Забони форсӣ дар Ҳиндустон

Забону адаби форсӣ дар шибҳиқорраи Ҳинд (форсӣ: زبان فارسی در شبه قاره هند‎) — қабл аз истеъмори Биритониё, забони миёнҷӣ ва забони расмии пуркорбурд дар шимоли Ҳинд буд.

Дарбораи пешинаи ривоҷи забон ва адаби порсӣ дар Ҳинд, аз мадорики таърихӣ чунин бармеояд, ки дар садаи севуми ҳиҷрӣ, барои нахустин бор ҳиндувон фурсат ёфтанд то бо форсизабонон ошноии муассир пайдо кунанд. Дар он замон бино ба қавли Ибни Ҳавқал дар «Сурату-л-ъарз» ва Истахрӣ дар «Масолик ва мамолик», мардуми «Мултон» ва «Мансура» ба забони арабӣ ва синдӣ ва мардум «Мукрон», ба забон форсӣ сухан мегуфтанд. Дар авоили садаи чаҳоруми ҳиҷрӣ, дар Синд шоире зуҳур кард машҳур ба Робиъа бинти Каъб, ки ашъори фасеҳи дилкаше аз ӯ дар қадимитарин тазкираҳо нақл шудааст ва мерасонад, ки дар замони ӯ, забони форсӣ дар Синд ривоҷ доштааст. Дар ҳудуди як миллиюн нусхаи хаттӣ ба забони форсӣ дар Ҳинд вуҷуд дорад, ки ин мизон як даҳумӣ кулли нусахи хаттӣ мавҷуд дар ин кишвар аст ва хатти форсӣ дар манобеъи илми кишвари Ҳинд бисёр роиҷ аст^[1].

Заминаи таърихӣ

Тасвири Ҳамдонӣ дар пули даҳ Сомонии Тоҷикистон

Дар Ҳинд забони форсӣ тақрибан ҳазор сол, забони илмӣ, адабӣ ва забони расмӣ будааст. То ҳудуди дивист соли қабл ва пеш аз онки Ҳиндустон мустаъмараи Англистон шавад, забони форсӣ нахустин забони расмӣ ва забони фарҳангӣ ва илми ин кишвар ба шумор мерафт. Забони форсӣ, ки дар давраи Ғазнавиён ба Ҳинд роҳ ёфт; Бо таъсиси имперотурии Ғуркониён дар Ҳиндустон ба авҷи пешрафти худ расид ва забони расмии Ҳинд шуд; Шоирони бузурге ҳамчун Бедил Деҳлавӣ, амирхсру Деҳлавӣ ва дастгоҳи шеъреи сабки ҳиндиро дар худ парвароанд ва бахшҳои зиёде аз таърих ва адабиёти Ҳинд ба ин забон нигошта шудааст; Аммо пас аз истеъмор, англисиҳо дар соли 1832-и мелодӣ, бо иҷбор забони англисиро ҷойгузини забони форсӣ карданд. Англисиҳо мутаваҷҷеҳ шуданд, ки забони форсӣ , қарнҳо дар Ҳинд буда ва мабоҳиси илмӣ ва фарҳанг ва таърих ба забони форсӣ ва дар адабиёт форсӣ ҳифз шуда буд. Онҳо мехостанд, ки ин иртибот бо наслҳои баъд қатъ шавад ва мардум ва тамаддуни Ҳинд, аз ин мерос дӯр бишавад. Ин як тавтеаи бузург буд, ки дар он замон мардум, ё хеле мутаваҷҷеҳ нашуданд, ё инки маҷбӯр буданд ба он тан диҳанд. Баъдҳо ҳам инҳо забонҳоро бо гурӯҳҳои мардум мухталиф вобаста карданд ва аз тариқ ин сиёсат, баъд мардум фикр карданд, ки забони форсӣ як забон хориҷӣ аст; Ё инки забон як гурӯҳи хосс аст ва ба ин далоил забони форсиро нодида гирифтанд. Боз ҳам чун тақрибан тамоми забонҳои ҷадид Ҳинд, таҳти таъсири забони форсӣ буда ва шеър, адаб, вазнҳо ва истилоҳот фаровони форсӣ, дар тамоми ин забонҳо дар саросари Ҳинд ҳузур дорад; Бинобарин забони форсӣ дар Ҳинд идома пайдо карда ва хеле аз китобҳои мазҳаби аз ҳазорон нависанда аз адён ва гурӯҳҳои мухталиф дар Ҳинд, ба забони форсӣ аст. Хеле чизҳо, чӣ дар тамаддун ва фарҳанг ва таърихи Ҳинд ва чӣ дар риштаҳои мухталиф илмӣ ва аснод ва ҳатто асноди замин ва амлок ба забон форсӣ аст. Истилоҳот ва тақрибан тамом китобҳои адён Ҳинд ба забони форсӣ тарҷума шуда ва аз тариқ ин тарҷума адён ва фалсафаи Ҳинд, натанҳо дар ғарб, балки дар кли дунё муаррифи шудааст.^[2]

Шавоҳид нишон медиҳад, ки қабл аз Ғазнавиён иддае дар бахши маркази Ҳинд ба забони форсӣ сӯҳбат мекардаанд. Дар тайи он замон куллияи муровидот, мукотибот, нома нигориҳо ва асноди давлате, ки тавассути шоҳон ва дарборён анҷом ва ба саросар ҷаҳон ирсол мешуд ба забони форсӣ буд, ки мӯҷиби густариши ин забон шуд. Ин забон дар мадорис ва мактаб хонаҳо ва бини донишмандон ривоҷ дошт ва лизо дар забон ва адаб маҳаллии Ҳинд ва байн гурӯҳҳои мухталиф ҷомеа низ нуфуз пайдо карда ва мондагор шуд. Яке аз се сабк умда шеър форсӣ ба номи сабки ҳиндӣ аст. Ҳиндиҳо мӯътақиданд, ки Ҳиндро шамшери султон Маҳмуд, форсизабон накард. Суханони мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, ки имрӯза зиёрати мисоли Тоҷикистон аст форсигӯ сохт. Аз 110 ҷилд осори ин орифи бузург, ки ҳама ба форсӣ аст, ҳеҷкдом дар Эрон мунташир нашудааст на шеърҳояш ва на китоби захирҳолмлук, ки нақшҳи роҳи мудоро дар Ҳинд будааст. Хеле пештар аз Эрон ва Афғонистон, шарқшиносоне, ки дар кампонии Ҳинд шарқи кор мекарданд, сиёсатшон ҳимоят аз забони форсӣ ба унвони мазҳари тамаддуни буми буд. Барои ин гулчини аз осори муҳимми форсӣ таълиф, тасҳеҳ ва ба зивари чоп ороста шуданд. Ин даврон тилои аммо дар ҳафтуми март 1835 бо рӯй кор омадан ҳукмрон ҷадид сир чорлз тарулён ба поён расид, бо ин дастур, ки беҳтар аст ҳиндён саргарми адабиёт ва ҳунар Аврупои шаванд. Бо ин ҳол чопи китобҳои форсӣ дар Ҳинд идома ёфт. Рӯзноманигори форсӣ дар Ҳинд низ қидмате беш аз рӯзноманигори форсӣ дар Эрон ва Афғонистон дорад. Аз сол 1821 то оғози ҷанг ҷаҳони аввал 19 рӯзнома форсӣ дар Ҳинд мунташир мешудаанд. Барномаи форсӣ дар радиои давлати Покистон, ҳамин авохир ҷояшро ба арабӣ дод ва бад-ин тартиб, рақобатҳои сиёси минтақае, ки сояи шавмшро бар сар ҳар чизе метавон дид, душмани ҷадиди забони форсӣ дар Ҳинд шуд.^[3]

Нақши тоҷирон ва зардуштиён

Нуктаи дигаре, ки дарбораи форсӣ дар Ҳинд ҷолиб аст, нақши муҳоҷирон ё фирорён ё ҳам тоҷирони эронӣ аст, ки баъдҳо дар Ҳинд сокин шуданд. Ба таври мисол шоҳзода оқохон, имом ҳозир исмоълия ҷаҳон, аз аъқоб имом оқохон маҳаллотӣ аст, ки аз Эрон табъид шуд. Онҳо алоқа ба забони форсӣ ва маориф онро низ бо худ дар Ҳинд густариш доданд. Ҳамонтур, ки ҷамъияти порсёни Ҳинд, ки зартуштиёни муҳоҷиранд ва ҷомеае сарватманд дар Ҳинд ба шумор мераванд, барои ин аҷиб нест, ки бигӯем ин муҳоҷирон ҳам дар нашри китоб ва рӯзномаи форсӣ ва ҳам дар иттифоқоти сиёсии Эрон, таъсироти муҳимме дар таърих доштаанд. Дар соли 1781 нахустин китоби форсӣ чоп шуда дар Ҳинд бо унвони иншои ҳаркрн чоп шуд ва дар соли 1788 китоби лайлӣ ва маҷнун ҳотифи Харҷирди бо кӯшиш ва тасҳеҳ вилём ҷунз ба унвони аввалин китоби адабии форсӣ ва нахустин китоби омӯзиши форсӣ низ ба сол 1792 бо унвон дарсҳои форсӣ ва англисӣ дар Калкутта чоп шуд.

Таъсир ба забонҳои нимҷазираи Ҳиндустон

забони форсӣ ҷузви забонҳои ҳинду Аврупоӣ аст, ки шабоҳати бисёр зиёде ба забони бисёр қадимии санскрит дорад. забони форсӣ ба таври низом ёфта тавассути Маҳмуди Ғазнавӣ ба Ҳинд ворид шуд. Имрӯза низ дар бисёре аз забонҳои маҳаллии Ҳинд аз ҷумла забони панҷобӣ, забони гуҷротӣ, забони банголӣ, забони томил ва ба хусус забони урду калимоти форсӣ зиёде ба кор меравад. Ин забон, забони қонунӣ ва ҳуқуқии Ҳинд буда аст ва ағлаб истилоҳоти ҳуқуқи Ҳинд аз забони форсӣ нишот гирифтааст. Арзиши бисёр болои академики забони форсӣ дар шибҳи қора ии Ҳинд ба гунае аст, ки имрӯза забони форсӣ дар тамоми донишгоҳҳои марказии Ҳинд аз сатҳи коршиноси то доктори тадрис мешавад. Дар бештари мадорис низ ин забон ҷузу забонҳои интихобӣ аст ва тадрис мегардад агарчи дар солҳои ахир дар шимоли Ҳинд, ки мусулмонон ҳузур ҳаддиаксари доранд бархе мадорис забони арабиро ба ҷой забони форсӣ омӯзиш медиҳанд..^[4]

забони форсӣ пеш аз онки Ҳиндустон мустаъмараи Англистон шавад, дувумин забони расме ин кишвар (дар давраи гӯрконён забони расме) ва забони фарҳангӣ ва илми ба шумор мерафт. Аммо пас аз истеъмор, англисӣҳо дар соли 1832 мелодӣ бо иҷбор забони англисиро ҷойгузини забони форсӣ карданд.^[5] забони форсӣ дар давраи Ғазнавиён ба Ҳинд роҳ ёфт дар он давра порсӣ, забон адабиёт, шеър, фарҳанг ва дониш буд. Бо таъсиси императории муғули Ҳиндустон ба авҷ пешрафти худ дар Ҳинд расид ва забони расмии Ҳиндустон форсӣ шуд. забони форсӣ Ҳиндустон шоирон бузурге ҳамчун бедили Деҳлавӣ, ва амирхсру Деҳлавӣ ва дастгоҳи шеъре сабк ҳиндиро дар худ парвароанд. Аз дигар шоирони номдор форсӣ забони Ҳиндустон, метавон аз иқбол Лоҳурӣ ном бурд.^[6] Ҳамчунин форсӣ забонони Ҳиндустон, вожаномаҳои арзишманде барои забони форсӣ гирдовари карданд, ки аз онҷмла метавон ба фарҳанги Иброҳими аз Иброҳим қивомуддин фурӯғӣ, фарҳанги онандроҷ аз Муҳаммад пошо, ишора кард.

дар қарни дувоздаҳум ҳудуди чиҳил тазкира (ёдномҳи) форсӣ дар шарҳи аҳвол шуарои порсигӯ дар Ҳинд навишта шуд, ки ба унвони намуна метавон ба тазкираи «ххизонҳи омириа» навиштаи озоди блгароми ишора кард.

Вазъи кунунии таълими забони форсӣ дар Ҳиндустон

Забони форсӣ дар Ҳинд ҳудуди як ҳазор сол собиқа дорад, ки дар ҳудуди 60 донишгоҳ, донишкада ё таркиби аз онҳо тавассути 170 устод тадрис мешавад. Дар ҳоли ҳозир дар беш аз 50 донишгоҳи Ҳинд забон ва адабиёт форсӣ тадрис мешавад ва дар чандин донишгоҳи ин кишвар низ бахши мустақили забони форсӣ вуҷуд дорад. Донишгоҳҳои Лигар, Деҳлӣ, Ҷавоҳирлаъл Нерӯ, ҷомеаи милли исломӣ, Кашмир, лкҳну, бинорс, потано, бупол, Усмония, Бомбаӣ, Гуҳотӣ, беоромбидкр (музаффарнгар) ва мгд, аз донишгоҳҳои ҳастанд, ки гурӯҳи мустақил форсӣ доранд. Марокизи таҳқиқоти забони форсӣ низ дар донишгоҳҳои ълигар, мавлоно озод, потано, молир кутло ва Аҳмадобод, низ фаъолият доранд. Бо ин вуҷуд ҳанӯз омори дақиқе аз теъдоди марокизи омӯзиши забони форсӣ дар Ҳинд дар дастрас нест.^[7] Токунун теъдоди зиёде донишҷуи забони форсӣ аз Ҳинд барои ширкат дар давраҳои донишофзои ба Эрон эъзом шудаанд.

Имрӯза низ, Ҳинд ва албатта Покистон, ҷамъиятҳои форсизабони парокандаои доранд, дар Ҳинд беш аз 140 шоири форсизабон, тавассути бунёди форсии Ҳинд, шиносои шудаанд, баъзе аз онҳо ҳатто 30 сола нашудаанд. Ҳамонтур, ки бунёди форсии Ҳинд, ки доктор Акбаршоҳи Ҷаъфарӣ, устоди донишгоҳи Деҳлӣ ва аз форсигӯёни кашмирӣ, риёсаташро бар ӯҳда дорад, имсол барои аввалинбор ҷоизаи китоби соли форсии Ҳиндро низ баргузор карданд, ба ривоят ӯ ҳар сол беш аз чанд сад китоби хуби форсӣ дар Ҳинд мунташир мешавад. Агарчи ба сахти метавонанд дигар ҳомӣ пайдо кунанд.

Деринагии пайванди забонӣ бо Ҳиндустон

Тоҷ Маҳал — Қалъаи Агра

санг навиштаи форсӣ

Таърихи пайванд форсӣ забонон ва Ҳинд ба ҳазорон сол пеш бармегардад. Таърихнигорон менависанд, ки вақте ҳудуд 1100 то 1500 сол пеш аз мелод, тираҳои ориёӣ аз дараи хиибар ворид сарзаминҳои Эрон ва Ҳинд шуданд, равобит фарҳангӣ ва забонии аз он рӯзгор оғоз гардид.

Ҳамонандиҳои фаровон миёни забон Авесто ва санскрит ҳам нишонаи дигаре аз пайванди деринаи мо ва Ҳинд дорад. Дар даврони ашкониён (226—249 қ. М) ин равобит рӯ ба густариш ниҳод то инки дар замони Соcониён (226 қ. М — 652 м) бо вуҷуд тарҷумаи китобҳои муҳимми ҳинди монанд «Калила ва Димна» дар аср Анушервон, пайвастгиҳои фарҳанги қувват гирифт.^[8]

Пас аз ҳамлаи султон Маҳмуди Ғазнавӣ ба Ҳиндустон дароуоили садаи панҷум ҳиҷрӣ, забони форсӣ бо омадани сипоҳёни Маҳмуд дар Ҳиндустон густариш меёбад. Албатта набояд саҳми сӯфиёнро, ки маблағони асли тасаввуф ва забони форсӣ буданд, фаромӯш кард. Бузург сӯфиёни чун Ҳуҷуиирӣ, Хоҷа Мӯинууддин Чиштӣ, шайх Баҳоуддин Закариё мӯлтонӣ, Сайидошрфи ҷаҳонгири суманонӣ, Сайидалии Ҳамадонӣ в…, ки бо гуфтор ва кирдоршон бар хайли мусулмонон ва форсӣ забонон афзуданд. Ҳукумати подшоҳони мусулмон, ба вежа подшоҳони порси гӯйи Ҳиндустон дар саросари Ҳиндустонро ҳам набояд аз ёд бурд, зеро онон бо ҳимоят ва пуштибонии фаровон худ аз уламо, донишмандон, сарояндагон, адибон, ҳунармандон ва соир фарҳехтагон мӯҷиб шукуфоӣ ва иртиқои забони форсӣ шуданд ва дар ин бора манобеъ ва маохиз фаровон аст. Расмият ёфтани забони форсӣ ба унвони забон дин, сиёсат, адаб ва ҳунар дар Ҳиндустон мӯҷиб шуд, ки илова бар падид омадан осори фаровон форсӣ дар он сарзамин тавассути аҳолии шибҳи қора ё эрониён ва дигар муҳоҷирон, ба вежа дар заминаҳои таърих, фарҳанг, дастур, ёднома (тазкира) ва иншоъ осори бузургони шеър ва адаб ва ирфони форсӣ маврид пазириш донишварон ва мутафаккирон қарор гиранд ва дарбораи онҳо пажӯҳиш шавад ё ба забонҳои гуногун буми сарзамин Ҳинд ва Покистон тарҷума гардад.

дар аксар қариб ба иттифоқ мадориси исломӣ, забони форсӣ дар мутун дарси вуҷуд дорад ва ҳамаи мударрисин бо девонҳои шуарои бузург, хусусан гулистон саъдӣ, ошно ва маънус ҳастанд. забони форсӣ аз он рӯ, ки қарнҳо забони расмии салотини гӯркони дарҳанд буд, илова бар он такаллум гунае аз забон порси тавассути ақаллияти порсён Ҳинд, таъсири қобил мулоҳизае бар забонҳои роиҷ дар Ҳинд ба вежа забон урду доштааст.^[9]

Навиштаҷот дар санги қабр

Санги қабри Арҷамандбану

Аз ангезаҳои шоҳон ва бузургонии Ҳинд дар ташвиқ аз сухан ва суханварон, дилбастагии шадиди эшон ба забони форсӣ будааст. Чунонки барои намуна акбаршоҳ аз ишқе, ки ба забони форсӣ дошта ба тарҷумаи бисёре аз осор санскрит ба форсӣ дастур дод ва шоҳҷҳон бо онки туркӣ, ҳиндӣ ва форсиро хуб ва ба як нисбат медонист аз бас алоқа ба форсӣ дошт ба ин забон такаллум мекардааст.

Оромгоҳи тоҷ маҳалл дар ҷаҳон намоди ишқ шинохта мешавад. Дар дохил оромгоҳ ё даргоҳи Тоҷ-Маҳалл (аз аҷоиб ҳафтгона ҷадид ҷаҳон дар Юнеско) қабри шоҳ ҷаҳон ва арҷмандбону вуҷуд дорад, ки бо санг мармар якпорча тазъин шудааст. Канор санги мармар қабри самт рост ба хатти нусахи форсӣ роиҷ давраи Сафавия навишта шудааст: мурақад мнури арҷмандбону биигум мухотаб ба мумтозмаҳал мутаваффо саниа…

• Дар паҳлӯи санги мазори Шоҳ Ҷаҳон навишта шудааст:

«марқади муттҳари аъли ҳазрат фирдавси ошёни соҳибқарон сонӣ шоҳи ҷаҳон тоб суроҳ саниа 1076 қ)»

теъдоде аз санг навиштаҳои дигар форсӣ бо хатт настаълиқ

• зарнавиштаҳо ва ашъори айвонии хоси қасри қалъаи агаро шоҳи ҷаҳон ва тахтгоҳи сиёҳ
• қасри Акбаршоҳи агаро (навиштаҳо ва ашъори айвон ва девораҳо ва (санг навиштае бо ном панҷ тан ол ъбо ба хатт (настаълиқ)
• санг навиштаҳои форсии даргоҳи ҷаҳонгир
• навиштаҳои қабр тоҷ маҳалл мумтоз маҳалл ё арҷманд бону биигум (15 апрел 1593-17 июн 1631) ҳамсар эронӣ шоҳи ҷаҳон аз подшоҳони форсӣ забон силсилҳи гӯрконӣ. (ӯ ҳамсари дувуми шоҳҷҳон дар 17 ҷун 1631 мелодӣ дар ҳангоми таваллуд чаҳордаҳумин фарзандш ҷон бохт. Шоҳи ҷаҳон бинои бошукӯҳи тоҷ маҳаллро барои ёдбуд вай сохт.)

арҷманд бону духтари як эронӣ ба номи Абдулҳасан осиф хон буд. Хоҳари осиф хон нурҷҳон ном дошт. Навзоди духтаре, ки модараш дар сафари табъиди аз Эрон ба Ҳинд ӯро дар канор об анбори раҳо кард то шоҳид дардҳои худ ва хонавода аш набошад аммо саргузашти шигифти ӯ бигӯнае рақам хӯрд, ки ҳамсари ҷаҳонгир шоҳ ва қудратмандтарин малакаи таърих Ҳинд шуд.^[10] Брлуҳаи санги мазори нурҷҳон ва ҷаҳонгир, ин шеъри нурҷҳон ҳак шудааст:

• бар мазор мо ғарибон ни чироғи ни гули- ни пари парвона сӯзд ни саройад булбули

рӯй мазори ҷаҳон ороъ (духтари шоҳи ҷаҳон) дар даргоҳи хоҷа низом уддин Деҳлӣ ин байт нигор шудааст: ба ғайри сабза нпушуд касе мазори маро-, ки қабрпуши ғарибон ҳамин гиёҳ бас аст

тахтгоҳи санг сиёҳи азодории шоҳ ҷаҳон барои арҷманд бону бигм (тоҷ уддавла)

шеърҳои форси

шеърҳои форси

Луғатҳои форсӣ дар Ҳиндустон

Бунёди забони имрӯзи форсӣ бар поя забон порсии бостон ва миёна дар садаи аввал ислом гузошта шуд ва дар муддати яксад сол шеъри форсӣ рушд кард ва ба пояи камол расид. Дар садаи севум ҳиҷри Абу ҳфс суғдӣ ба манзури кумак ба туронён дар фаҳми дақоиқе и шеъри форсӣ фарҳанги навишт, ки имрӯз аз ном ва нишони он касеро огоҳӣ нест. Балки Ҷамолуддин Ҳусайн анҷу дар фарҳанги ҷаҳонгирӣ ва Муҳаммад Қосим Сарварӣ дар маҷмаъ алифрс, ки ҳар ду дар авоили садаи ёздаҳум таълиф шуда ва Гамсуддин Қайс розӣ дар китоб Алмуъҷам фи мъоиир ашъор алъҷм таълифи авоили қарни ҳафтум ва Абунасри фороби дар рисолаи мусиқи худ аз ин китоб ёд мекунанд

• ва ин таълиф Абуҳафс суғди нахустин фарҳанги вожагони форсӣ аст ва низ нахустин китоби наср форсӣ ба шумор аст ва китоб дувум тоҷ аламсори Рӯдакӣ ва севум тарҷума таърихи Табарӣ аст, ки дар ҳудуди 352 Абу Алӣ Муҳаммад балъми ба ҳукми амир мансур сомони онро бпорсӣ гардонед.
• фарҳанги дувум тоҷ аламсодр аст, ки Абуъбдолла Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ мутаваффо ба соли 329 ба манзури ҳал мушкилоти ашъор барои мардуми Хуросон навишт ва аз нусхаи он низ иттилое дар даст нест.
• севум луғати фурс ё фарҳанг асади таълиф Абумнсуръли ибни Аҳмад асади Тӯcӣ аст, ки дар садаи панҷум мезиста ва дар он ашъор бисёр аз устодони сухан мазбут аст, ки дар ҷое дигар дида нашуда. Номи ҳафтод ва шаш тан аз шуароъи қадим ва низ баъзеи ашъор Калила ва Димна ва Синдбодномаи гумшудаи Рӯдакӣ ва баъзе ашъори Вомиқ ва узрои гумшудаи унсурӣ дар он омада ва дар тартиби луғот мулоҳиза ҳарфи охир шудааст. Повлҳурн ховаршиноси олмонӣ бсоли 1897 мелодӣ онро чоп карда [ва чопи дигар пас аз муқобила ва тасҳеҳи оқои Аббоси иқбол ба сол 1319 дар чопхонаи маҷлис хӯрдааст.
• чаҳорум фарҳанги қатрон таълифи ҳаким Абумнср қатрони Табризӣ муосири асадӣ аст. Дар муқаддимаи фарҳанги ҷаҳонгирӣ ва Сиҳоҳалифрс ба он ишора шуда вале имрӯз касеро сӯроғ надорем, ки нусхае аз ин фарҳангро дошта ё дида бошад.^[11]
• панҷум Сиҳоҳалифрс таълифи Муҳаммад ҳиндушоҳ муншӣ ғиёс уддин ибни рашид уддин Фазлуллоҳ аст, ки аз луғати фурс истифода карда ва аз фарҳанги Абуҳафс беиттило будааст.
• шашум меъёр ҷамоли таълиф шамс уддин Муҳаммад фахри Исфаҳонӣ аст, ки бсоли 745 бином анҷу шоҳи форс навишта ва бсол 1885 мелодӣ ба эҳтимоми корл золмон дар Русия ба чоп расидааст. Муаллиф ба ҷой онки аз устодони қабли шоҳид биовард ашъори худро бмносбти маонӣи луғот сабт кардааст.

27 вожаҳои форсии ҳиндӣ

Гӯё аз авохири қарни ҳаштум ба баъд донишмандони Ҳинд ба вожагони форсӣ ва истилоҳоти шеъре беш аз эрониён таваҷҷуҳ доштаанд зеро, ки дувоздаҳ фарҳанги марбут ба авохир садаи ҳаштум то охир садаи даҳум дар даст аст, ки дар Ҳинд таълиф шуда ва дар ҳамин муддат ду фарҳанг дар Эрон таълиф гардидааст.

Бинобар гуфтаи қозӣ Абдулвадуд донишвари ҳиндӣ «қадимтарин фарҳанги форсӣ, ки дар Ҳинд таълиф шудааст, фарҳанги Фахри Қивомӣ аст». Вале ахиран профессор нзироҳмд фарҳангиро кашф кардаанд, ки қадимитарин фарҳанг форсӣ ба шумор меояд. Исм ин фарҳанг, фарҳанги қаввос аст, ки профессор нзир Аҳмад онро чоп кардаанд.^[12]

Доктор Шаҳрёри Тақавӣ фарҳангнависи форсӣ дар Ҳинд ва Покистонро аз қарни ҳафтум ҳиҷри оғоз мекунад: «аз қарни ҳафтуми ҳиҷри фарҳангнависи шеъре аз Эрон ба Ҳиндустон мунтақил ва дар қарн ҳаштум, нӯҳум ва даҳум дар ин замина иқдомот фаровони ба амал омад; Вале тараққӣ ва такомул ин фанн дар қарни ёздаҳум сурат гирифт. Комилтарин фарҳанги шеъри форсӣ фарҳанги Ҷаҳонгирӣ мебошад, ки дар замони Акбаршоҳ ба соли 1017 қамарӣ навишта шудааст. Фарҳанги рашидӣ ва сироҷоллға ҳам дорои аҳамият фаровон аст. Дар қарнҳои баъд низ фарҳангнависи маврид таваҷҷуҳ буд ва фарҳанги низом, ки дар қарни чаҳорум таълиф шуд, дар миён фарҳангҳои форсӣ, ки дар ин қарн дар Ҳиндустон танзим ва тадвин гашт, ҳоизи мақоми арҷмандӣ аст.» тибқи тақсимбандии доктор шаҳрёр нақауи, фарҳангҳои форсӣ, ки дар Ҳинд навишта шударо метавон ба се давра тақсим кард.

1 давраи пеш аз давраи муғул, яъне асрҳои 7-9, асри 13-16 милодӣ.

2 Давраи бобариён ё муғулҳо, яъне то асри 13, асрҳои 16-18.

3 давраи нав, яъне асри 14, асри 19 то 20.^[12]

Фарҳангнависи форсӣ дар Ҳиндро метавон ба ду замон бахш кард: давраи аввал: иборат аст аз қарни ҳафтуми ҳиҷри то қарни ёздаҳуми ҳиҷрӣ, ки дар ин давра муаллифини фарҳанг, бештари таваҷҷуҳи худро дар ҷамъовари вожаҳои забон мабзул доштанд ва саъй умдаи онон бар ин будааст, ки ҳар фарҳанг нав дар ин давра бо фарҳангҳои қабли мӯҳтавиёти ҷадид робрхурдор бошад. Беҳтарин назир ин дастаро дар фарҳанги ҷаҳонгирӣ ва бурҳони қотеъ мешавад дид, ки бузургтарин теъдоди луғот дар ин фарҳангҳо гунҷонида шудааст.

давраи дувум: иборат аст аз қарни дувоздаҳум то чаҳордаҳуми ҳиҷре, ки дар ин давра муаллифини фарҳанг, таваҷҷуҳ худро дар корҳои пажӯҳише ва нақд ва барраси мабзул доштанд ва инҳо фарҳангҳои намунаоӣ ва мисоли ба назар мерасанд. Назир ин зумра фарҳанги рашидӣ, сироҷ аллға, баҳоръҷм, 15 чироғи ҳидоят ва мусталаҳотушшуаро ба шумор меоянд.^[12]

мукаммал заҳамот дилбастагони форсӣ дар Ҳинд ҳамоно таълиф

1. фарҳанги ҷаҳонгири ба соли 1017 мебошад. Љаҳонгири беҳтарин ва ҷомеътарин фарҳанги форсӣ аст. Муаллиф он Ҷамолуддин Ҳусайн Анҷави Шерозӣ яке аз умароъи дарбори акбаршоҳ ва фарзанд ва ҷонишин ӯ ҷаҳонгир шоҳ буда ва панҷоҳ ва се фарҳанги форсӣ дар даст дошта ва дар луғоти мундариҷ дар онҳо ва низ дар луғоте, ки худ пайдо карда таҳқиқ ва иҷтиҳод намуда ва таҳрифотро дӯр рехтааст. Худ гӯяд «бисёре аз луғот, ки дар ҳиҷ фарҳанги нишоне аз он набуд биҳам расид ҳал онро чора ҷуз тафаҳҳус аз аҳли диёре, ки мусанниф ё нозим аз онҷо буда ё тауаттун дар онҷо дошта наёфтам; Масалан луғоте, ки аз ҳадиқа ва девон ҳаким саноӣ ғазнауи ёфта шуд аз мардумон Ғазнӣ ва кобул пажӯҳиш намудам». Тартиб луғот писандида нест ҳарф дувум ҳар калимаро боб ва ҳарф аввалро фасл қарор додааст. Шояд ба ҳамин ҷиҳат камтар аз ончи шоистааст тараф таваҷҷуҳ воқеъ гардида ба соли 1293 ҳиҷри дар шаҳр лкҳну чопи саросар ғалат аз ин фарҳанги судманд анҷом ёфтааст.

Дар асрҳои 11-12 дар Ҳиндустон ҳабдаҳ фарҳанг навишта шудааст, аз ҷумла:

• бурҳони қотеъ, таълифи Муҳаммад ҳусайн мутахаллис ба бурҳон, ки сол поён таълифш 1062 мебошад ва ба тартиби ҳуруфи таҳаҷҷи (ҳуруф калимаро аз ҳам ҷудо кардан ва ба исм хондан бо ҳаракат ва садои он) танзим гардида. Ҳазорҳо луғат ва маънӣи зоид бар фарҳангҳои пешин дорад, ки баъзе асил нест. Ин фарҳанг шӯҳрат бисёр ёфта ва чандин навбат чоп шудааст.
• фарҳанги рашиди таълиф абд алршед алҳсини аз мардуми синд аст, ки таҳқиқоти муфиди дар луғоти форсӣ карда ва 3 ҳарфи аввал ва дувум ба тартиб ҳуруфи таҳаҷҷӣ аст ва ба соли 1292 дар Калкутта чопи сурби хӯрдааст.
• баҳори аҷам таълифи «тик чанд» мутахаллис ба баҳор аст. Дар 1152 ба итмом расида ва шомили алфози мураккаб ва истилоҳот форсӣ аст. Бақадри писанд удабоъ муосир ӯ воқеъ шуд, ки то 1200, ки таърихи вафоти муаллиф аст ҳафт бор бачоп расид ва пас аз он ҳам чанд бор чоп санге хӯрдааст.

Ёздаҳ фарҳанг аз асри 13 дастрасанд:

• Анҷуман Арая Носирӣ
• «Ғиёту лоғат»^[13]

• Фарҳанги Анендрарай.

• Маданияти Осиф ал-Лугад
• Нақши аслӣ дар Ҳиндустон

Ҳамчунин, Фарҳанги Нобаҳор ва Катозиён, ки дар Эрон нашр шудааст.

Ва ба ҷуз аз фарҳангҳои зикршуда, чаҳор фарҳанги форсӣ-туркӣ вуҷуд дорад, ки:

• Икнун Аҷам
• аз ҷумла забонҳо
• Раҳмати Худо
• Калимаи Неъматулло дар асрҳои 9—10 навишта шудааст

Дастнависҳои форсӣ дар Ҳиндустон

Муҳаммад Алии Раббонӣ, мушовири фарҳангии Эрон дар Ҳинд дар моҳи сентябри соли 2018 эълом карда буд, ки дар Ҳинд ҳудуди як миллион нусха дастхат ба забони форсӣ вуҷуд дорад, ки даҳяки шумори дастхатҳои мавҷуд дар ин кишвар аст ва хатти форсӣ дар манобеи илми кишвари Њинд хеле роиҷ аст. бар асоси китоби «нақши порсӣ бар эҳҷори Ҳинд» ва гузоришҳои солҳои ахир дар китобхонаҳои Ҳиндустон ҳазорон ва баъзе навиштаҳо аз миллионҳо китоби хаттии форсӣ дар китобхонаҳои Ҳинд сухан гуфтаанд, ки бахше аз онҳо дар давра ҳукумат кампони Ҳинди шарқии Биритониё аз Ҳинд хориҷ шуда ва бахше низ дар асари мурури замон ва рутубат тхриб ё хӯроки мӯриёна шудааст аммо бо ин вуҷуд ҳанӯз ҳазорон нусха хаттӣ ва чопи санге ба забони форсӣ вуҷуд дорад, ки феҳристи аз китобҳо ва нишонеи теъдоде аз онҳо таҳия шудааст, ки аз ҷумла метавон ба мавориди зер ишора кард:

1. Рӯйхати дастхатҳои Китобхонаи Филиали Тадқиқот ва Паҳнкунии Кашмир ва Китобхонаи Ҳамидия Бхопал, феврали 1363 ҳиҷрӣ. феврали соли 1986
2. Рӯйхати дастнависҳои арабии китобхонаи Надва ал-Улама, Лакхнау, августи 1365 ҳиҷрӣ/Зилҳиҷҷаи 1406 ҳиҷрӣ.
3. Рӯйхати дастхатҳои форсӣ дар китобхонаи Надоҳу уламо, Лакхнау, апрели 1365 ҳиҷрӣ. апрели соли 1986
4. Рӯйхати дастхатҳои китобхонаи Роҷа Маҳмудобод, Лахну, феврали 1366/Ҷамоди ат-сонӣ 1408 ҳиҷрӣ.
5. Рӯйхати дастхатҳо ва нусхаҳои чопии Девони Ҳофиз дар Ҳинд, ки аз ҷониби доктор Шариф Ҳусейни Ғосимӣ, декабри соли 1367 ҳиҷрии қамарӣ тартиб ва таҳрир шудааст. Ш/Ҷамади-Авал 1409 ҳиҷрӣ
6. Рӯйхати дастхатҳои форсии китобхонаҳои оммавӣ ва бойгонии Патиала (Панҷоби Ҳиндустон), нашри аввал 1377 ҳиҷрӣ. Ш/1999
7. Рӯйхати дастхатҳои форсӣ дар китобхонаи Анҷумани рушди урду, Деҳлии Нав, нашри нахустин 1377 ҳиҷрӣ. Ш/1999
8. Рӯйхати дастхатҳои форсӣ дар китобхонаи Китобхонаи ҷамъиятии Ҳардиёл, Деҳлӣ, нашри аввал 1377 ҳиҷрӣ. Ш/1999 Шакари форсӣ 568
9. Рӯйхати дастхатҳои форсии Китобхонаи ҷамъияти Ҳамдард, Туғлақободи Деҳлии Нав, ки дар зимистони аввали соли 1377 ҳиҷрӣ нашр шудааст. Ш/1999
10. Феҳристи дастхатҳои форсӣ дар Китобхонаи ҷамъияти миллии исломии Деҳлии Нав, нашри аввал 1377 ҳиҷрӣ. Ш/1999
11. Феҳристи дастхатҳои форсии Китобхонаи Ризо Рампур, ҷилдҳои аввал, дувум ва сеюм, аз ҷумла муқаддимаи 5500 дастхатҳои форсӣ дар ҳамкорӣ бо Китобхонаи Ризо Рампур — Рампур.
12. Рӯйхати дастнависҳои форсӣ ва арабӣ, ҷилди аввали Китобхонаи Мавлонои Азоди Донишгоҳи исломии Алигарҳ, бо шумули муқаддимаи 2035 нусха.
13. Рӯйхати дастхатҳои форсӣ ва арабӣ, ҷилди дуюм (бо забони форсӣ )-и шӯъбаи таърих ва китобхонаи Мавлонои Азоди Донишгоҳи исломии Алигарҳ, бо шумули муқаддимаи 700 нусха.
14. Феҳристи дастхатҳои форсӣ ва арабӣ, ҷилди аввали Китобхонаи Мавлонои Азоди Донишгоҳи исломии Алигарҳ (бо забони англисӣ)
15. Рӯйхати дастнависҳои форсӣ ва арабӣ, ҷилди дуюм ба забони англисӣ) Бахши таърих ва китобхонаи Мавлонои Азоди Донишгоҳи исломии Алигарҳ.
16. Рӯйхати дастхатҳои форсӣ ва арабӣ, ҷилди сеюми (бо забони форсӣ ) Китобхонаи Ҳаким Залол Раҳмон (Академияи Абинсина) дар Алигарҳ, аз ҷумла муқаддимаи 290 нусха.
17. Рӯйхати микрофилмҳои дастнависҳои форсӣ ва арабӣ, китобхонаҳои Гуҷарот, аз ҷумла Китобхонаи Алия Маҳдавия, Китобхонаи Алия Чеш Тие ва Китобхонаи Дарға Пир Муҳаммадшоҳ, форсӣ, аз ҷониби Маркази Микрофилмҳои Нур.
18. Феҳристи микрофилми дастнависҳои форсии Китобхонаи Ризо Рампур (ҷилд 3), аз ҷумла муқаддимаи 1500 нусха осори шиа дар ин китобхона идома дорад.
19. 569 Индексҳои дастнависҳои китобхонаҳои Ҳиндустон
20. Феҳристи микрофилми дастхатҳои Китобхонаи Раҷа Маҳмудобод, Лакхнау, аз ҷумла муқаддимаи 800 дастхатҳои арабӣ ва форсӣ.
21. Каталоги микрофилмҳои дастнависҳои Китобхонаи Ҷамъияти Ҳамдард, Деҳлӣ.
22. Рӯйхати дастхатҳои Китобхонаи Музамуллохон, Алигарҳ.
23. Феҳристи дастхатҳои китобхонаи Шоҳ Абулхайр, Деҳлӣ.
24. Каталоги микрофилми инглисии дастнависҳои Китобхонаи Ҷамъияти Ҳамдард, Деҳлии Нав.

Нигаред низ

• Адабиёти форсӣ

Эзоҳ

1. یک میلیون نسخه خطی ایرانی در هندوستان وجود دارد(форсӣ). خبرگزاری مهر (9 сентябри 2019). 5 Декабри 2022 санҷида шуд.
2. https://www.mardomsalari.ir/interview/118197/زبان-فارسی-توطئه-بزرگ-انگلیسی-ها-هند
3. https://www.mardomsalari.ir/news/113361/چرا-پارسی-جایش-انگلیسی
4. https://www.irna.ir/news/83051401/فارسی-در-هند-همچنان-زنده-است
5. Clawson, Patrick. Eternal Iran, 2005, ISBN 1-4039-6276-6  ва en, Palgrave Macmillan, p.6
6. پژوهشی در تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های شبه قاره هندوستان ایرنا
7. خبرگزاری ایرنا: غربت قند پارسی در کشور ۷۲ ملت. کد خبر: ۸۲۰۲۱۴۱۵ (۵۲۵۳۵۲۴).
8. تأثیر زبان فارسی بر زبان و ادبیات شبه قاره هند нусхаи бойгонӣ. 5 Декабри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 октябри 2018. حوزه هنری دکتر عجم
9. تأثیر زبان فارسی بر زبان و ادبیات شبه قاره هند دکتر عجم آفتاب
10. پژوهشی در تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های شبه قاره هندوستان ایرنا
11. پژوهشی در تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های شبه قاره هندوستان ایرنا
12. اشرف‌خان، علیم (دانشگاه دهلی). فرهنگ‌نویسی فارسی در هند ـ بخش اول. در روزنامه اطلاعات. ۱۶ مرداد ۱۳۹۲.
13. پژوهشی در تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های شبه قاره هندوستان нусхаи бойгонӣ. 5 Декабри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 4 марти 2016. قطره

Адабиёт

• Ҳисобот дар бораи дастнависҳои ҳиндӣ. Шумораи махсуси Дастнависҳои Ҳиндустон 2017 Шакар Форсӣ ҳар семоҳа [1] Бойгонӣ шудааст 5 ноябри 2013  сол.
• [2] Бойгонӣ шудааст 5 марти 2016  сол.
• Навиштаи форсӣ дар сангҳои ҳиндӣ аз ҷониби Алӣ Асғари Ҳикмат [3]
• Дар сайти маркази энсиклопедияи бузурги исломї ворид шудааст
• [4]
• Муаллиф: Хайём ва Хинд, муаллиф: Аболқосем Радфар — узви шӯрои илмии Пажӯҳишгоҳи илмҳои гуманитарӣ
• Клаусон, Патрик. Эрони абадӣ, 2005, ISBN 1-4039-6276-6  ва en, Пальграв Макмиллан
• Аҳамияти забони форсӣ дар асри деҳаи ҷаҳонӣ, Доктор Муҳаммади Аҷам — Ҳамшаҳрӣ, 22 ноябри 2005

[5] -

• Таъсири забони форсӣ дар забон ва адабиёти нимҷазираи Ҳинд, Доктор Аҷам, сайти Афтоб [6]
• [7]
• Забони «урду» омехтаи форсӣ ва ҳиндӣ аст. Мусоҳибаи доктор Аҷам , Ҳиндустон-кушода/хориҷӣ/
• Паҳрест: Портали забон ва адабиёти форсӣ (форсӣ, дарӣ, тоҷикӣ) Ин торнамо барои ҳама форсизабонон махсус аст ва ҳадафаш ҳифз ва зинда нигоҳ доштани тамаддуни забони форсӣ аст.