Cedîd Atlas

Cedid Atlas Tercümesi'nin kapak sayfası (serlevhası)

Cedid Atlas (veya Atlas-ı Cedid), Türklerde ve İslam ülkelerinde Batı kartografik teknikleri ve coğrafi araştırmalarına dayanılarak[1] yayınlanan ilk atlastır, 1803 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun o zamanki başkenti İstanbul'da basılarak yayınlanmıştır.[2][3][4] Atlasın bir serlevha niteliğinde olan kitap başlığındaki tam adı Cedid Atlas Tercümesi olup, Türkiye haricindeki ülke kütüphanelerinde bu isimle kayıt altına alınmıştır.

Her ne kadar Türklerde ve İslam dünyasında yazma kitaplar ve elle çizilen haritalar çok yaygın olarak bulunmakta ve kullanılmaktaysa da, esas itibarıyla dini sebeplerle, matbaanın kullanımı çok gecikmiş ve matbu kitaplar ilk defa olarak 1729 yılında İbrahim Müteferrika tarafından basılabilmiştir. Cedid Atlas ta Mühendishane Matbaası idarecisi Müderris Abdurrahman Efendi tarafından Avrupa coğrafya bilgilerinin ve o günün Avrupa harita yapım metotlarının ilk defa olarak kullanılmasıyla hazırlanmış ve ancak 1803 yılında basılabilmiştir.[2]

Cedid Atlas (mavi-siyah) renkli bir gökyüzü ve burçlar haritası ile dünyanın değişik bölgelerini gösteren ve elle renklendirmiş 24 bakır gravür harita içermektedir.[5] Gökyüzü haritası ve diğer haritalar en az (53 cm x 72 cm) ebadında olup, haritaların tamamı William Faden'ın General Atlas'ından uyarlanmıştır.[6][7] Atlasta haritalardan önce Mahmud Raif Efendi[8] tarafından yazılmış ve coğrafyanın faydalarını anlatan (1+79) sayfa uzunluğunda "Ucalet-ül Coğrafiye" adlı bir çalışma[9] ve bir de kapak sayfası (serlevha) bulunmaktadır. Mahmud Raif Efendi'nin yazdığı "Ucalet-ül Coğrafiye" adlı çalışma 1804 yılında basılmış ve atlasın başına eklenerek beraberce ciltlenmiştir.[10]

Sanatsal bir açıdan bakıldığında Cedid Atlas haritalarının renkleri ve yazılarının güzelliğiyle dikkat çekmektedir.[11]

Cedid Atlas, Osmanlı İmparatorluğu'nda yürürlüğe konan Nizam-ı Cedid ("Yeni Düzen") hareketlerinin bir parçası olarak basılıp yayınlanmıştır ve atlasın ismi de bunu çok açık bir biçimde göstermektedir. Batı dünyası'nın teknik, askeri, iktisadi ve idari konularda gösterdiği gelişmelerin gerisinde kalan Osmanlı İmparatorluğu'nu modernleştirmek ve Batı seviyesine çıkarma gayesiyle Osmanlı padişahı III.Selim tarafından yürürlüğe konulan "Yeni Düzen" askeriyenin ve devletin ıslahı için askeriyenin ve devlet kuruluşlarının yeniden yapılanmasını gerektiren bazı reformlar hareketidir. Bu reformların gereği olarak devletin bazı kurumları geliştirilmiş veya Batı'daki bazı kurumlar göz önüne alınarak değiştirilmiş, yeni askeri ve mühendislik okulları açılmış, başta dışişleri ve dış ilişkilerle uğraşan Hariciye olmak üzere çeşitli devlet kurumları yeniden yapılandırılmıştır. Bu yeniden yapılanma sonucu oluşan yeni devlet kurumları, ıslah edilen askeriye teşkilatı ve yeni tesis olunan okulların ihtiyacı olarak Batı standartlarına uygun yeni bir coğrafi anlayış ve uygulamalar da gerekmiş ve Cedid Atlas ta bu ihtiyaç yüzünden tercüme ettirilip, bastırılarak yayınlanmıştır.

Ebadı (36 cm x 53 cm) olan bu atlastan matbaada sadece 50 nüsha basılmıştır. Basılan nüshalardan birisi Osmanlı padişahı III.Selim'e takdim olunmuştur; birkaç nüsha İmparatorluğun mühim şahsiyetlerine ayrılmış, bazı nüshalar Mühendishane kütüphanesine gönderilmiş ve diğer nüshalar da satışa sunulmak üzere ayrılmıştır. Ancak, 15-18 Kasım 1808 tarihindeki Alemdar Vakası esnasında İstanbul'da isyan eden yeniçerilerin[12] nümayiş ve saldırıları esnasında Mühendishane matbaası ambarında bir yangın çıkmış ve satışa sunulmak üzere bekleyen nüshalardan bilinemeyen bir miktarı yanıp yokolmuştur.[13]

Muhtelif incelemelere göre ve atlaslardan yırtılıp çıkarılarak dünya çapında satılan ya da satışa sunulan tek haritaların miktarı da göz önüne alınarak, tüm dünyada kamu veya özel şahıslara ait kütüphanelerde en fazla 20 tam ve eksiksiz nüsha kaldığı tahmin edilmekteyse de,[14] pek çok kaynak dünyada halen en fazla 10 adet tam ve eksiksiz nüsha kaldığını belirtmektedirler.[6][13][15][16] Buna göre, tarihi değer taşıyan basılı atlaslar arasında Cedid Atlas en nadir olanlarından birisidir.[6][13][15][16][17]

Atlasın Diğer İsimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye ve İslam ülkeleri haricindeki bazı kaynaklar bu atlası New Great Atlas (Büyük Yeni Atlas) olarak da anmaktadırlar.[16] Atlasın Türkiye'de basıldığı Mühendishane Matbaası İstanbul'un tarihi Üsküdar bölgesinde bulunduğu için atlasa Üsküdar Atlası denildiği de olmaktadır.[13]

Mevcut Nüshalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdakiler, dünyada var olduğu bildirilen sadece 11 adet tam ve eksiksiz nüshanın bulunduğu yerlerdir:

  1. Türkiye - Topkapı Sarayı - 1 nüsha
  2. Türkiye - İstanbul Teknik Üniversitesi (eski adı "Mühendislik Mektebi") Kütüphanesi - 2 nüsha (nüshaların mevcudiyeti teyid edilememiştir)
  3. Türkiye - Boğaziçi Üniversitesi (ilk adı Robert Koleji) - 3 nüsha (nüshalardan sadece 1 tanesinin mevcudiyeti teyid edilebilmiştir)
  4. Türkiye - Üsküdar Belediyesi - 1 nüsha
  5. Amerika Birleşik Devletleri - Kongre Kütüphanesi (Kongre Kütüphanesi) - 1 nüsha
  6. Amerika Birleşik Devletleri - Princeton Üniversitesi Kütüphanesi - 1 nüsha
  7. Hollanda - Leiden Üniversitesi Kütüphanesi - 1 nüsha
  8. Suudi Arabistan - Eqtna Kitabevi Medine (Eqtna for Rare Books) - 1 nüsha

(Kaynakların aksine, Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi'nde çevrimiçi aramalara göre kayıtlarda sadece 1 nüsha mevcuttur, İstanbul Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde çevrimiçi aramalara göre kayıtlarda hiçbir nüsha mevcut değildir. Online Computer Library Center tarafından üretilen ve geliştirilen dünyanın en büyük çevrimiçi kamu erişim katalogu olan WorldCat'ta yapılan aramalar da ayni neticeyi vermektedir. Bu durumda tüm dünyada, kayıtlarda belirtilip, varlığı da teyid edilebilen sadece 6 adet tam ve eksiksiz nüsha mevcuttur.)

Aşağıdakiler, dünyada varlığı bilinen na-tamam (eksik) nüshaların bulunduğu yerlerdir:

  1. Amerika Birleşik Devletleri - John Carter Brown Library (Brown Üniversitesi) - 1 nüsha (2 haritası eksiktir)
  2. Amerika Birleşik Devletleri - Newberry Library - 1 nüsha (1 haritası eksiktir, 1 haritası da başka bir nüshadan çıkmadır)
  3. Türkiye - Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi - 1 nüsha (muhtelif haritaları eksiktir)
  4. Türkiye - Bursa İnebey Kütüphanesi - 1 nüsha (muhtelif haritaları eksiktir)
  5. Norveç - National Library of Norway - 1 nüsha (2 haritası eksiktir)[1]

Aşağıdaki kütüphaneler, atlasın çok cüzi kısımlarına sahiplerdir :

  1. Bibliothèque nationale de France atlasın başında yer alan (1+79) sayfa uzunluğundaki "Ucalet-ül Coğrafiye" kısmına ve 1 adet haritasına sahiptir.
  2. National Library of Australia (Avustralya Ulusal Kütüphanesi) atlasın sadece 2 adet haritasına sahiptir.

Cedid Atlas'tan çıkma bazı haritalar zaman zaman müzayede evlerince, sahaflarca, internet üzerinden işlem yapan müzayede kuruluşları veya nadir kitap satıcılarınca satışa sunulmaktadır.

Cedid Atlas'ta Bulunan Haritalar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Cedid Atlas'ta Anadolu ve Orta Doğu

Tek renkli (mavi-siyah) ve (53 cm x 72 cm) ebadındaki gökyüzü ve burçlar haritasına ilave olarak, atlasta 24 adet elle renklendirilmiş harita bulunmaktadır; bunların bazıları (53 cm x 72 cm) ebadından daha büyüktür. Atlasta yeralış sıralarına göre bu haritalar şunlardır:

  1. Doğu Yarımküre ve Batı Yarımküre (Nısf-i Küre-i Şarki ve Nısf-i Küre-i Garbi)
  2. Güney Yarımküre ve Kuzey Yarımküre (Nısf-i Küre-i Cenubi ve Nısf-i Küre-i Şimali)
  3. Dünya
  4. Avrupa Kıtası (İklim-i Avrupa)
  5. Anadolu, Kara Deniz, Ege Denizi, Balkan Yarımadası, İtalya (topuğu), Irak/Suriye/Lübnan/Ürdün/Filistin/Kıbrıs/(güneyde)Girit
  6. Adriyatik Kıyısı, İtalya, Güney Fransa, İberya yarımadası, (güneyde) Libya-Tunus-Cezayir-Fas (Portekiz, İspanya, Fransa, İtalya ve Komşuları ve Fas ve Tunus, Cezayir, Trablus Sahilleri)
  7. Anadolu, Kara Deniz, Kırım, Güney Ukrayna, Macaristan'a kadar Balkan Yarımadası (kuzeyi) (Avrupa İkliminde Devletlerin Hükmünde Olan Yerlerin Haritasıdır)
  8. Batı Anadolu, Ege Denizi, (güneyde) Girit, Yunanistan (Devlet-i Aliyye Subutunda Anadolu Garbi, Trakya ve Rumelinden Bir Miktar ve Akdenizde Kıbrıstan Maada Cümle Adaların Haritasıdır)
  9. İngiltere (İngiltere Adası)
  10. İskoçya (İngiltere Adasının Şimal Tarafı)
  11. Aşağı Ülkeler : Hanau, Lüksemburg, Brabant, Flanders, Kuzey Fransa
  12. Fransa (monarşi devrinde)
  13. Manş Denizi, Jersey, Guernsey Adaları ve Fransa Sahilleri
  14. Fransa (cumhuriyet devrinde)
  15. Almanya (Brandenburg'dan Braunschweig'e)
  16. Polonya, Prusya, (kuzeyde) Litvanya
  17. Asya Kıtası (İklim-i Asya)
  18. Azerbaycan, Ermenistan, Batı İran, Irak/Suriye/Lübnan/Ürdün/Filistin/(güneyde) Kıbrıs, Anadolu (Devlet-i Aliye'nin Asya Tarafında Olan Memaliki)
  19. Afrika Kıtası (İklim-i Afrika)
  20. Mısır ve Mısır Topraklarında Detaylı Olarak Nil Nehri ile Nil Deltası (İklim-i Mısır)
  21. Kuzey Amerika, Orta Amerika, Güney Amerika, Pasifik Okyanusunun Bir Kısmı (Amerika)
  22. Kuzey Amerika'nın Doğusu (Amerika Haritasıdır)
  23. Orta ve Güney Amerika'da Guyana Sahili
  24. Porto Riko, Trinidad, Tobago dahil olmak üzere Aşağı Antiller (Amerika'nın Şarkisinde Vaki Olan Karayib Adalarının Haritasıdır)

Cedid Atlas Haritalarının Basıldığı Kağıt

[değiştir | kaynağı değiştir]

Haritaların basıldığı kâğıt ve kâğıt filigranı incelenmiştir. Princeton Üniversitesi profesörlerinden bazıları kağıdın Rus yapımı olduğunu düşünmekte, Princeton Üniversitesi Kütüphanesi harita küratörü John Delaney ise kağıdın muhtemelen Venedik-İtalya menşeli olduğunu söylemektedir.[11]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Makaleler ve Yazılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. Kinross, Patrick. Perennial, London, 1977. (İngilizce)
  • İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Ortaylı, İlber. Hil Yayinları, İstanbul, 1983.
  • Military, Administrative, and Scholarly Maps and Plans. Karamustafa, Ahmet T. The History of Cartography, Vol. 2, Book 1: Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, edited by J. B. Harley and David Woodward, pp. 209–28 adlı kitapta, University of Chicago Press, Chicago, 1992. (İngilizce)
  • Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826). Beydilli, Kemal. Eren Yayıncılık, İstanbul, 1995.
  • Mühendishane ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katolog. Beydilli, Kemal. Eren Yayıncılık, İstanbul, 1997.
  • History of the Ottoman Empire, Volume 2. Shaw, S.J. and Shaw, E.Z., Cambridge University Press, Cambridge, 1997. (İngilizce)
  • Mahmud Raif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd'e Dair Eseri. Beydilli, Kemal & Şahin, İlhan. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Cedid Atlas ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 18 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2016. 
  2. ^ a b "Türkiye'de Basılan İlk Atlas". 31 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012. 
  3. ^ Eski Haritalar - Kronoloji[ölü/kırık bağlantı](İngilizce)
  4. ^ The First World Atlas Printed by Muslims (April 1803 – March 1804) 2 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  5. ^ Beydilli(1995)
  6. ^ a b c Nizam-ı Cedid'den Kalan Tarihi Eserler 20 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  7. ^ William Faden'in Biografisi 3 Ocak 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi(İngilizce)
  8. ^ Mahmud Raif Efendi 14 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  9. ^ "Mahmud Raif Efendi ve Ucalet-ül Coğrafiye". 28 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012. 
  10. ^ "Osmanlı Devlet Adamları: Mahmud Raif Efendi". 28 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012. 
  11. ^ a b "In this map, it's still Constantinople" (The Times, Trenton, New Jersey) 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  12. ^ Kinross(1977), sh. 431-434.
  13. ^ a b c d "Üsküdar Belediyesi-Istanbul". 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012. 
  14. ^ Paulus Swaen Eski Harita Galerisi 7 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  15. ^ a b Yeni Alınan Kitaplar: Cedid Atlas Tercümesi (İstanbul, 1803) 20 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  16. ^ a b c Büyük Yeni Atlas : İstanbul, 1803-1804 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
  17. ^ Avustralya Millî Kütüphanesi Cedid Atlas Haritaları 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)