Ҷанги Дувоздаҳрух

Наққошии баёнгари Ҷанги Дувоздаҳрух

Ҷанги Дувоздаҳрух (форсӣ: جنگ دوازده‌رخ‎) — номи севумин ҷанги Эрону Турон ва унвони яке аз достонҳои «Шоҳнома», ки шомили 2520 байт аст.

Мавзӯъи достон

Мавзуи достон ҷанги эрониёну турониён ба интиқоми хуни Сиёвуш дар маҳалли марзии Турон, миёни кӯҳи Зибад (ҷойгоҳи сипоҳи Эрон ба фармондеҳии Гударз) ва кӯҳи Гунобад (ҷойгоҳи сипоҳи Турон ба саркардагии Пирони Виса) мебошад. Ин, ба ривояти ҳаким Фирдавсӣ, ҷанги охирин миёни эрониёну турониён дар замони подшоҳии Кайхусрав будааст.

Баъзе китобҳои таърихии дигар бо андаке тағйир ба ин ҷанг пардохтаанд, аммо асоси достон шабеҳи ҳам мебошад. Ба қавли «Шоҳнома», Кайхусрав огоҳ шуд, ки Афросиёб, шоҳи Турон, сипоҳи бузургро барои ҳамла ба Эрон гирд овардааст. Кайхусрав дар «Шоҳнома», аз тимсолҳои ирфонӣ ва мазҳари ростию порсоию некӯӣ аст. Дар ин саҳна, зоҳиран, ба ҳич ваҷҳ хостори хунерзии касон нест. Аммо:

Чу бишнид гуфтори корогаҳон,
Пурандеша биншаст шоҳи ҷаҳон.
Пас он гаҳ чунин гуфт, к-«Ай бихрадон,
Ман эдун шунидастам аз мубадон,
Ки чун моҳи туркон барояд баланд,
Зи хуршеди Эрон-ш ояд газанд!
Сияҳмор чун сар барорад, бикӯб,
Зи сӯрох печон шавад сӯи чӯб.
Чу хусрав ба бедод корад дарахт,
Бигардад аз ӯ подшоҳиву бахт»!

Кайхусрав сарони лашкари худро фаро хонд ва ба ҳар кадом маъмурияти муносиб дод. Аз ҷумла, ба Гудрази сипаҳсолор, дастур дод, ки бо роҳи гуфтугӯву бидуни зӯрнамоӣ хушанатро фурӯ нишонад. Гударз бо лашкаре гарон ба сӯи марз омад ва барои сипоҳ кӯҳи Зибадро муносиб дарёфт. Ва ҳамчунонки Кайхусрав хоста буд, Гевро бо номае назди Пирон фиристод ва аз Пирон бихоҳад, ки даст аз ҷангафрӯзӣ бардорад. Баҳси муфассале дар мулоҳазоти ин нома миёни Пирону Гев сурат мегирад. Пирон, вазири Афросиёб, дар қиёс ба ин подшоҳи тундхӯи худраъю саффок, марде хирадманд, некрой аст, эрониён аз ҷумла, аз алтофу эҳсони вай нисбати Сивуш, ки бо дастури Афросиёб ба хорӣ кушта шуд ва ҳам нисбати Кайхусрави он замон бепаноҳ дар Туронзамин, ба хубӣ огаҳ буданд. Аммо ин фурсат, Пирон ба шурути мундариҷ дар ин нома розӣ намешавад ва ҳаким Фирдавсӣ аз қавли ӯ, ки дар поёни гуфтугӯ гуфтааст, ин байти зеборо меорад:

Маро марг беҳтар аз ин зиндагӣ,
Ки солор монам, кунам бандагӣ!

Гев ноком бар мегардад ва ба Гударз паём медиҳад, ки турониён фақат ҷангро интихоб кардаанд. Афросиёб фармон додааст, ки ҳама паҳлавонони эрониро нобуд кунанд:

На Гударз бояд, ки монад на Гев,
На Фарҳоду Гургину на Руҳҳоми Нев.

Гударзи соҳиброй ин посухро аз Пирон интизор дошт ва лашкарро дар доманаи кӯҳи Зибад омодаи рӯёрӯӣ кард ва бо расидани лашкари Пирон ҷанги сахте даргирифт. Дар оғоз сипоҳ аз ду ҷониб ҷойгоҳи худро тарк намекунанд ва мунтазиранд, ки ҷониби рақиб дар ҳамла пешдастӣ кунанд, то он ки Ҳумон (бародари Пирон) аз сипоҳи Турон ва Бежан (набераи Гударз) аз сипоҳи Эрон сар ба шӯриш бармедоранд. Нахуст Ҳумон бар хилофи раъйи Пирон пеши сипоҳи Эрон метозад ва мубориз металабад, аммо дар набарди сахт аз ҷониби Бежан кушта мешавад. Сипас Настаҳин, бародари Ҳумон, ба лашкари эрониён ҳамла мекунад ва силсилаи ҷангҳое тулонию хунин авҷ мегирад. Тарафҳо наметавонанд ба дигаре чира шаванд ва набарди ду лашкар тоқатфарсо мешавад.

Паҳлавонони эронӣ ва ҳамовардони туронии онҳо

Сарони ҷанг ниҳоят тасмим мегиранд, ки ёздаҳ тан аз далерону сардорони худро интихоб кунанд, то дар набарди тан ба тан натиҷаи набард равшан шавад (куштори зиёд ҳам нашавад). Сипас, ёздаҳ набарди танбатан рух медиҳад, ки дар ҳамаи онҳо сардорони эронӣ ба пирӯзӣ мерасанд:

1. Фарибурзи Ковус дар муқобили Калбоди Веса
2. Геви Гударз ва Гурӯи Зиреҳ
3. Гуроза ва Сиёмаки туронӣ
4. Фуруҳул ва Зангала
5. Руҳҳоми Гударз (Руҳом) ва Бормон
6. Бежани Гев ва Рӯини писари Пирон
7. Ҳаҷири диловар ва Сипаҳрам
8. Зангаи Шоварон ва Ахвости туронӣ
9. Гургини Милод ва Андаримон
10. Барта (Борто)-и диловари эронӣ ва Кеҳроми туронӣ. Кеҳром ба маънии Роми кӯчак аст. Меҳром ба маънии Роми бузург.
11. Гударз ва Пирони Веса
12. Густаҳми писари Гаждаҳам бо Лаҳок ва Фаршидвард^[1]

Марҳилаҳои поёнии ҷанг

Дар ҳамаи рӯёрӯиҳо ҷангҷӯи эронӣ ҳамоварди туронии худро ба ҳалокат мерасонад ва дар ёздаҳумин набард низ Гударз Пиронро мекушад. Сипас Густаҳам, паҳлавони эронӣ, ки Гударз вайро барои ҷанги ёздаҳрух барнагузида буд, аз паси ду бародари Пирон — Лаҳҳоку Фаршедвард, меравад ва ононро дар пайкоре ба ҳалокат мерасонад. Аммо худи ӯ сахт захмӣ мешавад ва Бежан вайро ба назди Кайхусрав меорад, ки Кайхусрав бозубанди худро, ки хосийяти дармонбахшӣ дорад, бар бозуи Густаҳам мебандад ва пизишконро ба дармони ӯ гумошта, ӯро аз марг наҷот медиҳад. Ҷанг саранҷом бо пирӯзии Кайхусрав ва кушта шудани Афросиёб поён меёбад.

«Дувоздаҳрух» яке аз достонҳои тулонӣ ва дар айни ҳол ба сабаби диққат дар сохти он ва тавсифҳои ҳаяҷонангезу равонковона, дар шумори беҳтарину олитарин достонҳои «Шоҳнома» аст. Унвони ин достон дар дастнависҳои китоб мухталиф аст. Дар бархе ба муносибати ёздаҳ набарди аслӣ «Ёздаҳрух», дар бархе дигар, ба муносибати набард миёни Густаҳаму ду бародари Пирон «Дувоздахрух» ва дар бархе дигар «Разми Гударз бо Пирон» номида шудааст. Вале чун дар китоби «Маҷмаъу-л-таворих» (таълифаш соли 1126), ҳамчунин дар чопи аксии ин китоб унвони ин достон «Дувоздаҳрух» омадааст ва набарди дувоздаҳум миёни Густаҳаму ду бародари Пирон ҳам яке аз муҳимтарин ва пуршӯртарин бахшҳои достон аст, унвони «дувоздахрух» муносибтар менамояд. Вожаи «рух» дар ин унвон ба маънои «чеҳра» ва дар ин ҷо «размандаи номдор» аст ва дар ҳамин маънӣ дар бозии шатранҷ низ ба кор рафтааст.

Эзоҳ

1. گنجور » فردوسی » شاهنامه » داستان دوازده رخ » بخش ۱. ganjoor.net. 24 июни 2025 санҷида шуд.