Arap alfabesinin tarihi
Arap alfabesinin, Fenike alfabesinden türeyen Arami-Nabatî varyasyonunun bir türevi olduğu ve diğerlerinin yanı sıra İbrani alfabesi ve Yunan alfabesinin de ortaya çıkmasına neden olduğu düşünülmektedir.
Kökenler
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap alfabesi Nabatî[1][2] ya da (daha az yaygın inanışa göre) Süryani alfabesinden evrimleşir.[3] Nabatî alfabesinin Arap alfabesi haline gelişinin şu şekilde gerçekleştiği düşünülür:
- MÖ 6. ve 5. yüzyıllarda, kuzey Arap kabileleri göç ettiler ve Ürdün'ün Petra kentinde merkezli bir krallık kurdular. Bu insanlar (şimdi kabilelerden biri olan Nabatu'nun adından Nebatiler olarak adlandırılıyorlar), Kuzeybatı Sami dili olan Nabataean Arapça konuşuyorlardı.
- MÖ 2 veya 1. yüzyıllarda,[4][5] Nabatî alfabesinin bilinen ilk kayıtları (iletişim ve ticaret dili olan) Aramice yazılmıştı, ancak bazı Arapça dil özelliklerini içeriyordu: Nabatîler konuştukları dili yazmayıp, gelişmekte olan Arami alfabesiyle yazdılar; iki forma ayrıldı: biri yazıtlar için ("anıtsal Nabataean" olarak bilinir) ve diğeri, papirüs üzerine yazmak için daha el yazısı ve aceleyle yazılmış ve birleştirilmiş harflerle.[6] Bu el yazısı şekli, anıtsal formu giderek daha fazla etkiledi ve yavaş yavaş Arap alfabesine dönüştü.
- Laïla Nehmé, yazıların Nabatî Aramice'den MS üçüncü ve beşinci yüzyıllar arasında yerli Arap alfabesinin yerini alarak belirgin bir şekilde Arapça forma geçişini göstermiştir.[7]
İslam öncesi Arapça yazıtlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Arap alfabesiyle kaydedilen ilk metin 512'de yazılmıştır. Suriye'de Zabad'da bulunan Yunanca, Süryanice ve Arapça üç dilli bir ithaftır. Kullanılan Arap alfabesinin versiyonu, 28 ses birimini not etmek için kullanılan, yalnızca 15'i farklı olan yalnızca 21 harf içerir:
Epigrafik Güney Arap alfabelerinden ödünç alınan alfabelerde binlerce Klasik öncesi Arapça yazıt tasdik edilmiştir (ancak, Safaitik ve Hismaik tam olarak Arapça değil, Eski Kuzey Arap lehçeleridir ve yazılı Nabataî bir Aramice lehçesidir):
- Safaitik (13.000'den fazla; neredeyse tüm grafitiler) [8]
- Orta Arabistan'ın güney kesimlerinde Hismaic
- Qaryat Al-Faw'dan MÖ 1. yüzyıla tarihlenen klasik öncesi Arapça yazıtlar
- Nebati alfabesiyle yazılmış Aramice Nebati yazıtları
- Arap alfabesindeki İslam öncesi Arapça yazıtlar çok azdır ve yalnızca 5 tanesi kesin olarak bilinmektedir. Çoğu harf diğer harflerle aynı şekle sahip olduğundan (yalnızca rasm ile yazılırlar) çoğunlukla nokta kullanmazlar, bu da bazen yorumlanmalarını zorlaştırır.
Aşağıda Arap alfabesinde bulunan yazıtların açıklamaları ve Arap benzeri özelliklerin başlangıcını gösteren Nabatî alfabesinde bulunan yazıtlar bulunmaktadır.
 | Bu bölümün tamamının ya da bir kısmının Türkçeye çevrilmesi gerekmektedir. Bu sayfanın tamamı ya da bir kısmı Türkçe dışındaki bir dilde yazılmıştır. Madde, alakalı dilin okuyucuları için oluşturulmuşsa o dildeki Vikipedi'ye aktarılmalıdır. İlgili değişiklikler gerçekleşmezse maddenin tamamının ya da çevrilmemiş kısımların silinmesi sözkonusu olabilecektir. İlgili çalışmayı yapmak üzere bu sayfadan destek alabilirsiniz |
| Name | Whereabouts | Date | Language | Alphabet | Text & notes |
|---|---|---|---|---|---|
| Al-Hasa | Nejd, Historical Bahrain region | 4th century BC | 3 lines in Hasean | Epigraphic South Arabian alphabets | A large funerary stone is inscribed in the Hasaean dialect using a variety of South Arabian monumental script, with three inscribed lines for the man Matmat, that records both patrilineal and matriarchal descent:
1. "Tombstone and grave of Matmat," 2. "son of Zurubbat, those of 'Ah-" 3. "nas, her of the father of Sa'ad-" 4. "ab.."(Dr. A. Jamme) |
| Qaryat al-Fāw | Wadi ad-Dawasir, Nejd | 1st century BC | 10 lines in Arabic | Epigraphic South Arabian alphabets | A tomb dedicatory and a prayer to Lāh, Kāhil and ʻAṯṯār to protect the tomb:
"ʿIgl son of Hafʿam constructed for his brother Rabibil son of Hafʿam the tomb: both for him and for his child and his wife, and his children and their children's children and womenfolk, free members of the folk Ghalwan. And he has placed it under the protection of (the gods) Kahl and Lah and ʿAthtar al-Shariq from anyone strong or weak, and anyone who would attempt to sell or pledge it, for all time without any derogation, so long as the sky produces rain or the earth herbage."(Beeston) |
| Ein Avdat | Negev in Israel | between AD 88 and 150 | 3 lines Aramaic, then 3 lines Arabic | Nabataean with a little letter-joining | A prayer of thanks to the god Obodas for saving someone's life:
"For (Obodas -the god-) works without reward or favour, and he, when death tried to claim us, did not let it claim (us), for when a wound (of ours) festered, he did not let us perish." (Bellamy) "فيفعﻞُﻻفِ ًداوﻻاثرافكاﻦ هُنايَبْ ِغنا الموﺖُﻻأبْ ُغاﻪ فكاﻦ هُنا أدادَ ُجرﺢٌﻻيرْ ِد" |
| Umm el-Jimal | northeast of Jordan | roughly end of 3rd century - 5th century | Aramaic-Nabataean, Greek, Latin | Nabataean, much letter-joining | More than 50 fragments discovered:[9]
1. "Zabūd son of Māsik " 2. "[.]aynū daughter of MuΉārib" 3. "Kawza' peace!" (Said and al-Hadad) "([Th]is is the tomb which SHYMW … built … (2) … [for P]N, hisson, through (the help of) the god of their father … (3) … king Rabel, king of the Nabataeans …" (Butts and Hardy) "This is the memorial of Julianos, weighed down by long sleep, for whom his father Agathos built it while shedding a tear beside the boundary of the communal cemetery of the people of Christ, in order that a better people might always sing of him openly, being formerly the beloved faithful [son?] of Agathos the presbyter, aged twelve. In the year 239 [of the era of the Provincia Arabia = 344 AD]." (Trombley) In the 5th century barracks were built. In their southeast tower, which stands to a height of six stories, the names of the archangels—"Michael, Uriel, Gabriel and Raphael"—are inscribed. (Micah Key) |
| Raqush (this is not a place-name) | Mada'in Saleh in Saudi Arabia | 267 | Mixture of Arabic and Aramaic, 1 vertical line in Thamudic | Nabataean, some letter-joining. Has a few diacritic dots. | Last inscription in Nabataean language. Epitaph to one Raqush, including curse against grave-violaters:
"This is a grave K b. H has taken care of for his mother, Raqush bint ʿA. She died in al-Hijr in the year 162 in the month of Tammuz. May the Lord of the world curse anyone who desecrates this grave and opens it up, except his offspring! May he [also] curse anyone who buries [someone in the grave] and [then] removes [him] from it! May who buries.... be cursed!"(Healey and Smith) |
| an-Namāra | 100 km SE of Damascus | 328–329 | Arabic | Nabataean, more letter-joining than previous | A long epitaph for the famous Arab poet and war-leader Imru'ul-Qays, describing his war deeds:
"This is the funerary monument of Imru' al-Qays, son of 'Amr, king of the Arabs, and (?) his title of honour was Master of Asad and Madhhij. And he subdued the Asadis and they were overwhelmed together with their kings, and he put to flight Madhhij thereafter, and came driving them to the gates of Najran, the city of Shammar, and he subdued Ma'add, and he dealt gently with the nobles of the tribes, and appointed them viceroys, and they became phylarchs for the Romans. And no king has equalled his achievements. Thereafter he died in the year 223 on the 7th day of Kaslul. Oh the good fortune of those who were his friends!" (Bellamy) |
| Jabal Ramm | 50 km east of Aqaba, Jordan | 3rd or likelier late 4th century | 3 lines in Arabic, 1 bent line in Thamudic | Arabic. Has some diacritic dots. | In a temple of Allat. Boast or thanks of an energetic man who made his fortune:
"I rose and made all sorts of money, which no world-weary man has [ever] collected. I have collected gold and silver; I announce it to those who are fed up and unwilling." (Bellamy) |
| Sakakah | in Saudi Arabia | undated | Arabic | Arabic, some Nabataean features, & dots | Includes diacritical points associated with Arabic letters ب, ت, and ن [T, B and N]. (Winnett and Reed) |
| Sakakah | in Saudi Arabia | 3rd or 4th century | Arabic | Arabic | "Hama son of Garm" |
| Sakakah | in Saudi Arabia | 4th century | Arabic | Arabic | "B-`-s-w son of `Abd-Imru'-al-Qais son of Mal(i)k" |
| Umm al-Jimāl | northeast of Jordan | 4th or 5th century | Arabic | similar to Arabic | "This [inscription] was set up by colleagues of ʿUlayh son of ʿUbaydah, secretary of the cohort Augusta Secunda Philadelphiana; may he go mad who effaces it." (Bellamy) |
| Zabad | in Syria, south of Aleppo | 512 | Arabic, Greek and Syriac | Arabic | Christian dedicatory. The Arabic says "God's help" & 6 names. "God" is written as Arapça: الاله, see Allah#Typography:
"With the help of God! Sergius, son of Amat Manaf, and Tobi, son of Imru'l-qais and Sergius, son of Sa‘d, and Sitr, and Shouraih." (C. Rabin) |
| Jabal Usays | in Syria | 528 | Arabic | Arabic | Record of a military expedition by Ibrahim ibn Mughirah on behalf of the king al-Harith, presumably Al-Harith ibn Jabalah (Arethas in Greek), king of the Ghassanid vassals of the Byzantines:
"This is Ruqaym, son of Mughayr the Awsite. Al-Ḥārith the king, sent me to 'Usays, upon his military posts in the year 423 [528 CE]" |
| Harrān | in Leija district, south of Damascus | 568 | Arabic, Greek | Arabic | Christian dedicatory, in a martyrium. It records Sharahil ibn Zalim building the martyrium a year after the destruction of Khaybar:
"[I] Sharaḥīl, son of Talimu built this martyrium in the year 463 after the destruction of Khaybar by a year." |
Nebati yazısı, büyük olasılıkla an-Namāra ve Jabal Ramm yazıtının tarihleri arasında Arapça yazıya dönüştü. Yazıların çoğu, papirüs gibi çabuk bozulan malzemeler üzerine yazılmıştı. El yazısı olduğu için değişme olasılığı vardı. Epigrafik kayıt son derece seyrek, hayatta kalan sadece beş kesinlikle İslam öncesi Arapça yazıt var, ancak bazıları İslam öncesi olabilir.
Fonemler / harfler envanteri
[değiştir | kaynağı değiştir]Nebati alfabesinin 22 fonem'ine karşılık Arapçada 28 ünsüz fonem vardır. Bu nedenle, Arap dilini yazmak için kullanıldığında, harflerinin 6'sının her biri iki ses birimini temsil etmelidir:
- d aynı zamanda ð,
- ħ ayrıca % kh'yi temsil ediyordu,
- ṭ ayrıca ẓ'yi temsil eder,
- ayin ayrıca gh %' yi temsil ediyordu,
- ṣ ayrıca ḍ %' yi temsil eder,
- t aynı zamanda þ'i de temsil ediyordu.
Nebati yazısı Arapça yazıya dönüştükçe, yazı büyük ölçüde birleşik hale geldi. Harflerden bazıları, tablodaki gibi daha fazla belirsizlik üreterek diğer harflerle aynı şekle büründü:
Aynı şekle sahip harflerin arka planı renklidir. Birden fazla sesi temsil eden harflerin ikinci değeri virgülden sonradır. Bu tablolarda ǧ, İngilizce "Haziran"daki gibi j'dir . Arap dilinde g sesinin İslam öncesi oldukça geç bir tarihte j'ye dönüştüğü görülürken, Mısır'ı işgal edip oraya yerleşen kavimlerde bu durum pek görülmemektedir.
- b ve n ve t aynı oldu.
- y, kelimelerin sonları dışında b, n ve t ile aynı hale geldi.
- j ve ħ aynı oldu.
- z ve r aynı oldu.
- s ve sh aynı oldu.
Şekil olarak farklı sadece 17 harf vardı. Bir harf şekli 5 ses birimini (bt th n ve bazen y), biri 3 ses birimini (j ħ kh) ve 5 tanesi 2 ses birimini temsil ediyordu. İbrani alfabesi ile karşılaştırma:
.
Erken İslami değişiklikler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Arap alfabesi ilk olarak 7. yüzyılda klasik biçiminde tasdik edilmiştir.
İbnü'n-Nedim'in Al-Fihrist' ine göre Kur'an başta Kufi alfabesiyle yazılmış daha sonra Mekke ve Medini el yazıları ile birlikte geliştirildi.[10]
7. yüzyılda, Nabati ve Süryanice alfabelerindeki yazılarda, örneğin sağdaki tabloda olduğu gibi, aynı hale gelen harfleri ayırt etmek için kullanılan noktaların örnekleri zaten vardı. Buna benzeterek, Klasik Arapçanın 28 fonemine yetecek kadar farklı harf yapmak için Arap alfabesine bir nokta sistemi eklendi. Ortaya çıkan yeni harfler bazen noktasız asıllarından sonra, bazen de sonunda alfabetik sıraya konuldu.
Bu noktaların kullanıldığı günümüze ulaşan ilk belge, Nisan 643 tarihli papirüs ( PERF 558 )'dir.
Alfabe daha sonra 28 harfe sahip oldu ve artık 1'den 10'a, sonra 20'den 100'e, sonra 200'den 900'e ve sonra 1000'e kadar sayıları yazmak için kullanılabilirdi (bkz . Ebced rakamları ). Bu sayısal sıralamada yeni harfler alfabenin sonuna konulmuştur.
Arapça yazıda sesli harflerin olmaması çok fazla belirsizlik yarattı:
örneğin, Klasik Arapçada ktb kataba = "o yazdı", kutiba = "yazıldı" veya kutub = kitaplar" olabilir.
6. yüzyılın son yarısından başlayarak sesli işaretler ve hemzalar eklendi. Geleneksel kaynaklara göre buIrak Emevi valisi Haccac bin Yusuf tarafından yaptırılmıştı. Bir kırmızı noktalar sistemi kullanılarak : üstte bir nokta = a, altta bir nokta = i, çizgide bir nokta = u ve çift noktalar tanwin verir.
Bununla birlikte, bu hantaldı ve harfleri ayırt eden noktalarla kolayca karıştırılabilirdi, bu nedenle yaklaşık 100 yıl sonra modern sistem benimsendi. Sistem 786 civarında el-Farahidi tarafından kesinleştirildi.
Tüm idari metinler daha önce Farsça yazıcılar tarafından Pehlevi alfabesi kullanılarak Orta Farsça olarak kaydedilmişti, ancak Arap alfabesindeki ilk ortografik değişikliklerin çoğu aynı yazıcılar tarafından önerilmiş ve uygulanmış olabilir.
Arap alfabesinin bazı özellikleri, daha sonra fonemik ve imla açısından standartlaştırılan Kur'an imlası ile Klasik Arapça biçimi arasındaki farklılıklar nedeniyle ortaya çıktı.
Arap olmayan devletler tarafından kullanımda düşüş
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı İmparatorluğu çöküşü ve Avrupa etkisinin artmasıyla birçok bölge Kiril veya Latin alfabesini kullanmaya başladı ve Arap alfabesi terk edildi. Birçok durumda, bir dilin Arap harfleriyle yazılması klasik metinler ve geleneksel amaçlarla sınırlandırılmıştır (Orta Asya Türki Devletlerinde veya Batı Afrika'daki Hausa ve diğerlerinde olduğu gibi), diğerlerinde ise Arap alfabesi yan yana kullanılmaktadır. Latin olan (Brunei'deki Jawi'de olduğu gibi).
| Kullanılan alan | Arapça yazım sistemi | Yeni yazım sistemi | Tarih | tarafından sipariş edildi |
|---|---|---|---|---|
| Sovyetler Birliği'ndeki bazı kurucu cumhuriyetler, özellikle Müslüman Devletler | Farsça tabanlı yazım sistemi, daha sonra değişikliklerle Osmanlı Türkçesi alfabesi | Kiril | 1920'ler (Cenalif'e) </br> 1930'lar (Kiril'e) |
SSCB hükûmeti |
| Bosna Hersek | osmanlı türk alfabesi | Gaj'ın Latin alfabesi | 1870'ler-1918 | |
| Brunei </br> Endonezya </br> Malezya </br> Filipinler (Mindanao) </br> Tayland (Patani) |
Jawi (Brunei ve Patani'de hala yaygın olarak kullanılmaktadır) ve Pegon yazısı | Latin alfabesi ve Tay alfabesi | 19. yüzyıl | Avrupa (İngiliz, Hollanda ve İspanyol) sömürge yönetimleri |
| Türkiye | osmanlı türk alfabesi | Türk alfabesi (Değişikliklerle Latin sistemi) | 1928 | Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti hükûmeti |
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ The Development of the Arabic Scripts: From the Nabatean Era to the First Islamic Century According to Dated Texts (İngilizce). Scholars Press. 1993. s. 1. ISBN 9781555407100. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "II - The Origin of the Arabic Alphabet". A Brief Introduction to The Arabic Alphabet (İngilizce). Saqi. 13 Şubat 2012. ISBN 9780863568817.
- ^ The Origins of Writing (İngilizce). U of Nebraska Press. 1991. s. 100. ISBN 0803291671. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Nabataean abjad". www.omniglot.com. 28 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2017.
- ^ "Nabatean Language, Script and Inscriptions" (PDF). 4 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2022. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans (İngilizce). I.B.Tauris. 2001. s. 152. ISBN 9781860645082. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Episode 82: What Writing Can Tell Us About the Arabs before Islam". University of Texas, Austin. 27 Nisan 2016. 28 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2017.
- ^ An Outline of the Grammar of the Safaitic Inscriptions. Leiden: Brill. 2015. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım), 11-14 - ^ "New Nabataean Funerary Inscriptions from Umm al-Jimal - Graf and Said 51 (2): 267 - Journal of Semitic Studies". doi:10.1093/jss/fgl003. 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2022.
- ^ a b al-Khaṭṭ al-Maghribī : tārīkh wa-wāqiʻ wa-āfāq. al-Ṭabʻah 1. Muḥammad Maghrāwī, مغراوي، محمد. al-Dār al-Bayḍāʼ: Wizārat al-Awqāf wa-al-Shuʼūn al-Islāmīyah. 2007. ISBN 978-9981-59-129-5. OCLC 191880956.