กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ ในฉลองพระองค์เครื่องแบบทหารเรือฝรั่งเศส ถ่ายโดยหลวงอัคนีนฤมิตร (จิตร จิตราคนี)
กรมพระราชวังบวรสถานมงคล
ดำรงพระยศ	2 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - 28 สิงหาคม พ.ศ. 2428 (16 ปี 331 วัน)
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
อุปราชาภิเษก	25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2411
ก่อนหน้า	พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
ถัดไป	ยกเลิกตำแหน่งวังหน้า ทรงสถาปนาตำแหน่ง สยามมกุฎราชกุมาร ขึ้นมาแทน
ประสูติ	6 กันยายน พ.ศ. 2381[1]
ทิวงคต	28 กันยายน พ.ศ. 2428 (47 พรรษา) พระราชวังบวรสถานมงคล
ราชวงศ์	จักรี
พระราชบิดา	พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระราชมารดา	เจ้าคุณจอมมารดาเอม

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (6 กันยายน พ.ศ. 2381 — 28 สิงหาคม พ.ศ. 2428) เป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นับเป็นกรมพระราชวังบวรพระองค์สุดท้าย เพราะหลังจากพระองค์ทิวงคต พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ยกเลิกตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลและทรงสถาปนาตำแหน่งสยามมกุฎราชกุมารขึ้นมาแทน

ประสูติ

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ เป็นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าคุณจอมมารดาเอม เมื่อวันพฤหัสบดี แรม 2 คำ เดือน 10 ตรงกับวันที่ 6 กันยายน พ.ศ. 2381^[2] เมื่อแรกประสูติพระองค์มีพระอิสริยยศที่หม่อมเจ้า พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระนามว่า ยอร์ชวอชิงตัน ตามชื่อของจอร์จ วอชิงตัน ประธานาธิบดีสหรัฐคนแรก คนทั่วไปออกพระนามว่ายอด ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระนามให้ใหม่ว่า พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ายอดยิ่งยศ บวรราโชรสรัตนราชกุมาร และได้รับการสถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรมที่กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เมื่อ พ.ศ. 2404 และได้เฉลิมพระราชมนเทียรเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว^[3]

การแต่งตั้งเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล

เมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ไม่ได้ทรงแต่งตั้งผู้ใดขึ้นดำรงตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) เพราะในขณะนั้นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ คือ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ยังพระชนมพรรษาเพียง 12 พรรษา ทำให้เสี่ยงต่อการถูกแย่งชิงราชบัลลังก์ ฝ่ายเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ซึ่งถูกสงสัยมาตั้งแต่ครั้งพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวยังทรงพระชนม์ว่าคิดจะชิงราชสมบัติจึงได้เสนอให้ทรงแต่งตั้งพระองค์เจ้ายอดยิ่งเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล แต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว​โปรดเกล้าฯ ให้แต่งตั้งพระองค์เจ้ายอดยิ่ง เป็น กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เมื่อ พ.ศ. 2410 แต่ไม่ได้ตั้งให้เป็นวังหน้า

ก่อนหน้าพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจะสวรรคต 1 วัน ได้มีการประชุมพระญาติวงศ์และขุนนาง ที่ประชุมอันมีเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) เป็นประธาน ตกลงที่จะแต่งตั้งกรมหมื่นบวรวิไชยชาญเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล​ตามคำเสนอของพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ แต่เรื่องนี้ไม่เป็นมติเอกฉันท์ของที่ประชุม เพราะกรมขุนวรจักรธรานุภาพ ทรงคัดค้านว่า การแต่งตั้งผู้ดำรงตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล​นั้น ตามโบราณราชประเพณีเป็นพระราชอำนาจของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ไม่ใช่เป็นหน้าที่ของที่ประชุม ซึ่งทำความไม่พอใจให้แก่เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ท่านจึงได้ย้อนถามว่า "ที่ไม่ยอมนั้น อยากจะเป็นเองหรือ" กรมขุนวรจักรธรานุภาพ จึงตอบว่า "ถ้าจะให้ยอมก็ต้องยอม" จึงเป็นอันว่าที่ประชุมเห็นสมควรที่จะแต่งตั้งกรมหมื่นบวรวิไชยชาญเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในวันที่ 25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2411 เป็นกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ วังหน้าองค์สุดท้ายในสมัยรัตนโกสินทร์^[4]

วิกฤตการณ์วังหน้า

บทความหลัก: วิกฤตการณ์วังหน้า

เนื่องจากเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เป็นผู้สนับสนุนให้ได้เป็นแต่งตั้งเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ จึงทรงเกรงใจเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เป็นอันมาก

ในช่วงต้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประมาณ พ.ศ. 2417-2418 ทรงริเริ่มปฏิรูปปรับปรุงการปกครองประเทศให้ทันสมัยโดยโยงอำนาจเข้าศูนย์กลาง ทรงตั้งหอรัษฎากรพิพัฒน์ (Auditing Office ปัจจุบันคือกระทรวงการคลัง) เพื่อรวบรวมการเก็บภาษีมาอยู่ที่เดียวกัน ซึ่งกระทบกระเทือนต่อการเก็บรายได้ สร้างความไม่พอใจแก่เจ้านายและขุนนางเก่าแก่เป็นอันมาก โดยเฉพาะกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ซึ่งเดิมมีรายได้แผ่นดินถึง 1 ใน 3 มีทหารในสังกัดถึง 2000 นาย และมีข้าราชบริพารเป็นจำนวนมาก และเกิดปฏิกิริยาโต้ตอบ มีการสะสมอาวุธ มีความขัดแย้งระหว่างวังหลวงกับวังหน้า จนเกือบจะเกิดสงครามกลางเมือง ซึ่งเรียกเหตุการณ์ขัดแย้งนี้ว่า วิกฤตการณ์วังหน้า^[5][6]

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญทรงมีความรู้ภาษาอังกฤษเป็นอย่างดี และเข้าไปคบค้าสนิทสนมกับนายโทมัส น็อกซ์ กงสุลอังกฤษ ประกอบกับในสมัยนั้น จักรวรรดิบริติชคุกคามสยาม ถึงขั้นเรียกเรือรบมาปิดปากแม่น้ำ ทางวังหลวงจึงหวาดระแวง เชื่อว่ามีแผนการจะแบ่งดินแดนเป็นสามส่วนคือ ทางเหนือถึงนครเชียงใหม่ (หรืออาจจะเป็นพื้นที่ตั้งแต่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาไปทางฝั่งตะวันออกของประเทศ) ให้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปกครอง พื้นที่ตั้งแต่ฝั่งตะวันออกแม่น้ำแม่กลองไปจนถึงฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยา ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ปกครอง ทางใต้ตั้งแต่ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำแม่กลองลงไป ให้กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญครอง นัยว่าเมื่อแบ่งสยามให้เล็กลงแล้วจะได้อ่อนแอ ง่ายต่อการเอาเป็นเมืองขึ้น

เหตุการณ์บาดหมางเกิดขึ้นเมื่อวันหนึ่ง เกิดระเบิดขึ้นที่ตึกดินในวังหลวง ไฟไหม้ลุกลามไปถึงพระบรมมหาราชวัง ทางวังหลวงเข้าใจว่าวังหน้าเป็นผู้วางระเบิด และไม่ส่งคนมาช่วยดับไฟ ส่วนกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ ก็เสด็จหลบหนีไปอยู่ในสถานกงสุลอังกฤษไม่ยอมเสด็จออกมา เหตุการณ์ตึงเครียดนี้กินเวลาถึงสองสัปดาห์ จนกระทั่งสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์เดินทางกลับจากราชบุรี เข้ามาไกล่เกลี่ย โดยฝ่ายอังกฤษและฝรั่งเศสถือว่าเหตุการณ์ครั้งนั้นเป็นการเมืองภายในของสยาม และไม่ได้เข้ามาก้าวก่าย

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญทรงเป็นเจ้านายที่มีความสามารถหลายด้าน ด้านนาฏกรรม ทรงพระปรีชา เล่นหุ่นไทย หุ่นจีน เชิดหนัง และงิ้ว ด้านการช่าง ทรงชำนาญเครื่องจักรกล ทรงต่อเรือกำปั่น ทรงทำแผนที่แบบสากล ทรงสนพระทัยในแร่ธาตุ ถึงกับทรงสร้างโรงถลุงแร่ไว้ในพระราชวังบวรสถานมงคล เมื่อ พ.ศ. 2426 ทรงได้รับประกาศนียบัตรจากฝรั่งเศส ในฐานะผู้เชี่ยวชาญสาขาวิชาช่าง^[7]

ทิวงคต

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญทิวงคต ณ พระที่นั่งบวรบริวัติ เมื่อวันศุกร์ เดือน 9 แรม 3 ค่ำ ปีระกา จุลศักราช 1247 (28 สิงหาคม พ.ศ. 2428) เวลา 23:30 น. พระชนมายุ 47 พรรษา วันต่อมาเวลาบ่าย 3 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ มาพระราชทานน้ำสรงพระศพ เจ้าพนักงานเชิญพระศพมายังพระที่นั่งอิศราวินิจฉัย ประกอบพระโกศทองน้อย พระสงฆ์ทรงสมณศักดิ์ 50 รูปสดับปกรณ์ และพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมทั้งกลางวันกลางคืน^[8] แล้วพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง เมื่อวันที่ 14 มิถุนายน พ.ศ. 2429 นับแต่นั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ไม่ได้ทรงแต่งตั้งผู้ใด ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลจึงหายไป จนถึงปีจอ พ.ศ. 2429 จึงทรงสถาปนาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ เป็นสยามมกุฎราชกุมาร และยกเลิกตำแหน่งกรมพระราชวังบวรฯ ตั้งแต่นั้นมา

พระราชโอรส-พระราชธิดา

ประสูติก่อนอุปราชาภิเษก

• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชายแฝด (ไม่มีพระนาม) (พ.ศ. 2400) ประสูติแต่จอมมารดาหม่อมหลวงปริก
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปฐมพิสมัย (พ.ศ. 2405-2421) ประสูติแต่จอมมารดากรุด

ประสูติเมื่ออุปราชาภิเษกแล้ว

• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิไลยวรวิลาส (พ.ศ. 2411 - 2471) ประสูติแต่จอมมารดาเข็ม ทรงเป็นต้นราชสกุล วิไลยวงศ์
• พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นชาญไชยบวรยศ (พ.ศ. 2412-2463) ประสูติแต่จอมมารดาปริกเล็ก ทรงเป็นต้นราชสกุล กาญจนะวิชัย
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชาย (ไม่มีพระนาม) (พ.ศ. 2413) ประสูติแต่จอมมารดาเวก
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชาย (ไม่มีพระนาม) (พ.ศ. 2413) ประสูติแต่จอมมารดาละม้าย
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภัททาวดีศรีราชธิดา (พ.ศ. 2414-2442) ประสูติแต่จอมมารดาเลี่ยมเล็ก
• พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา (พ.ศ. 2414-2470) ประสูติแต่จอมมารดาเลี่ยมใหญ่ ทรงเป็นต้นราชสกุล กัลยาณะวงศ์
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธิดาจำรัสแสงศรี (พ.ศ. 2414-2440) ประสูติแต่จอมมารดาเขียวใหญ่
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉายรัศมีหิรัญพรรณ (พ.ศ. 2414-2471) ประสูติแต่จอมมารดาปุ้ย
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิง (ไม่มีพระนาม) (พ.ศ. 2415) ประสูติแต่จอมมารดาเวก
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากลิ่นแก่นจันทนารัตน์ (พ.ศ. 2415-2418) ประสูติแต่จอมมารดาจั่น
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทัศนนิภาธร (พ.ศ. 2415-2461) ประสูติแต่จอมมารดาหม่อมหลวงนวม ทรงเป็นต้นราชสกุล สุทัศนีย์
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรวุฒิอาภรณ์ (พ.ศ. 2416-2485) ประสูติแต่จอมมารดาป้อม ทรงเป็นต้นราชสกุล วรวุฒิ
• ‎พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโอภาสไพศาลรัศมี (พ.ศ. 2416-2440) ประสูติแต่จอมมารดาหม่อมราชวงศ์กลีบ
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชาย (ไม่มีพระนาม) (พ.ศ. 2416) ประสูติแต่จอมมารดาอิน
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอับสรศรีราชกานดา (พ.ศ. 2416-2460) ประสูติแต่จอมมารดาต่วน
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารุจาวรฉวี (พ.ศ. 2417-2478) ประสูติแต่จอมมารดาสมบุญ ทรงเป็นต้นราชสกุล รุจจวิชัย
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเทวีวิไลยวรรณ (พ.ศ. 2418-2485) ประสูติแต่จอมมารดาสุ่นใหญ่
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิบูลยพรรณรังษี (พ.ศ. 2419-2451) ประสูติแต่จอมมารดาเขียวเล็ก ทรงเป็นต้นราชสกุล วิบูลยพรรณ
• พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ (พ.ศ. 2419-2489) ประสูติแต่จอมมารดาเลี่ยมเล็ก ทรงเป็นต้นราชสกุล รัชนี
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าไชยรัตนวโรภาส (พ.ศ. 2419-2440) ประสูติแต่จอมมารดาปริกใหญ่
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิมลมาศมาลี (พ.ศ. 2419-2464) ประสูติแต่จอมมารดาจั่น
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุนทรีนาฏ (พ.ศ. 2423-2513) ประสูติแต่จอมมารดาสุ่นเล็ก
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประสาทสมร (พ.ศ. 2426-2456) ประสูติแต่จอมมารดายิ้ม
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรวิสุทธิ์ (พ.ศ. 2426-2453) ประสูติแต่จอมมารดาสอาด ทรงเป็นต้นราชสกุล วิสุทธิ
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากมุทมาลี (พ.ศ. 2427-2454) ประสูติแต่จอมมารดาหม่อมราชวงศ์เชื้อ
• พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีสุดสวาดิ (พ.ศ. 2427-2489) ประสูติแต่จอมมารดาแข

พระเกียรติยศ

ธรรมเนียมพระยศของ กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
การทูล	ใต้ฝ่าละอองพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พระพุทธเจ้าข้า/เพคะ

พระอิสริยยศ

• หม่อมเจ้ายอร์ชวอชิงตัน
• พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ายอดยิ่งยศ บวรราโชรสรัตนราชกุมาร
• พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ
• กรมพระราชวังบวรสถานมงคล
• กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระนามหลังทิวงคต)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)

พงศาวลี

พงศาวลีของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. (=23.) พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. ชาวฮกเกี้ยนแซ่ตัน               10. เงิน แซ่ตัน                       21. น้องสาวของท่านผู้หญิงน้อย ภรรยาเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่)               5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                             22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์                       23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)               1. กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ                                         24. พระยารัตนราชเศรษฐี (อ๋อง ไซ)               12. บุญมาก แซ่อ๋อง                       25. หม่อมปราง               6. บุญมี แซ่อ๋อง                             26. บุญเกิด แซ่โหงว               13. บุญเลี้ยง แซ่โหงว                       3. เจ้าจอมมารดาเอม

แผนผัง

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก

^(1) พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท

สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา

^(2) พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์

สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ

^(3) พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

^(4) พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอาภรณ์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าปิ๋ว

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าโสมนัส

^(5) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์

กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอิศริยาลงกรณ์

^(6) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าตรีเพ็ชรุตม์ธำรง

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร กรมหลวงลพบุรีราเมศวร์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าศิริราชกกุธภัณฑ์

สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา

สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราไชย

^(7) พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

^(8) พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร

^(9) พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

^(10) พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว

อ้างอิง

1. ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. ISBN 974-221-818-8
2. กรมศิลปากร สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 127. ISBN 978-974-417-594-6
3. หอสมุดพระวชิรญาณ, ราชสกุลวงศ์พระนามเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้าในกรุงรัตนโกสินทร์, โรงพิมพ์ไท, พ.ศ. 2463
4. ทิพากรวงศ์, เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 เล่ม 2. พระนคร : โรงพิมพ์คุรุสภา, 2504.
5. การแก้ไขวิกฤตชาติ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าหัวเก็บถาวร 2007-01-11 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
6. รัชกาลที่ 5 กับการเสด็จอินเดีย พ.ศ. 2414 และความเข้าใจต่อการปฏิรูปแห่งรัชสมัยเก็บถาวร 2007-05-26 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
7. ฐานะผู้เชี่ยวชาญสาขาวิชาช่าง
8. "กรมพระราชวังบวร ฯ ทิวงคต" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 1 (37): 332–333. 22 กันยายน จ.ศ. 1247. สืบค้นเมื่อ 6 มกราคม พ.ศ. 2563. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)

ก่อนหน้า		กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ		ถัดไป
พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว		กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (ราชวงศ์จักรี) (พ.ศ. 2411 - พ.ศ. 2428)		สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร (สยามมกุฎราชกุมาร)
พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว		ผู้บัญชาการทหารเรือวังหน้า (พ.ศ. 2408 - พ.ศ. 2428)		พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ (ผู้บัญชาการทหารเรือ)