గురువాయూరు శ్రీకృష్ణ మందిరం

గురువాయూరు ఆలయం
గురువాయూర్ శ్రీ కృష్ణ దేవాలయం
పేరు
ఇతర పేర్లు:	గురువాయూర్ ఆలయం
స్థానిక పేరు:	కృష్ణాలయం
స్థానం
దేశం:	భారతదేశం
రాష్ట్రం:	కేరళ
జిల్లా:	త్రిస్సూర్
ప్రదేశం:	గురువాయూర్
ఎత్తు:	12[1] మీ. (39 అ.)
భౌగోళికాంశాలు:	10°35′40″N 76°02′20″E / 10.5945°N 76.0390°E / 10.5945; 76.0390
నిర్మాణశైలి, సంస్కృతి
నిర్మాణ శైలి:	కేరళ వాస్తుశిల్పకళ
శాసనాలు:	కేరళ కుడ్యచిత్రాలు
చరిత్ర
నిర్మాత:	సంప్రదాయం ప్రకారం, విశ్వకర్మ (శిల్పి) బృహస్పతి, వాయు (ప్రాణ ప్రతిష్ఠ)
ఆలయ పాలక మండలి:	గురువాయూర్ దేవస్థానం బోర్డు

గురువాయూరు శ్రీకృష్ణ మందిరం, కేరళ రాష్ట్రం, త్రిసూర్ జిల్లా, గురువాయూర్ పట్టణంలో ఉంది. ఇది విష్ణువు రూపమైన గురువాయూరప్పన్‌కు అంకితం చేయబడిన హిందూ దేవాలయం, కానీ శ్రీకృష్ణుడి ఆలయంగా ప్రసిద్ధిచెందింది. ఈ ఆలయం కేరళ, తమిళనాడుల లోని హిందువులకు అత్యంత ముఖ్యమైన ప్రార్థనాస్థలాలలో ఇది ఒకటి. దీనిని తరచుగా భూలోక వైకుంఠం (భూలోకరాజ్యం లోని వైకుంఠం) అని పిలుస్తారు.^[2] ఈ ఆలయం వైష్ణవ సంప్రదాయానికి చెందిన 108 అభిమాన క్షేత్రాలలో ఒకటి.

కృష్ణ విగ్రహ ప్రతిష్ఠకు ముఖ్య కారకులు గురు - వాయువులు కాబట్టి ఈ ఊరిని 'గురువాయూరు' (గురువు+వాయువు+ఊరు) గా నిర్ణయించారు. శ్రీకృష్ణ దేవుడిని 'గురువాయూరప్పన్' అని భక్తిభావంతో పిలుస్తారు. దక్షిణ భారతంలో 'అప్ప' అనగా తండ్రి, ప్రభువు, దేవుడు అనే అర్థాలున్నాయి.

ఈ ఆలయానికి ప్రతి రోజు సగటున ముప్పైవేల మంది భక్తులు వస్తుంటారని ప్రతీతి. పర్వ దినాలలో భక్తుల సంఖ్య లక్షకు పైగా ఉంటుందని అంటారు. ఈ ఆలయ వార్షికాదాయం సరాసరి రెండున్నర కోట్ల రూపాయలు. ఈ దేవుని ఆస్తుల విలువ రెండు వందల యాబై కోట్ల రూపాయలు. బీమా పథకం క్రింద ఏడాదికి యాబై లక్షలు చెల్లిస్తున్నారు. ఆలయ సంపదతో బాటు అక్కడ పనిచేసే ఉద్యోగులకు, దేవుని నగలకు, గుడిలోని 63 ఏనుగులకు, ఆవులకు, ఈ బీమా వర్తిసుంది.

విగ్రహ ప్రాశశ్త్యం

మధ్య చిహ్నం నాలుగు చేతులతో నిలబడి ఉన్నవిష్ణువు శంఖం పాంచజన్యం, చక్రం సుదర్శనం, జాపత్రి కౌమోదకి, తులసి దండ, కమలంతో కూడిన కృష్ణుడు పుట్టిన సమయంలోఅతని తల్లిదండ్రులు వాసుదేవ, దేవకికి వెల్లడించిన విష్ణు రూపాన్ని ఈ చిత్రం సూచిస్తుంది. ఈ ఆలయంలో ఆది శంకరుడు నిర్దేశించిన నిత్యకృత్యాల ప్రకారం ఆరాధన మొదట్లో కొనసాగింది. ఆ తరువాత మధ్యయుగ భారతదేశంలో చెన్నాస్ నారాయణన్ నంబూదిరి ద్వారా ఉద్భవించిన అంతర్-మత ఆధ్యాత్మిక ఉద్యమం ప్రకారం అధికారికంగా తాంత్రిక పద్ధతిలో జరుగుతుంది. ప్రధాన పూజారులుగా గురువాయూర్ ఆలయ వంశపారంపర్య వారసులు తాంత్రికులుగా కొనసాగుతున్నారు.^[3]

ఆలయ నిర్వహణ

ఈ ఆలయ నిర్వహణ కేరళ ప్రభుత్వ నియంత్రణలో నిర్వహింపబడుతుంది. ఈ ఆలయ ప్రధాన పండుగలు మలయాళ మాసం కుంభంలో 10 రోజుల పండుగ పూయం నక్షత్రం నాడు ధ్వజారోహణంతో మొదలవుతుంది,^[4] కృష్ణ జన్మాష్టమి (కృష్ణుని పుట్టినరోజు) చింగం మాసం, ^[5] ఏకాదశి (11వ రోజు) వృశ్చికం మాసంలో శుక్ల పక్షం (ప్రకాశవంతమైన పక్షం రోజులు), దీనిని గురువాయూర్ ఏకాదశి అని పిలుస్తారు. ^[6] మళయాల క్యాలెండరు ప్రకారం మేడం మాసం మొదటి రోజున విషు, ఒకప్పటి పంట పండుగ. ^[5] ఆలయ ఉప దేవతలు గణపతి, అయ్యప్పన్, భగవతి, ఒక్కొక్కటిగా రెండు ఉప ఆలయాలు ఉన్నాయి. ఒకటి గణపతికి, మరొకటి నాగదేవతలకు (ఆలయానికి సమీపంలోఉన్న పాము దేవతలు. ఢిల్లీలోని మయూర్ విహార్‌లో ఉన్న ఉత్తర గురువాయూరప్పన్ ఆలయం దాని ప్రతిరూప దేవాలయాలలో ఒకటి. ఇది కృష్ణ దేవాలయ దేవత గురువాయూరప్పన్‌గా పూజించబడే కృష్ణుడికి ఈ ఆలయం అంకితం చేయబడింది. ఈ ఆలయాన్ని మలయాళీలు, తమిళులుఎక్కువగా పూజిస్తారు. రెండు తెలుగు రాష్ట్రాల నుండి దక్షిణ భారతదేశ యాత్రలలో భాగంగా ఈ ఆలయాన్ని దర్శిస్తారు. హిందువులు కాని వారికి గురువాయూర్ ఆలయంలోకి ప్రవేశం నిషేధించబడింది.

పురాణ కథనం

ఆలయానికి ప్రధాన ద్వారం

గురువాయూర్ మహాత్మ్యం - ప్రారంభ పురాణం

గురువాయూర్ ఆలయ ప్రవేశం

పురాణాల ప్రకారం,తన తండ్రి పరీక్షిత్తు మరణానికి కారణమైన తక్షకుడితో సహా ప్రపంచంలోని అన్నిపాములను నాశనం చేయడానికిరాజు జనమేజయుడు ఒక యాగం నిర్వహించాడు. లక్షలాది పాములు యజ్ఞంలోని అగ్నిలో పడి చనిపోయాయి, అయితే తక్షకుడు చంపబడటానికిముందు ఆస్తిక అనే బ్రాహ్మణుడు యాగాన్ని ఆపాడు. ^[7]

లక్షలాది పాముల మరణానికి జనమేజయుడు కారణమైనందున, అతను కుష్టు వ్యాధితో బాధపడుతుంటాడు. ఆ వ్యాధిని నయం చేయుంచుకోవాలనే ఆశను అతను కోల్పోయాడు. ఒకరోజు ఆత్రేయ మహర్షి (అత్రి కుమారుడు) జనమేజయుని ముందుకు వచ్చి గురువాయూర్‌లో కృష్ణుని పాదాల క్రింద నీవు ఆశ్రయం పొందమని చెప్తాడు. గురువాయూర్‌లోని ఆలయంలో హరి తేజస్సు అత్యుత్తమంగా ఉంటుందనీ, భక్తులందరికీ విష్ణువు తన ఆశీర్వాదాలను అందిస్తాడని ఆత్రేయుడు అతనికి చెప్తాడు. వెంటనే అక్కడికి పరుగెత్తి, ఆ తర్వాతి పదినెలలు గురువాయూర్ దేవుడిని పూజిస్తూ గడిపాడు. పది నెలల తర్వాత, అతను ఆరోగ్యంగా ఇంటికి తిరిగి వచ్చాడు. తప్పుడు అంచనా వేసినందుకు జ్యోతిష్కుడిపై దృష్టి పెట్టాడు. అతని ఎడమకాలు మీద పాము కాటు వేసిన గుర్తు కనిపిస్తుందని జ్యోతిష్యుడు చెప్పాడు. అతను ఆ సమయంలో అనంత (సర్పాల రాజు) ఉన్న ఆలయంలోఉన్నందున, గురువాయూర్‌లోని దేవుడికి అనంత సోదరుడు కావడం వల్ల మాత్రమే అతను మరణం నుండి తప్పించుకున్నాడు, అక్కడ అతను పూజలు ముగించాడు. ^[7]

రాజు గురువాయూర్‌లో పూర్తి స్థాయి ఆలయాన్ని నిర్మించాలని నిర్ణయించుకున్నాడు. కాలక్రమేణా, ఈ ఆలయం కేరళను పెరుమాళ్ల పాలనలో ఉన్న రోజుల్లో పేదరికంలోకి తగ్గించబడింది. పెరుమాళ్ పాలకులు ఎక్కువగా శైవులు, వైష్ణవ పుణ్యక్షేత్రాలకు వారి ఆదరణ అంతగా లేక, ఆలయ అభివృద్ధి పెద్దగా విస్తరించలేదు. మమ్మియూర్‌లోని శివాలయం వారి ఆదరణను పొందింది. రాజ ఆశ్రయంతో, భక్తులూ శివాలయానికి తరలివెళ్లారు. ఆ విధంగా గురువాయూర్ దేవాలయం అత్యంత పేదరికంలోకి దిగజారింది. అయితే, ఒక రోజు, ఒక పవిత్ర వ్యక్తి, రాత్రి భోజనం, ఆతిథ్యం కోసం మమ్మియూర్ ఆలయానికి వెళ్ళాడు. ఆలయం సంపన్నమైనప్పటికీ, ఆలయ అధికారులు తమ వద్ద ఏమీ లేనట్లు నటించి, పక్కనే ఉన్న గురువాయూర్ ఆలయానికి వెళ్లవలసిందిగా సలహాఇచ్చి అతన్ని దారి మళ్లించారు. పవిత్రుడు గురువాయూర్ ఆలయ ఆవరణలోకి ప్రవేశించినప్పుడు, ఒక బ్రాహ్మణ బాలుడు మర్యాదపూర్వకంగా అతనిని స్వాగతించి, విలాసవంతంగా తినిపించాడు. పవిత్ర వ్యక్తి చాలా సంతోషించాడు. అతను ఆలయానికి ఒక ఆశీర్వాదం ఇస్తాడు. పురాణాల ప్రకారం, మమ్మియూర్ శివాలయం క్షీణించడం ప్రారంభించింది. గురువాయూర్ విష్ణు దేవాలయం, అదృష్ట బలం నుండి, పూర్తి బలానికి పురోగమించింది. ^[8]

చరిత్ర

పూర్వ వలస యుగం

సా.శ. 14వ శతాబ్దంలో,తమిళ సాహిత్యం "కోకసందేశం" "కురువాయూర్" అనేపేరుగల ప్రదేశాన్ని సూచిస్తుంది.సా.శ.16వ శతాబ్దంలో (నారాయణీయం రచించిన యాభైసంవత్సరాల తర్వాత) కురువాయూర్ గురించి అనేక సూచనలున్నాయి. పాత తమిళంలో,"కురువై" అంటే "సముద్రం", కాబట్టి మలబార్ తీరంలోఉన్న గ్రామాన్ని కురువాయూర్ అని పిలిచారు. ^[9]

పురాతన ఆలయ రికార్డులు సా.శ. 17వ శతాబ్దానికి చెందినవి. కేరళలోని అనేక ముఖ్యమైన విష్ణు దేవాలయాల గురించిన తొలిప్రస్తావన తమిళ కవి-సన్యాసులు అయిన ఆళ్వార్ల పాటలలో కనుగొనబడింది, వారి కాలక్రమం సరిగ్గా నిర్ణయించబడలేదు.^[10] అయితే 16వ శతాబ్దం చివరి నాటికి, గురువాయూర్ కేరళలో అత్యంత ప్రసిద్ధ పుణ్యక్షేత్రంగా మారింది.

వలసవాద యుగం

1716లో డచ్ వారు గురువాయూర్‌పై దాడి చేశారు.వారు ఆలయ నిధులను దోచుకున్నారు. పశ్చిమ గోపురానికి నిప్పంటించారు (తరువాత 1747లో పునర్నిర్మించారు).సా శ.1755లో డచ్ వారు త్రిక్కునవాయ్ ఆలయాన్ని ధ్వంసం చేయడంతో బ్రాహ్మణులు అక్కడి నుంచి పారిపోయారు.

1766లో మైసూరుకు చెందిన హైదర్ అలీ కోజిక్కోడ్ (కాలికట్) ఆ పై గురువాయూర్‌ను స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. ఆలయాన్ని కాపాడేందుకు 10,000 ఫానమ్‌లను విమోచన క్రయధన చెల్లింపుకోసం వత్తిడి చేశాడు. విమోచన క్రయధనం చెల్లించబడింది, కానీ అభద్రతాభావం కారణంగా యాత్రికులు వెనక్కి తగ్గారు. మలబార్ గవర్నర్ శ్రీనివాసరావు అభ్యర్థన మేరకు హైదర్ అలీ ఆలయాన్ని కాపాడేందుకు దేవాదాయ శాఖను మంజూరు చేశారు. తరువాత, సా.శ. 1789 లో, టిప్పుసుల్తాన్ ప్రావిన్స్‌పై దండెత్తాడు. టిప్పు చిన్న దేవాలయాలను ధ్వంసం చేసి, ఆలయానికి నిప్పు పెట్టాడు, కానీ సకాలంలో వర్షం కారణంగా అది రక్షించబడింది. టిప్పు 1792లో ట్రావెన్‌కోర్, ఆంగ్లేయుల చేతిలో ఓడిపోయాడు. టిప్పు స్వాధీనం కోసం ఊహించి భూగర్భంలో దాచిన విగ్రహం 1792 సెప్టెంబరు 17న తిరిగి ప్రతిష్టించబడింది ^[11]

ఉల్లనాడ్ పనిక్కర్లు 1825 నుండి 1900 వరకు ఆలయాన్ని రక్షించారు. 1859 నుండి 1892 వరకు, చుట్టంబలం, విళక్కుమతం, కూట్టంబలం, శాస్తా మందిరం పునర్నిర్మించబడ్డాయి. రాగి షీటింగ్‌తో పైకప్పు చేయబడ్డాయి. 1900లో నిర్వాహకుడు కొంటి మీనన్ పూజల వేళలను నిర్ణయించారు. ఆలయ ప్రాంగణాన్ని శుభ్రంగా ఉంచడానికి డ్రైవ్‌ నాయకత్వం వహించాడు. అతను పెద్ద గుంటను ఏర్పాటు చేసి, పాతయప్పురా (ధాన్యాగారం) పునర్నిర్మించాడు.

వలస పాలనానంతర యుగం

విళక్కుమఠం

1970 నవంబరు 30న ఆలయంలో భారీ అగ్నిప్రమాదం సంభవించి, పశ్చిమ, దక్షిణ, ఉత్తరం వైపున ఉన్న చుట్టంబళం, విళక్కుమతం మొత్తం దగ్ధమైంది. ^{[12] [13]}

రుద్రతీర్థం

ఆలయానికి ఉత్తరం వైపున ఉన్న ఆలయ ట్యాంక్ (చెరువు)ని రుద్రతీర్థం అంటారు. పురాణాల ప్రకారం, వేల సంవత్సరాల నుండి, శివుడు ఈ చెరువు దక్షిణ ఒడ్డున స్నానం చేసేవాడు. శివునికి 'రుద్ర' అనే పేరు కూడా ఉంది కాబట్టి ఆ చెరువుకు రుద్రతీర్థం అని పేరు వచ్చింది.

గురువాయూర్ ఆలయ పుష్కరణి (చెరువు)

ప్రముఖ భక్తులు

గురువాయూర్ ఆలయంలో గరుడ విగ్రహం

• గురువాయూరప్పన్ ప్రముఖ భక్తుల జాబితాలో శ్రీ గురువాయూరప్పన్ భక్తురాలు కురూరమ్మ వృద్ధురాలు. మాతృత్వం రూపంలో ఆమె అపారమైన భక్తికి, భగవంతుడు స్వయంగా ఆమెతో పెంపుడు కొడుకుగా జీవించాలని నిర్ణయించుకున్నాడు. ఆమె కలియుగంలో తల్లి యశోధ పునర్ అవతారంగా పరిగణించబడుతుంది.
• మెల్పత్తూర్ నారాయణ భట్టతిరి (1560-1646/1666): ఒక సంస్కృత పండితుడు, గురువాయూరప్పన్ భగవంతుని భక్తుడు, అతని గొప్ప రచన నారాయణేయం.
• పూంథానం నంబూతిరి (1547-1640): మెల్పత్తూరు సమకాలీనుడు. మేల్పత్తూరులా కాకుండా స్వచ్ఛమైన మలయాళంలో పద్యాలు రాశారు. అతనికి సంస్కృతంలో అంత ప్రావీణ్యం లేదని, విష్ణుసహస్రనామాన్ని తప్పుగా జపించినప్పుడు సంస్కృత పండితులచేత తప్పించబడ్డాడని, భగవంతుడు స్వయంగా సరిదిద్దాడని ఒక కథనం. గురువాయూర్ ఆలయానికి సంబంధించిన కథలలో అతను సుపరిచితుడు. మలయాళీల భగవద్గీతగా ప్రసిద్ధి చెందిన జ్ఞానప్పన రచనకు ప్రసిద్ధి చెందాడు.
• విల్వమంగళం స్వామియార్ ఒక బ్రాహ్మణ సన్యాసి, మేల్పత్తూర్, పూంథానం, కురూరమ్మల సమకాలీనుడు.
• చెంబై వైద్యనాథ భాగవతార్
• సెంగలిపురం అనంతరామ దీక్షితార్

వస్త్ర నిబంధన

గురువాయూర్ ఆలయంలోకి ప్రవేశించాలనుకునే వ్యక్తుల కోసం కఠినమైన దుస్తుల కోడ్ ఉంది. పురుషులు తమ ఛాతీని కప్పి ఉంచే దుస్తులు లేకుండా నడుము చుట్టూ ముండు ధరించాలి. కానీ ఛాతీ ప్రాంతాన్ని చిన్న గుడ్డ ముక్కతో (వేష్ఠి) కప్పిపుచ్చటానికి అనుమతి ఉంది. అబ్బాయిలు షార్ట్‌లు ధరించడానికి అనుమతించబడతారు,అయితే వారు చొక్కా ధరించడం నిషేధించబడింది. అమ్మాయిలు, మహిళలు దుస్తులు లేదా పొట్టి స్కర్టులు వంటి ఎలాంటి ట్రౌజర్‌ను ధరించడానికి అనుమతిలేదు.స్త్రీలు చీరలు, అమ్మాయిలు పొడవాటి లంగా, బ్లౌజులు ధరించవచ్చు.ప్రస్తుతం షల్వార్ కమీజ్ (చురీదార్ పైజామా) అనుమతించబడటంతో మహిళల దుస్తుల కోడ్ సడలించబడింది. ^[14]

ఆలయ ఏనుగులు

గురువాయూర్‌లోని గురువాయూర్ కేశవన్ విగ్రహం.

పున్నతుర్ కోట, అనకోట్ట (ఇంగ్లీషులో ఎలిఫెంట్ యార్డ్) అని పిలుస్తారు, ఇందులో ఆలయానికి చెందిన 56 ఏనుగులు ఉన్నాయి. ఈ ప్రదేశం ప్రపంచంలోని బందీ అయిన మగ ఆసియా ఏనుగుల అతిపెద్ద జనాభాకు నిలయం. ఈ ఏనుగులను భక్తులు ఆలయానికి విరాళంగా అందించారు. దంతాలగల మగ ఏనుగులను దానం చేయడానికి ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం వల్ల అనకోటలో నివసించే మగ, ఆడ ఏనుగుల నిష్పత్తి తారుమారైంది. ^[15] ఏనుగుల సంఖ్య తక్కువగా ఉన్నప్పుడు ఆలయానికి సమీపంలోని ప్రాంగణంలో మొదట ఏనుగులను ఉంచారు. అయినప్పటికీ, ఎక్కువ మంది భక్తులు ఏనుగులను విరాళంగా ఇవ్వడంతో, స్థలం సరిపోనందున వాటిని ఆలయానికి మూడు కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న పెద్ద ప్రదేశానికి తరలించారు. ఆలయంతో వాటి అనుబంధం కారణంగా, భక్తులు ఈ ఏనుగులలో చాలా వరకు గురువాయూరప్ప సజీవ రూపాలుగా భావిస్తారు. ^[16] వారిలో గురువాయూర్ కేశవన్ అత్యంత ప్రసిద్ధుడు.^[17] ఇతర ప్రముఖ ఏనుగు గురువాయూర్ పద్మనాభన్, గురువాయూర్ ఏనుగుల అధినేతగా భావిస్తారు.

గురువాయూర్‌లో ఏనుగులను పట్టుకోవడం, చికిత్స చేయడం, జీవన స్థితిగతులు విమర్శలకు గురవుతున్నాయి.^[18] యానిమల్ వెల్ఫేర్ బోర్డ్ ఆఫ్ ఇండియా ఒక అధ్యయనంలో అనేక ఉల్లంఘనలను గుర్తించింది. ^{[19] [20]}

ఇది కూడ చూడు

• శబరిమల
• శ్రీ పద్మనాభస్వామి దేవాలయం
• కేరళలోని హిందూ దేవాలయాలు

మూలాలు

1. Guruvayur Elevation
2. "ఆర్కైవ్ నకలు". www.guruvayurdevaswom.in. Archived from the original on 2020-11-20. Retrieved 2020-11-25.
3. "www.guruvayurdevaswom.in - Official Website Of Guruvayur Devaswom". guruvayurdevaswom.in. Retrieved 2020-05-12.
4. "Archived copy". Archived from the original on 25 February 2019. Retrieved 22 February 2019.
5. "Archived copy". Archived from the original on 16 February 2019. Retrieved 22 February 2019.
6. "Archived copy". Archived from the original on 11 February 2019. Retrieved 22 February 2019.
7. Narayaneeyam, translated by Swami Tapasyananda, Appendix-1, Pg 350, Sri Ramakrishna Math
8. Narayaneeyam, translated by Swami Tapasyananda, Appendix-1, Pg 352, Sri Ramakrishna Math
9. Nair, Preetu (June 8, 2019). "All you need to know about Guruvayur temple in Kerala". The Times of India (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 2020-05-12.
10. Narayaneeyam, translated by Swami Tapasyananda, Appendix-1, Pg 353, Sri Ramakrishna Math
11. "ఆర్కైవ్ నకలు". guruvayurdevaswom.org. Archived from the original on 2017-09-10. Retrieved 2020-11-25.
12. "ఆర్కైవ్ నకలు". www.guruvayurdevaswom.org. Archived from the original on 2010-02-22. Retrieved 2020-11-25.
13. Sevak. "The Fire and Renovation | Holy Dham" (in అమెరికన్ ఇంగ్లీష్). Retrieved 2020-11-25.
14. "Dress code relaxed in Guruvayur". 27 July 2007. Archived from the original on 20 January 2008. Retrieved 1 May 2018.
15. "Temple elephants… and what lies beneath | Peepli Project Blog". Peepli.org. Archived from the original on 18 August 2015. Retrieved 2016-12-01.
16. "Elephant Sanctuary". www.guruvayurdevaswom.in. Retrieved 2016-12-01.
17. Sreedhar Vijayakrishnan (2015-12-30). "Elephant in the Room – Glimpses from the past | IndiaFactsIndiaFacts". Indiafacts.org. Retrieved 2016-12-01.
18. Posted: 12/29/2014 6:14 pm EST (2014-12-29). "The Indian Temple That's "Ground Zero" for Elephant Torture | Sangita Iyer". M.huffpost.com. Retrieved 2016-12-01.
19. Shekhar, Rukmini (24 October 2015). "Gods in Shackles". The Hindu. Archived from the original on 9 January 2018. Retrieved 9 January 2018.
20. "Restrict visitor timings at Kerala's Guruvayur elephant sanctuary: Animal welfare board". firstpost.com. 8 September 2014. Archived from the original on 9 January 2018. Retrieved 9 January 2018.

వెలుపలి లంకెలు