabay, geeraar oo faraca sare waxaa soo bilowda diiwaanka magacyada la yaqaan hobaladaas ama abwaanadaas caanka ah.

Mudo 230 sano ah ayaa ka soo wareegtay markii gabay loo adeegsaday meeriksa 'hooyaalayeey' iyada oo uu Raage Ugaas Warfaa lahaa gabaygaas. Taas waxay noo cadaynaysaa in ugu yaraan 5 qarni mudo ka badan suugaanta Soomaaliyeed ay si hufan u jirtay waagaasna soo gaartay heer aad u sareeya

Hooyaalayeey Hooyaalayey Hooye

Habka ku luuqaynta suugaanta maansada, gaar ahaan hooyaalayeey ayaa wuxuu bilowday waayihii abwaanka caanka ah ee Raage Ugaas Warfaa, isuguna noqday qofka habkaas soo caanbixiyay. Ereyada Hooyaalayeey hooyaalalyey hooye waxaa lagu furfurtaa maansada hobalo badan oo dhextaal uga dhiga gabayga meelo badana ka geliya ayaa jira.

Muranka in abwaan Raage Ugaas Warfaa bilabay hooyaalayeey ^[4], eeg tixdan hoose cid ka horaysay oo sidan u qeexdayna ma jirto mar hadaanan lahayne, suugaanta qoran wixii ku cad unbaa raadraac ah. Cadii u diidana xujo ayay ku tahay inay cadayn kale keento:

Wuxuu yiri raage ugaas:

Hooyaalayeey gabayga way ugu horaysaayee
Halna kuma tarto e maansadaa lagu hagaajaa e

Badiyaa waxaad arkaysaa in ragga un uu adeegsado ereyada 'hooyaalayeey' halka maansada dumarka aan marnaba la adeegsan.

Suugaanta inta ay ka koobantahay-deeganaada geyiga Soomaaliyeedn, degmo walba waxay leedahay cayaaro hidaha soohdinta dhow ay ku caantahay; galbeed, waqooyi, gobollada dhexe, bari, bartamaha wadanka, koonfur iyo galbeed bari ee Kiinya haysato.

Diiwaanka abwaanada Soomaaliyeed, gaar ahaan kuwa waayihii dhexe, waxay la fac yihiin taariikhda la hayo abwaanada suugaanta Ameerika. Yurub, Afrika iyo Aasiya in yar ayaa ka taariikh dheer ama mudnaan baahsan siiya suugaanta sida aan anaga u siino. Bulshada Soomaaliyeed, yar iyo weyn, waxaa suurtagal ah in uu qof xafidiyo maanso qarniyo dhowr ah cimrigeedu yahay.^[5]

Magacyada

Diiwaanka Abwaanada Soomaaliyeed ee aadka loo yaqaan, walow diiwaano qoraal jiraan taxa ilaa 70 hobal oo caanah, waxaa safka hore kaga jira raga ay ka midka yihiin Garaad Faarax Garaad oo loo yaqaan Wiilwaal iyo dadkii isku waqtiga ay ahaayeen sida abwaanka caanka ah ee:

Ugaas Cabdi Cumar (Udub la Aslay)
Arab Jiir
Xasan Sulub
Cali-Dhuux Aadan
Qamaan Bulxan
Koosafaare
Samatar Baxnaan
Raage Ugaas Warfaa
Ismaaciil Mire
Sayid Maxamed Cabdulle Xasan
Cilmi Carab Cabdi
Aadan Yuusuf Axmed (Aadan Carab)
Qamaan Bidhiidh
Siciid Qamax Nuur
Ugaas Nuur
Cali Bucul
Axmed Dirir
Maxammed Aadan maaweel
Khaliif Wallah
Yuusuf Dheere
Cali Duulane
Afxakame
Mataan Cabdi dhoore
Jaamac Kadiye
Kayd Maxamed cabdalla
Cartan Boos
Ducaale Aboor
Geele Cashuur
Col ujoog Daleel
Suusle
Carab sandheere
Xuseem dhiqle
Cabdulaahi Macalim axmed ( Dhoodaan)

Diiwaanka abwaanada Soomaaliyeed hobalada ku jira waxay ku caan yihiin maansada nooceeda culus ee gabayga ah. Geeraar ayaa ku xiga gabayga. Noocyada kale ee lagu luuqeeyo, xulashada erayga ilaa habka tixida haduu khalaf ku yimaado waa 'deelqaaf' ama darajo hoose oo aan gabay ahayn ayaa la siin. Hobalada dumarka Soomaaliyeed waxay soo caan baxeen kontankaan sano wixii ka dambeeyay laga soo bilaabo waayihii gobonimo doonka.

A

abwaan axmed maxamed cali kaariye
abwaan axmed xan dhoola raaaar
abwaan maxmed nuur raabi cabdi
abwaan hire
Abdi qaadir Xisri (Yam Yam)
Aw Faarax Jibriil
Ahmed ismaciil diriye ( Qaasim )
Aadan Yuusuf Axmed (Aadan Carab)
Abshir Nuur Faarax (Abshir Bacadle, alle ha unaxariistee)
Axmadey Cabdi Gaashaan
Abuukar Axmad Fanaxow (Garbadheere)
Aadan Muudeey
Axmad Awgeeddi dheeraad
Aadan Shire Faarax (Laba go'le)
Abwaan A/raxmaan mulac Adiibi
Axmadeey Cabdi Gaanshaan

Maxamuud Maxamed Caydiid

Cali Sharmaake
Cali Cilmi Xasan ( Cali Maanso )
Cabdi Gahayr
Cabdi Galayax Maxamed Aw Magan (Cabdi Galayax)
Cabdiqaadir Xirsi Siyaad (Yamyam)
Cabdi Sheekh Biixi (alle haw naxariistee)
Cabdullaahi Macalin Dhoodaan(alle haw naxariistee)
Cabdullaahi Suldaan Tima Cadde
Camaje (Xuseen) Yogol Furre
Cali Cilmi Afyare
Cali Jaamac Haabiil
Cabdillaahi Maxamed Xirsi (Salaan Carrabey)
Cabdi Aadan Axmed (Aadan Yare) ama (Toosi-luquntaada)
cabdullahi cusman guure
Cabdi Muxumad Amiin
Cabdi Dhuux Yuusuf
Cabdi Xandule Axmed=dawdar
Cal Dhuux Aadan
Cilmi Carab Cabdi
Cabdi IIdan Faarax
cilmi barrow cilmi hiiraan
Cabdille Xuseen (Samaysane)
cali sugule duncarbeed
Cali Bucul
Cali Gunburi
Cali Faadhigo
Cabdi casayr
Cabdulqaadir Cali Cigaal
Cumar Xaaji Xuseen (Austrelia)
Cige Jaamac (Cige Dameer)

F

Faarax Goleleey
Faarax Xasan Cali (Faarax Afcad)
Faarax Xuseen Sharmaarke
Faarax Nuur Wacays
faarax gabay
Faarax gaas
Faarax Shuuriye

I

Ismaaciil Mire Cilmi
Ismaaciil Qoorleex
Igarre Yaasiin Xaaji
Islaaw Nuur Abiikar Cilmi
Ismaaciil Xirsi Farxaan
Ismaciil Cigaal Bulaale
Gaashaan Cali Tacab
jaamac shalaqbeen
jaamac kediye cilmi
Jaamac Dayuurad
Jaamac Daad Bulaale cawke

Ka'leyda

Kayd Maxamed Cabdalla
Khaliif shiikh Maxamuud
khaliif xasan walah
Khaliif Xarbi Ismaaciil
khaliif Aw Axmed
Khadiija Ciise Faracadde

M

Maxamed Cali kaariye

Maxamed Ibraahim Warsame (Hadraawi)
Maxamed maxamuud fidhin
Maxamed ismaaciil barkhad cas maxamuud cali beenalay iyo maax dhagoole
Maxamed nuur laangadhe
Mustafe Sh Cilmi
Maxamed Axmednuur Xirsi " Afcadde"
Maxamed Guuleeto
Maxamuud Yuusuf yeey (Shire quube)
Maxamed fiin
Maxamad Xaashi Dhamac (Gaariye)
Maxamed Aadan Caws (YAWLE)
Maxamuud Faarax guure (Quryo guban)
Maxamed Cali Ilwayn
Maxamed Cismaan Awcali (Ganey)
Maxamed Cali walash (Kaba cune)
Maxamuud Jaamac Nuux (Maxamuud Daallin)
Maymuun Xasan Biyow Jowhar
Magaay Garaare Cili Jowhae
Maki Xaaji Banaadir Buurfuule
Samatar Khadar Saleban

N

Nuur faruur buur

S

Sayid Maxamed Cabdile Xasan
Salaan-carabey
Suufi Aw Cali
Samatar Baxnaan
Shire yuusuf yeey 'Shire Quube'
Sugule dun'carbeed
Samatar Khadar Saleban

U

Ugaas Nuur

X

Xasan Sheekh Muumin Gaafane
Xassan Tarabi
Xassan Abdi haji
Xasan xayle
Xuseen Aw-faarax Dubbad
Xasan Maxamuud Baaruud
Xaaji Khaliif Aw Axmed
Xayo galaydh
Xaaji Aadan Af Qalooc
Xaliimo Soofe
Xasan Cilmi Dirieh
Xasan ganay
Xuseen Xasan
Xasan daahir Khalaf
xasan kaafi abdi sheikhdoon

W

Warsame (Qoob Adhiile)

Y

Yusuf Osman Abdalle (Shaacir)

Yaxye Qurac

Sidoo kale fiiri

Tixraac

[1] ttp://www.thenationofpoets.com/

[2] ttp://www.pbs.org/wnet/need-to-know/culture/somalia-is-a-%E2%80%98nation-of-poets%E2%80%99/770/

[3] ttp://www.thenationofpoets.com/

[4] ttp://www.weedhsan.com/index.php/qalinleyda-weedhsan/7128-damac-waashay-baa-jira-axmed-idaajaa-iyo-raage-ugaas-w-q-cabdixakiin-marayare

[5] ttp://www.pbs.org/wnet/need-to-know/culture/somalia-is-a-%E2%80%98nation-of-poets%E2%80%99/770/

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]