พระเจ้านันทบุเรง

นันทบุเรง
พระมหากษัตริย์พม่าและประเทศราช หงสาวดี (ค.ศ. 1581–99) อังวะและไทใหญ่ (ค.ศ. 1581–97) ตองอู (ค.ศ. 1581–97) แปร (ค.ศ. 1581–95) มณีปุระ (ค.ศ. 1581–93)
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599
ราชาภิเษก	15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	พระเจ้าญองยาน
อัครมหาเสนาบดี	พญาแก่นท้าว
ราชาธิราชแห่งล้านนา
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – ราวกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1597
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	สมเด็จพระนเรศวรมหาราช
เจ้าประเทศราช	นรธาเมงสอ
ราชาธิราชแห่งสยาม
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 3 พฤษภาคม ค.ศ. 1584
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
เจ้าประเทศราช	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
ราชาธิราชแห่งล้านช้าง
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599[note 1]
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
เจ้าประเทศราช	สมเด็จพระไชยเชษฐาธิราช (ค.ศ. 1581–88) พระยาแสนสุรินทร์ (ค.ศ. 1588–91) พระหน่อแก้วกุมาร (ค.ศ. 1591–95) พระวรปิตา (ค.ศ. 1596–99)
ประสูติ	9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535(1535-11-09) ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 ตองอู
สวรรคต	30 พฤศจิกายน [ตามปฎิทินเก่า: 20 พฤศจิกายน] 1600 (65 ชันษา) ตรงกับวันพฤหัสบดี ขึ้น 10 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 962[1] ตองอู
ฝังพระศพ	1 ธันวาคม [ตามปฎิทินเก่า: 21 พฤศจิกายน] 1600 พระราชวังตองอู
คู่อภิเษก	หงสาวดีมิบะยา มีนพยู มีนทเว สิริราชเทวี เมงตะยาแม่ท้าว
พระราชบุตร ฯลฯ	พระราชโอรส 20 พระองค์ พระราชธิดา 18 องค์ เช่น: มังกยอชวา มังรายกะยอฉะวาที่ 2 แห่งอังวะ คีนมะน่อง ตะโดธรรมราชาที่ 3 ศรีธรรมาโศก เมงเยสีหะ
ราชวงศ์	ตองอู
พระราชบิดา	พระเจ้าบุเรงนอง
พระราชมารดา	อตุลสิริมหาราชเทวี
ศาสนา	พุทธเถรวาท

พระเจ้านันทบุเรง (พม่า: နန္ဒဘုရင်, ออกเสียง: [nàɰ̃.da̰ bə.jɪ̀ɰ̃]; อักษรโรมัน: Nanda Bayin; 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 – 30 พฤศจิกายน ค.ศ. 1600) หรือ พระเจ้าหงษางาจีสะยาง^[2] เป็นพระเจ้าหงสาวดีจากราชวงศ์ตองอู เสวยราชสมบัติตั้งแต่ ค.ศ. 1581 ถึง ค.ศ. 1599 รัชสมัยพระองค์เป็นช่วงแห่งการล่มสลายของจักรวรรดิตองอู อาณาจักรอันยิ่งใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์

พระองค์เป็นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในพระเจ้าบุเรงนอง และทรงร่วมนำศึกหลาย ๆ ครั้งในการขยายจักรวรรดิของพระราชบิดา เมื่อเถลิงราชย์แล้ว พระองค์ทรงเผชิญกับภาระอันเหลือบ่ากว่าแรงในการธำรงมหาอาณาจักรที่พระบิดาเพียรสร้างเอาไว้^[3] พระองค์ไม่ได้รับการสนับสนุนจากเจ้าประเทศราช เมื่อครองราชย์ได้เพียงสามปี ทั้งพม่าตอนบนและอาณาจักรอยุธยาก็แข็งเมือง พระองค์ไม่สามารถประชุมพลได้มากกว่าหนึ่งในสามของกองทัพสมัยพระบิดาเพื่อยกไปปราบ ทั้งไม่สามารถปรองดองกับเมืองเล็กเมืองน้อย^[4] ครั้นช่วง ค.ศ. 1584 ถึง ค.ศ. 1593 พระองค์ทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง ซึ่งพ่ายแพ้ทุกครั้ง ทำให้พระราชอำนาจเสื่อมถอยลง และนับแต่ ค.ศ. 1593 เป็นต้นมา พระองค์กลับทรงเป็นฝ่ายที่ต้องตั้งรับการรุกรานจากอยุธยา โดยในระหว่าง ค.ศ. 1594 ถึง ค.ศ. 1595 อยุธยาสามารถยึดชายฝั่งตะนาวศรีได้ทั้งหมด ส่งผลให้ประเทศราชอื่น ๆ พากันแปรพักตร์จากพระองค์ใน ค.ศ. 1597 ต่อมาใน ค.ศ. 1599 ทัพผสมจากตองอูและยะไข่บุกหงสาวดีเมืองหลวงของพระองค์ พระองค์ทรงถูกจับไปกักขังไว้ที่เมืองตองอู ส่วนเมืองหงสาวดีก็ถูกยะไข่ปล้นทรัพย์และเผาทำลายจนสิ้น หนึ่งปีให้หลัง นัดจินหน่อง โอรสพระเจ้าเมงเยสีหตูแห่งตองอู ลอบวางยาพิษพระองค์สวรรคต^[5][6]

พระองค์เป็นพระมหากษัตริย์ที่แข็งขันจนอาจนับได้ว่ายิ่งกว่าพระมหากษัตริย์พม่าทั่ว ๆ ไป^[4] แต่ข้อผิดพลาดประการหนึ่งของพระองค์ คือ การพยายามควบคุมจักรวรรดิที่ใหญ่กว้างขวางภายใต้ความสัมพันธ์ในระบอบอุปถัมภ์เอาไว้^[7] จึงเป็นบทเรียนแก่ผู้สืบสันตติวงศ์ของพระองค์ในคริสต์ศตวรรษที่ 17 มิให้ขยายดินแดนจนเกินควร และให้เน้นการปกครองแบบรวมศูนย์ บทเรียนดังกล่าวยังเป็นเหตุให้ปฏิรูปการปกครองในช่วงรื้อฟื้นราชวงศ์ตองอู และปรับปรุงเพิ่มในช่วงราชวงศ์คองบอง ระบอบปกครองที่ปฏิรูปนี้ดำเนินต่อมาจนสิ้นสุดกษัตริย์พม่าใน ค.ศ. 1885^[7]

ต้นพระชนม์

พระราชกำเนิด

นันทบุเรงประสูติเมื่อวันที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535^{[note 2]} ณ พระราชวังตองอู พระราชบิดาคือขุนพลบุเรงนอง ซึ่งภายหลังขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดี พระราชมารดาคือเจ้าหญิงตะเกงจี (Thakin Gyi) ซึ่งต่อมาคือพระนางอตุลสิริมหาราชเทวี พระอัครมเหสีกรุงหงสาวดี พระมาตุลาคือพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้แห่งหงสาวดี และพระเจ้าตาคือพระเจ้าเมงจีโยแห่งตองอู และพระเชษฐภคินีเป็นอัครมเหสีกรุงอังวะ ด้วยความสัมพันธ์ทางเครือญาติเหล่านี้ นันทบุเรงจึงทรงมีเชื้อสายราชวงศ์แห่งอาณาจักรพุกามและอาณาจักรปีนยะ^[8] นอกจากนี้ พระองค์ยังน่าจะทรงมีเชื้อไทใหญ่ด้วย^{[note 3]}

การศึกษา

นันทบุเรงประทับ ณ พระราชวังตองอู จนพระชนม์ได้สามพรรษา จึงแปรพระราชฐานมาพระราชวังพะโคที่เมืองหงสาวดี (พะโค) ซึ่งตั้งเป็นเมืองหลวงแห่งใหม่ของจักรวรรดิตองอูเมื่อ ค.ศ. 1539 ตลอดพระชนมชีพวัยเยาว์ พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ พระเจ้าลุง นำพาพระบิดาไปทำศึกบ่อยครั้ง เมื่อพระเจ้าลุงทรงตั้งพระบิดาเป็นอุปราชใน ค.ศ. 1542 นันทบุเรงจึงทรงอยู่ในลำดับที่สองของการสืบราชบัลลังก์ตองอูไปโดยปริยาย ในพระสถานะดังกล่าว นันทบุเรงทรงได้รับการฝึกฝนทางทหารเสมือนพระมาตุลาและพระบิดา^[9]

เมื่อพระชนมายุได้ 13 พรรษา นันทบุเรงทรงได้รับบรรดาศักดิ์ "ชัยสิงห์" (Zeya Thiha) และโดยตามเสด็จพระมาตุลากับพระบิดาไปทำศึกกับอาณาจักรอยุธยาในสงครามคราวเสียพระสุริโยทัย ความกล้าหาญของนันทบุเรงทำให้พระมาตุลาพระราชทานบรรดาศักดิ์ "เมงเยกะยอชวา" (Minye Kyawswa) แก่นันทบุเรง^[10]

อุปราช

การเข้าสู่ตำแหน่ง

พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้พระมาตุลาของพระองค์ถูกลอบปลงพระชนม์ในวันที่ 30 เมษายน ค.ศ. 1550 แม้พระบิดาจะเป็นพระมหาอุปราช แต่มังฆ้องที่ 2 พระอนุชาร่วมพระบิดาเดียวกับบุเรงนอง ไม่ยอมรับสิทธิสืบบัลลังก์ดังกล่าว และประกาศตนเป็นเอกราช ณ เมืองตองอู นันทบุเรงจึงพาพระมารดาและพระพี่นางลี้ภัยไปหาพระบิดาซึ่งเวลานั้นไปราชการศึกที่เมืองทะละ (ในเมืองย่างกุ้งปัจจุบัน)^[11]

ณ ที่นั้น นันทบุเรงทรงร่วมกับพระบิดาวางแผนกอบกู้ราชบัลลังก์ กองกำลังของบุเรงนองเข้าตีเมืองตองอูเป็นครั้งแรกในเดือนกันยายน ค.ศ. 1550 และยึดเมืองได้ในวันที่ 11 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองไว้ชีวิตมังฆ้องที่ 2 แล้วราชาภิเษกขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดีสืบต่อจากพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ สถาปนานันทบุเรงพระราชโอรสซึ่งขณะนั้นพระชนมายุได้ 15 พรรษา ขึ้นเป็นพระมหาอุปราช พระราชพิธีราชาภิเษกมีขึ้น ณ วันที่ 12 มกราคม นั้นเอง^{[note 4]}

งานศึก

ตลอด 15 ปีต่อมา บุเรงนองทรงมุ่งมั่นขยายจักรวรรดิตองอู ทำให้คนใกล้ชิดต้องทุ่มเทกายใจแก่การศึกไปด้วย แต่ในช่วงแรก นันบุเรงยังทรงพระเยาว์นัก จึงมีบทบาทจำกัด จน ค.ศ. 1557 เป็นต้นมา นันทบุเรงทรงได้รับภารกิจสำคัญมากขึ้นเรื่อย ๆ ทำให้พระองค์ พร้อมด้วยพระเจ้าอาคือมังฆ้องที่ 2, ตะโดธรรมราชาที่ 2, และตะโดเมงสอ กลายเป็นสี่ยอดขุนพลของบุเรงนอง และหลายทศวรรษให้หลัง นันทบุเรงทรงก้าวหน้าด้วยความดีความชอบในฐานะผู้นำทัพ จนเมื่อปลายรัชสมัยของพระบิดา นันทบุเรงก็ทรงได้เป็นผู้นำศึกทั้งหมดด้วยพระองค์เอง

การศึกของอุปราชนันทบุเรง (ค.ศ. 1551–80)

สถานที่ เวลา ไพร่พล หมายเหตุ แปร ค.ศ. 1551 ? เพื่อป้องกันหงสาวดี[12] หงสาวดี ค.ศ. 1552 1 กรม ไม่ได้รบกัน[13] อังวะ ค.ศ. 1553 14,000 คน งานใหญ่ครั้งแรก เป็นแม่กองนำทัพหน้าขึ้นเหนือไปปราบอังวะ แต่หน้าที่ส่วนใหญ่เป็นแต่ทางพิธีการ เพราะพระเจ้าอาทั้งสอง คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และมังฆ้องที่ 2 ในฐานะที่มีประสบการณ์สูง ทรงเป็นผู้บัญชาการหลัก การศึกครั้งนี้สิ้นสุดลงด้วยฝ่ายหงสาวดีเลิกทัพกลับ เพราะอังวะป้องกันเป็นสามารถ[14] อังวะ ค.ศ. 1554–55 ? เพื่อป้องกันหงสาวดี[15] กลุ่มรัฐไทใหญ่ ค.ศ. 1557 12,000 คน นำทัพกับพระเจ้าอา ตะโดเมงสอ และมังฆ้องที่ 2 ไปบรรจบกันที่เมืองตี่บอ ได้ชนช้างกับข้าศึกที่เมืองนี้[16] เมืองนาย ค.ศ. 1557 8,000 คน เป็นนายกองใหญ่ มีพญาทะละเป็นนายกองรอง แต่ไม่ได้รบ เพราะกองหน้าซึ่งมีพระเจ้าอา ตะโดธรรมราชาที่ 2 เป็นผู้นำนั้น ตีได้เมืองนายเสียก่อน[17] ล้านนา ค.ศ. 1558 10 กรม 2 กองพันทหารม้า หนึ่งหนึ่งในสามกองหน้า อีกสองกองมีผู้นำ คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และตะโดเมงสอ[18] เมืองนาย ค.ศ. 1558 10 กรม นำทัพกับตะโดเมงสอขึ้นจากล้านนาไปปราบกบฏเจ้าฟ้าเมืองนาย (saopha of Mone)[19] กลุ่มรัฐไทใหญ่ในลุ่มแม่น้ำสาละวิน ค.ศ. 1563 12,000 คน นำหนึ่งในสี่ทัพที่ยกไปรุกรานกลุ่มรัฐในลุ่มน้ำสาละวิน ทัพของนันทบุเรงยกจากเมืองหมอก (Momeik) โดยมีพญาทะละเป็นแม่กองรอง ได้รบกันที่เมืองเมา (Maing Maw) ยึดได้เมือง Hotha, Latha, Kaingma, และ Mainglyin[20] อยุธยา ค.ศ. 1563–64 14,000 คน นำทัพพร้อมด้วยพระเจ้าอา มังฆ้องที่ 2 ไปยึดสุโขทัยได้สำเร็จในเดือนธันวาคม ค.ศ. 1563 แล้วเดินหน้าเข้าตีกำแพงเมืองอยุธยา[21] ล้านนา ค.ศ. 1564 12,000 คน นำทัพหนึ่งในสี่ทัพจากอยุธยาขึ้นไปตีเชียงใหม่ แล้วยกจากเชียงใหม่ไปตีเชียงแสน ผู้นำท้องถิ่นออกถวายสัตย์[22] ล้านช้าง ค.ศ. 1564–65 24,000 คน เป็นนายกองใหญ่ ยึดเวียงจันทน์ได้ในเดือนมกราคม ค.ศ. 1565[23] ได้ตั้งผู้ปกครองใหม่ให้ล้านช้างในฐานะเมืองขึ้นของหงสาวดี แล้วยกทัพออกจับตัวพระไชยเชษฐา กษัตริย์ลาวพระองค์ก่อน แต่หาไม่พบ จึงเสด็จกลับหงสาวดีในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 1565[24] อยุธยา ค.ศ. 1568–69 11,000 คน นำหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปตีอยุธยา[25] ล้านช้าง ค.ศ. 1569–70 11 กรม นำทัพหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปรุกรานล้านช้างในเดือนตุลาคม ค.ศ. 1569 ทัพของนันทบุเรงยกจากลำพูนเข้าล้านช้าง[26] ติดตามหากองกำลังท้องถิ่นที่ต่อต้านหงสาวดีเป็นหลายเดือน ไพร่พลอดอยากล้มตาย จึงยกกลับในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1570[27] เหลือพลเดิมไม่กี่คนรอดกลับหงสาวดี[28] โมเยง (Mohnyin) และโมกอง (Mogaung) ค.ศ. 1571–72 12,000 คน นำหนึ่งในสองทัพขึ้นเหนือไปปราบกบฏที่ภูเขากะชีน (Kachin hills) อีกทัพมีผู้นำคือตะโดธรรมราชาที่ 2 ยึดโมเยงและโมกองได้โดยปราศจากการต่อต้าน ผู้นำกบฏหนีเข้าป่า ไม่สามารถจับตัวได้[29] ล้านช้าง ค.ศ. 1574 11,000 คน นำหนึ่งในกองหน้าทั้งสามกอง ไม่มีการต่อต้าน จึงยึดเวียงจันทน์ได้โดยง่าย[30] โมเยงและโมกอง ค.ศ. 1575 7,000 คน นำหนึ่งในห้าทัพไปปราบกบฏในภูเขากะชีนอีกครั้ง[31] ทัพของนันทบุเรงและตะโดเมงสอขับไล่กบฏออกจากหุบเขา กองพันกองหนึ่งของตะโดเมงสอสังหารผู้นำกบฏคนหนึ่งได้[32] ล้านช้าง ค.ศ. 1579–80 22,000 คน เพื่อปราบความวุ่นวายในล้านช้าง ไม่มีการต่อต้าน จึงประพาสชนบทล้านช้างหลายเดือน แล้วกลับหงสาวดี ณ วันที่ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580[note 5]

งานเมือง

นันทบุเรงทรงเป็นสมาชิกที่แข็งขันในราชสำนักหงสาวดีซึ่งส่วนใหญ่มีเสนาบดีเป็นชาวมอญพื้นเมือง พระราชบิดาทรงรับฟังความเห็นที่นันทบุเรงถวายเสมอ แม้ไม่ทรงปฏิบัติตามทุกครั้งก็ตาม^[33] นันทบุเรงทรงมีบทบาททางปกครองมากขึ้นในช่วงสองปีสุดท้ายของรัชกาลพระราชบิดา เมื่อพระพลานามัยของพระราชบิดาเสื่อมถอยลงตามลำดับ^{[note 6]}

ต้นรัชกาล

จักรวรรดิตองอู ใน ค.ศ. 1580

การขึ้นครองราชย์

พระเจ้าบุเรงนองประชวรมายาวนานจนเสด็จสวรรคต ณ วันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 นันทบุเรงสืบราชสมบัติต่อโดยปราศจากการต่อต้าน พระองค์ถวายพระเพลิงพระราชบิดาอย่างสมพระเกียรติพระเจ้าจักรพรรดิตามคติพุทธ พระราชพิธีมีขึ้นหน้าพระราชวังกัมโพชธานี จากนั้น จึงราชาภิเษกในวันที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581^{[note 7]} แล้วทรงตั้งมังกะยอชวาที่ 1 พระราชโอรสพระองค์ใหญ่เป็นพระมหาอุปราช^[34]

สภาพการณ์ของจักรวรรดิ

สิ่งที่ตกทอดจากพระราชบิดามาสู่พระเจ้านันทบุเรงคือ "จักรวรรดิซึ่งน่าจะใหญ่โตที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์"^[35] ที่ชาวโปรตุเกสพรรณนาว่า เป็น "รัฐราชาธิปไตยอันทรงอำนาจที่สุดในเอเชีย ถัดจากจีน"^[36] อย่างไรก็ดี จักรวรรดิที่ใหญ่โตเกินควรนี้ เดิมผูกกันไว้ด้วยความสัมพันธ์ส่วนตัวพระเจ้าบุเรงนองกับผู้นำท้องถิ่นซึ่งนิยมรักใคร่ในตัวบุเรงนอง มิใช่ต่อจักรวรรดิของบุเรงนอง^[7] และในการปกครองประเทศราชต่าง ๆ พระเจ้าบุเรงนองทรงใช้รูปแบบเมืองมณฑล โดยพระองค์อยู่แกนกลาง แล้วรายล้อมด้วยเจ้าประเทศราชที่มีสถานะกึ่งอิสระ อุปราชที่ปกครองโดยอิสระ และผู้ปกครองภายใต้การกำกับดูแลของข้าหลวงจากส่วนกลาง^[37] ด้วยระบบเช่นนี้ เมื่อมีกษัตริย์พระองค์ใหม่เข้ามาอยู่ในแกนกลาง กษัตริย์พระองค์นั้นก็จำต้องทรงสร้างความสัมพันธ์ทั้งหมดเสียใหม่ ซึ่งมิใช่งานง่าย เพราะเมืองขึ้นทั้งหลาย แม้จะอยู่ในสภาพภูมิประเทศเดียวกับเมืองแกนกลาง แต่ก็อยู่ห่างไกล ทำให้ยากที่จะยกทัพไปปราบปรามได้เบ็ดเสร็จ^[7] จี.อี. ฮาร์วีย์ (G.E. Harvey) นักประวัติศาสตร์ ตั้งข้อสังเกตว่า มรดกที่นันทบุเรงทรงได้รับนั้น คือ ภาระในการรักษาจักรวรรดิให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวให้ได้ และพระองค์หมายพระทัยจะรักษาเอกภาพนั้นไว้ด้วยการยกไปเทครัวอยุธยาไปกระจายไว้ทุกทิศานุทิศ^[38]

ช่วงแรก ๆ หลังการขึ้นครองราชย์ นันทบุเรงทรงเรียกเจ้าประเทศราชต่าง ๆ มาถวายสัตย์ เจ้าประเทศราชเหล่านี้เคยเป็นรัฐอธิปไตยมาก่อน พร้อมจะแยกตัวจากจักรวรรดิตองอูทุกเมื่อที่สบโอกาส แต่ยังไม่มีใครพร้อมเคลื่อนไหวต่อต้านนันทบุเรงผู้ทรงพร้อมด้วยประสบการณ์ทางการศึก^[38] ทุกฝ่ายจึงมีที่ท่า "เฝ้ารอสังเกตการณ์" ไปก่อน^[39] เจ้าประเทศราชหลัก ๆ โดยเฉพาะอยุธยาซึ่งเป็นเมืองขึ้นที่ทรงอำนาจที่สุด ถวายบรรณาการแก่หงสาวดีต่อไปตามเดิมจนถึงเดือนพฤษภาคม ค.ศ. 1582^[40]

สงครามที่ไร้ผล

ภายในปีที่ขึ้นครองราชย์นั้นเอง พระเจ้านันทบุเรงต้องทรงเผชิญกับการแข็งเมืองของรัฐไทใหญ่ทางเหนือหลายรัฐ (ในมณฑลยูนนานปัจจุบัน) กบฏเหล่านี้สามารถปราบปรามลงได้ แต่ก็ตามมาด้วยกบฏจากอังวะและอยุธยาใน ค.ศ. 1584 พระองค์ทรงกำราบอังวะได้ แต่ไม่ทรงสามารถพิชิตอยุธยาได้เหมือนพระราชบิดา โดยในช่วง ค.ศ. 1584–1593 นันทบุเรงทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง และทุกครั้งล้มเหลว ทำให้ประเทศราชอื่น ๆ เอาใจออกหาก พระองค์ไม่ทรงสามารถนำเมืองขึ้นกลับคืนมาได้มากกว่าหนึ่งในสามของดินแดนเดิม และเมื่อสิ้นสงครามกับอยุธยา ปรากฏว่า ฐานอำนาจของพระองค์ในพม่าตอนล่างมีประชากรลดลงอย่างยิ่ง นำไปสู่การแข็งเมืองของประเทศราชอื่น ๆ ที่พระองค์มิอาจทรงยุติได้^[4]

กบฏในช่วงแรก

กลุ่มรัฐจีนไทใหญ่ (ค.ศ. 1582–83)

เมืองจ๋านตา และ เมืองสองสบ รัฐจีนไทใหญ่ (ปัจจุบันคือเต๋อหงและเป่าซานในมณฑลยูนนาน) เป็นกลุ่มแรกที่ไม่ส่งบรรณาการแก่กษัตริย์พระองค์ใหม่ ฉะนั้น ในเดือนกันยายน/ตุลาคม ค.ศ. 1582^{[note 8]} นันทบุเรงจึงส่งทหารสองกอง คน 16,000 ม้า 1,400 และช้าง 100 ให้ตะโดธรรมราชาที่ 2 พระเจ้าแปรผู้เป็นพระเจ้าอา และพระเจ้าเชียงใหม่นรธาเมงสอผู้เป็นพระอนุชา เป็นแม่กองยกไปปราบปรามลงโทษ ทัพทั้งสองใช้เวลาห้าเดือนก็สำเร็จ และยกกลับหงสาวดีในวันที่ 9 เมษายน ค.ศ. 1583^[41]

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้านันทบุเรง
4. เมงเยสีหตู                             2. พระเจ้าบุเรงนอง                                   5. ชีน-มโย่เมียะ                             1. พระเจ้านันทบุเรง                                         6. พระเจ้าเมงจีโย                             3. พระนางอตุลสิริมหาราชเทวี                                   7. พระนางรัตนาเทวีแห่งตองอู

หมายเหตุ

1. ล้านช้างไม่ได้เลิกความสัมพันธ์แบบเมืองขึ้นกับพม่าอย่างเป็นทางการจนกระทั่ง ค.ศ. 1603 ตามความเห็นของ Stuart-Fox (2008: 38) แต่ก็ได้ประกาศอิสรภาพมาตั้งแต่ ค.ศ. 1597 แล้ว
2. มหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 61, 106) ระบุว่านันทบุเรงเสด็จขึ้นเสวยราชย์ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ขณะนั้นพระชนมายุ 46 พรรษา แต่ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 240, 248) ระบุด้วยว่าเป็นวันขึ้น 13 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 910 ซึ่งตรงกับวันที่ 13 ตุลาคม ค.ศ. 1548 พระองค์มีพระชนมายุ 12 พรรษา ข้อมูลเหล่านี้หมายความว่าพระองค์ประสูติระหว่างวันขึ้น 14 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 กับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 อันตรงกับวันจันทร์ที่ 8 หรือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 และฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 106) ระบุอีกว่าพระองค์ประสูติในวันอังคาร เพราะฉะนั้น จึงชี้ชัดได้ว่าวันประสูติของนันทบุเรงคือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897
3. เอกสารไม่ได้ระบุเชื้อสายราชวงศ์โดยตรง แต่ข้อมูลเรื่องเชื้อสายนี้มีร่องรอยอยู่ในตำแหน่งฐานันดรของบรรพบุรุษของพระองค์ กล่าวคือพระนางรัตนาเทวี สมเด็จยายของพระองค์ทรงเป็นเจ้าหญิงเมืองปาย (Mongpai) ในแคว้นไทใหญ่ ทั้งบรรพบุรุษองค์อื่น ๆ ของพระองค์ก็มีเชื้อสายไทใหญ่ เช่น พระเจ้าสีหตูทรงเป็นลูกครึ่งไทใหญ่ และพระนางชินมิเนาก์ (Shin Mi-Nauk) ทรงเป็นชาวไทใหญ่เต็มร้อย แต่ก็มีนักวิชาการบางคน เช่น Aung-Thwin (Aung-Thwin 1996; Aung-Thwin 2012: 107–109) แย้งว่าฐานันดรศักดิ์อาจไม่สัมพันธ์กับชาติพันธุ์ก็ได้ และการเชื่อมโยงพระองค์ว่า มีเชื้อสายไทใหญ่ดังกล่าว ก็ปราศจากหลักฐานรองรับ
4. ตามมหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 201) ในราชาภิเษกวันที่ 12 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองพระราชทานยศถาให้แก่พระประยูรญาติ แต่ไม่ปรากฏโดยตรงว่าทรงตั้งนันทบุเรงเป็นมหาอุปราชในพระราชพิธีดังกล่าว แต่หลังจากนี้เอกสารดังกล่าวก็เริ่มเรียกนันทบุเรงว่ามหาอุปราช จึงน่าเชื่อว่านันทบุเรงทรงได้รับตำแหน่งในพิธีนั้นเอง (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202)
5. มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 2006: 68–69) ระบุว่า เสด็จกลับ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 แต่ข้อความนี้น่าจะเป็นการคัดลอกผิดของอาลักษณ์ วันขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ตรงกับวันพุธที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1580 แต่วันอาทิตย์ ต้องเป็น วันขึ้น 5 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ซึ่งตรงกับ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580 ในภาษาพม่า เลข 5 (၅) และเลข 8 (၈) มักเขียนสลับกัน
6. ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 49, 53) ระบุว่าบุเรงนองเริ่มประชวรกระเสาะกระแสะตั้งแต่ต้น ค.ศ. 1579 เป็นอย่างน้อย จึงทรงมอบหมายภารกิจสำคัญให้แก่นันทบุเรงมากขึ้นเรื่อย ๆ กรณีสำคัญคือเมื่อทรงตั้งนรธาเมงสอเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ บุเรงนองรับสั่งให้นรธาเมงสอเชื่อฟังนันทบุเรง เพื่อความสงบเรียบร้อยของจักรวรรดิโดยรวม ต่อมาบุเรงนองยังโปรดให้นันทบุเรงยกทัพไปปราบล้านช้างในปีเดียวกัน
7. มหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา และมหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว ระบุตรงกันว่านันทบุเรงราชาภิเษกในวันอาทิตย์ แต่ระบุวันที่ต่างกัน มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 206: 77) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 4 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ซึ่งตรงกับวันเสาร์ที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ส่วนฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 73) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 อันตรงกับวันอาทิตย์ที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
8. มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 78) ว่า อยู่ในเดือน Thadingyut จ.ศ. 944 ซึ่งกินเวลาตั้งแต่วันที่ 27 กันยายนย ค.ศ. 1582 จนถึง 25 ตุลาคม ปีเดียวกัน

อ้างอิง

1. Hmannan Vol. 3 2003: 106
2. ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 417
3. Lieberman 2003: 161
4. Harvey 1925: 181–182
5. Harvey 1925: 182–183
6. Lieberman 2003: 154–156
7. Lieberman 2003: 154–155
8. Hmannan Vol. 2 2003: 172–173.
9. Sein Lwin Lay 2006: 109
10. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 189
11. Hmannan Vol. 2 2003: 258–259
12. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202
13. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 206
14. Hmannan Vol. 2 2003: 280–281
15. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 216
16. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 230, 233–235
17. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 240–242
18. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 245
19. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 249
20. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 261–262
21. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 267–272
22. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 277–279
23. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 285–287
24. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 289–292
25. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 309
26. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 327
27. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 332–335
28. Phayre 1967: 114–115
29. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 336–338
30. Maha Yazawin Vol. 3 2006: 39–42
31. Maha Yazawin Vol. 3 2006: 45–46
32. Maha Yazawin Vol. 3 2006: 48–49
33. Maha Yazawin Vol. 2 2006: 251
34. Hmannan Vol. 3 2003: 73
35. Lieberman 2003: 152
36. Tarling 1999: 72–73
37. Lieberman 2003: 35
38. Harvey 1925: 181
39. Aung-Thwin & Aung-Thwin 2012: 137
40. Maha Yazawin Vol. 3 2006: 77–78
41. Maha Yazawin Vol. 3 2006: 78

บรรณานุกรม

• Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd.
• Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80496-7.
• Stuart-Fox, Martin (2008). Historical Dictionary of Laos. Scarecrow Press. ISBN 9780810864115.
• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 978-616-7146-08-9

ก่อนหน้า		พระเจ้านันทบุเรง		ถัดไป
พระเจ้าบุเรงนอง		พระมหากษัตริย์พม่า (อาณาจักรพม่ายุคที่ 2) (พ.ศ. 2124 - พ.ศ. 2142)		พระเจ้าญองยาน