Gjergj Elez Alia (boshnj. Đerzelez Alija) është një hero legjendar i një cikli këngësh epike të kënduara në gjuhën shqipe dhe atë boshnjake, motivi i tij është i njohur në Bosnje, Shqipërinë Veriore si dhe në krahinën e Gorës. Cikli i këngëve të tij nuk ka të bëjnë me atë të Mujit dhe Halilit.
Emri i tij në shqip ka marrë trajtën treshe Gjergj Elez Alia, sipas Stavro Skendit, për arsye metrike.[1] Në gjuhën boshnjake trajta më e përhapur është Đerzelez Alija, por njihet edhe Đerđelez Alija, ndërsa në turqishte Gürz Ilyas, e në hungarishte Gerz Ilyas. Emri i tij ka prejardhjen nga fjala turke ''gürzi" (topuz) që mëton për një luftëtar me topuz.[2][3]
Disa historianë janë të mendimit se personazhi i Gjergj Elez Alisë është frymëzuar prej Ali bej Mihalollit,[4][5] një ushtarak osman si dhe sanxhakbeu i parë i sanxhakut të Smederevës. Sipas defterëve osmanë të 1485 atij i qe dhënë nahija e Dobrunit pranë Vishegradit si timar. Një tyrbe në fshatin boshnjak të Gerzovës është varri i Ali Beut sipas gojëdhënave.[6][7]
Dokumentimi i parë mbi figurën mitike të Gjergj Elezit (në formën e "Ali Begut") është një poemë e njohur si bugarštica, Martesa e Vuk Dragoit, radhitur prej Đuro Matei në fund të shekullit të 17 ose në fillim të shekullit të 18.[8] Ndër këngët e radhitura në Dorëshkrimin Erlangen, Gjergj Elezi përmendet me emrin "Plaku turk Balibeg".[9]
Këngët epike që zunë fill në mjedisin e sllavëve të jugut u përçuan nga rapsodë dygjuhësh në mjedisin shqiptar,[10] boshnjaku Đerzelez u bë Gjergj Elez Alija i rapsodive shqiptare.[11] Duke qenë kështu njëri prej shumë heronjve muslimanë të rapsodive të sllavëve të jugut që gjendet po ashtu ndër rapsoditë shqiptare.[12]
Në folklorin shqiptar, Gjergj Elez Alia është një luftëtar i madh. Këngën tij u mblodhën nga fretërit Bernardin Palaj dhe Donat Kurti në Nikaj Mërtur dhe u botuan në Tiranë më 1937. Kënga zakonisht i këndohej prej rapsodit duke u shoqëruar me lahutë, ose me raste me çifteli. Kënga është pjesë e Këngëve të Kreshnikëve që u kristalizuan në shekujt e 17 dhe 18. Megjithëse u bartën nga mjediset sllave në ato shqipfolëse, këngët nuk janë thjesht përkthyer nga gjuha boshnjake, por kanë marrë trajtën e tyre në mënyrë të pavarur në shqipe.
Sipas Qemal Haxhihasanit, heroi nuk ka ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me çetën e Mujit e të Halilit, prandaj është marrë edhe si personazh i një nëncikli më vete në kuadrin e eposit.
... They say that this is where his name originated, for Djurzelez means the warior with the mace ... with the epic Djerzelez. In a Turkish census defter [administrative register] of 1485 a timar [feudal property] of Gjerz-Eljaz is recorded for nahija [small administrative area] of Dobrun, near town of Višegrad
... his name means "the warrior with mace"
Istoričari Stojan Novaković i Milenko Vukićević su postavili hipotezu da je Đerzelez Alija u stvari Ali-beg, prvi sandžak-beg Smedereva (Semendere) i Srbije po padu Despotovine (1459).
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
Aleksej Olesnički tvrdi...da je Đerzelez Alija identičan sa Mihal-oglu Ali begom...[Aleksej Olesnički claims ... that Djerzelez Alija can be identified as Mihal-oglu Ali beg]
ĐERZELEZOVO TURBE NA GERZOVU Na Gerzovu Polju, kojih tridesetak kilometara od Mrkonjić-Grada idući prema Šipovu, nalazi se turbe koje narodna predanja pripisuje legendarnom junaku Aliji Đerzelezu. [Djerdjelez's turbe on Gerzovo. On Gerzovo Polje, some thirty kilometers from Mrkonjic Grad to Sipovo there is a turbe which peoples legend attribute to legendary hero Djerdjelez Alia. ]
The mausoleum (turbeh) at Gerzovo is traditionally attributed to epic ballad hero, Alija Djerzelez.
Prvi spomen Djerzelez Alije u narodnoj pjesmi sačuvao se je kod Bogišića, u bugarštici br. 13, koja nosi naslov "Kad se Vuk Ognjeni oženio". Pjesmu je zabilježio Đuro Matei pri koncu XVII ili početkom XVIII stoljeća....se Đerzelez pominje pod imenom Ali beg...[The first mention of Djerzelez Alija in peoples poetry was preserved at Bogisic, in bugarstica num 13, which has the name "The Marriage of Vuk the Dragon-Despot". Song was recorded by Đuro Matei at the end of the 17th or beginning of the 18th century.... mentioning Djerzelez under name of Ali beg...]
U Erlangenskom rukopisu,...nalazimo našega junaka pod imenom "Turčina starca Balibega"...[In Erlangen manuscript we can find our hero under name of old Turk Balibeg]
... it would seem evident that we are dealing with the body of oral material which, probably after centuries of evolution, cristallized in South Slavic milieu and which was transmitted by bilingual singers to Albanian milieu.
A similar example is Djerzelez Alija or Gerzelez Alija of the Bosnian songs — the blood-brother of Kraljević Marko — which in Albanian had become Gjergj Elez Alia. It becomes more apparent that we have to deal here with a loan from the Serbian heroic songs,...
We found out that there are some songs common to both Serbo-Croatian and Albanian tradition and that a number of Moslem heroes of Yugoslav poetry, such as...Đerđelez Alija are found also in Albanian.