นูกูเลกา (ตองงา: Nukuleka) เป็นหมู่บ้านชาวประมงขนาดเล็กบริเวณชายฝั่งตะวันออกเฉียงเหนือของเกาะโตงาตาปู ประเทศตองงา ในเดือนมกราคม ค.ศ. 2008 เดวิด วี. เบอร์ลี นักโบราณคดีชาวแคนาดาได้กล่าวอ้างว่าที่แห่งนี้เป็น "แหล่งกำเนิดอารยธรรมพอลินีเซีย"
เมื่อ ค.ศ. 2007 เบอร์ลีได้นำคณะโบราณคดีในการขุดค้นที่นูกูเลกา และค้นพบชิ้นส่วนเครื่องปั้นดินเผาแลพีตา ซึ่งพวกเขาคาดคะแนว่ามีอายุประมาณ 2,900 ปี เบอร์ลีย์กล่าวว่า "ตองงาเป็นกลุ่มเกาะแรกในพอลินีเซียที่ชาวแลพีตาตั้งถิ่นฐาน...และนูกูเลกาเป็นถิ่นฐานแรกในตองงา"[1] การค้นพบนี้ท้าทายการกล่าวอ้างของซามัว ที่เคยประชาสัมพันธ์ตนเองกว่าทศวรรษในฐานะแหล่งกำเนิดอารยธรรมพอลินีเซีย[2][3]
ตามการกล่าวอ้างของเบอร์ลี นูกูเลกาเป็นพื้นที่แรกที่ผู้ตั้งถิ่นฐานชาวเมลานีเซียเข้ามาอยู่อาศัย และพัฒนาวัฒนธรรมและโครงสร้างทางสังคมใหม่ กลายเป็นกลุ่มคนอีกกลุ่มหนึ่งที่เรียกว่า "พอลินีเซีย" ก่อนที่จะออกไปตั้งถิ่นฐานตามหมู่เกาะที่ไม่มีใครอยู่ในพอลินีเซีย[4] ใน ค.ศ. 2012 เบอร์ลีและคณะได้รายงานผลการใช้เทคนิคการหาอายุด้วยยูเรเนียม-ทอเรียมเครื่องมือหินปะการังที่ค้นพบในนูกูเลกาย้อนไปได้ถึงสมัย 888 ปีก่อนคริสตกาล (2,838 BP) นั่นจึงทำให้ทราบช่วงเวลาที่แน่นอนของการตั้งถิ่นฐานในช่วงแรกได้[5]
อย่างไรก็ตาม ข้อสรุปของเบอร์ลีถูกตั้งคำถามจากโอกูซีตีโน มาฮีนา อาจารย์ด้านเศรษฐกิจการเมืองแปซิฟิกและมนุษยวิทยาศิลปะแปซิฟิก มหาวิทยาลัยออกแลนด์[6][7]