Emîrü’l Ümerâ

Emîrü’l Ümerâ (Arapça: أمير الأمراء), (İngilizceye emirlerin emiri,^[1] prenslerin prensi,^[2] baş emir,^[3] ve komutanların komutanı,^[4] olarak çeşitli şekillerde çevrilmiştir); 10. yüzyılda Abbâsî Halifeliği'nde, sahipleri 936'dan sonraki on yılda vezir yönetimindeki sivil bürokrasinin yerini alarak etkili birer naip haline geldiler ve Abbasi halifelerini salt törensel bir role indirgediler. Bu makam daha sonra Büveyhîlerin 11. yüzyılın ortalarına kadar Abbasi halifeleri ve Irak üzerindeki denetiminin temelini oluşturmuştur.

Abbâsîler döneminde

Arka plan

Halife Ömer (h. 634-644) döneminden itibaren çok yaygın olmamakla birlikte ordu kumandanını ifade eden bir unvan olarak kullanılmıştır. Bu dönemde Sasani İmparatorluğu ile yapılan Kadisiye Muharebesi'nde İslâm ordu kumandanı Sa'd bin Ebû Vakkas'ın Emîrü’l Ümerâ unvanını taşıdığı bilinmektedir. Emevî Halifesi I. Yezîd'in (h. 680-683) Abdullah bin Zübeyr’in üzerine gönderdiği Müslim bin Ukbe de bu unvanı taşıyordu.^[5]

Abbâsîler döneminde Emîrü’l Ümerâ ünvanını alan ilk kişi 928'de, halife Muktedir'in (h. 908-932) kuzeni Harun ibn Gharib olmuştur.^[6] Kısa bir süre sonra rakibi hadım Mu'nis el-Muzaffar (845-933)^[6] tarafından takip edildi; Mu'nis el-Muzaffar, Muktedir'in saltanatının çoğunda halife ordusunun başkomutanı ve tahtın arkasındaki güç olarak görev yapmıştır. 928'den itibaren Mu'nis, sarayın sivil bürokrasisindeki rakipleriyle çalkantılı bir güç mücadelesine girmiş; bu mücadele 932'de Muktedir'in tahttan indirilip idam edilmesi ve yerine kardeşi Kahir'in (h. 932-934) getirilmesiyle sona ermiştir. Mu'nis ve ordu artık Abbasi sarayının işlerine hakimdi ve tarihçi Hugh Kennedy'nin ifadesiyle "askerlerin halifeliği kontrol etme mücadelelerinin ve belki de daha önemlisi, takipçilerinin taleplerini karşılamalarını sağlayacak olan Sawad gelirlerinin" hakim olduğu bir sıkıntı döneminin başlangıcıydı.^[7]

Mu'nis, 933 yılında el-Kâhir tarafından idam edildi; fakat 934 yılında bir başka saray darbesiyle el-Kâhir tahttan indirildi ve yerine Râzî (h. 934-940) getirildi. Hilafetin kontrolü için sık sık yapılan darbeler ve şiddetli mücadeleler, Bağdat'taki merkezi hükûmeti büyük ölçüde zayıflatmıştır. Mağrip ve Horasan üzerindeki etkin kontrol uzun zamandır kaybolmuştu, ancak artık Irak'a daha yakın eyaletlerde özerk yöneticiler ortaya çıkmıştı: Mısır ve Biladü'ş-Şam, İhşîdî hanedanı tarafından yönetiliyordu, Hamdânîler Yukarı Mezopotamya'nın kontrolünü ele geçirmişti ve İran'ın çoğu, aralarında Büveyhîlerin en belirgin olduğu Deylem hanedanları tarafından yönetiliyordu. Hatta Irak'ta bile halife hükûmetinin otoritesi sorgulanıyordu. Böylece güneyde, Basra civarında, Ebu Abdullah el-Baridi kendi alanını kurdu, genellikle vergi gelirlerini Bağdat'a göndermeyi reddetti ve yakınlardaki Fars'ın Büveyhîleri ile temaslar kurdu.^[8] Tarihçi Ali İbnü'l-Esîr (ö. 1233), Mu'nis'in ölümünden sonra Emîrü’l Ümerâ makamının, aynı zamanda hazinenin de başında olan Tarif al-Subkari'ye geçtiğini ileri sürmüştür.^[6]

Naipliğe yükselme

Son olarak, Kasım 936'da vezir İbn Mukle'nin eyalet valilerini kontrol etme ve Halifeliğin felaket niteliğindeki mali durumuyla başa çıkma konusundaki başarısızlığı, Vasıt valisi İbn Râik'in Emîrü’l Ümerâ pozisyonuna atanmasına yol açtı.^[9] İbn Râik ve haleflerine verilen yetki çok genişti. Dönemin âlimi İbn Miskeveyh'e göre, Bağdat valisi ve ordu başkomutanı olarak atandı, Haraç vergisini toplamak, bütün kamu mallarını denetlemek ve güvenliği sağlamakla görevlendirildi. Kendisine bir sancak ve makam cübbesi verilmiş, kunya hitap edilme ayrıcalığı sağlanmış ve Cuma namazında ismi halifenin yanına eklenmiştir. Miskawayh, halifenin aslında "krallığın yönetimini ona devrettiğini" yazar.^[10] Artık hem askeri hem de mülki idarede fiili güç halifeden, mülki idareyi yürüten Emîrü’l Ümerâ ve onun katipliğine geçti. İbn Râik, halifeyi son destek üssünden mahrum bırakmak için eski ev muhafızlarını dağıttı ve onların yerine halife ordusunun çekirdeğini kendi Türkleri ve Deylemliler ile değiştirdi.^[4]

Güç mücadelesi, 936-946

940/941 yılına ait, Halife Müttaki ve Emîrü’l Ümerâ Baykam'ın isimlerinin yazılı olduğu gümüş dirhem

Ancak İbn Râik, olağanüstü otoritesine rağmen durumu istikrara kavuşturmayı başaramadı ve Emîrü’l Ümerâ makamı için çeşitli bölge liderleri arasında on yıl süren karmaşık bir iktidar mücadelesi yaşandı. 9 Eylül 938'de İbn Râik, eski astı Türk Baykam tarafından tahttan indirildi; Baykam dört gün sonra kendi makamını güvence altına aldı ve 21 Nisan 941'de Kürt haydutları tarafından öldürülene kadar ülkeyi yönetti. Halife Müttaki (h. 940-944), el-Radi'nin ölümünden sonra Baykam tarafından tahta çıkarıldı, daha sonra İbn Meymun ve ardından Ebu Abdullah el-Baridi'yi vezir olarak atayarak sivil yönetimi yeniden tesis etmeye çalıştı, ancak ordu 1 Temmuz'da Emîrü’l Ümerâ olan Kurankij'in liderliğinde kontrolü yeniden ele geçirdi.^[11][12]

Kurankij, 16 Eylül'de İbn Râik tarafından tahttan indirildi, ancak birkaç gün içinde eski görevine geri döndü. Ancak İbn Râik'in yeniden tahta çıkması el-Baridi'nin tepkisine yol açtı ve onun kuvvetleri Bağdat'ı işgal etti. Bunun üzerine İbn Râik ve Muttaki, Musul'daki Hamdânî hükümdarı el-Hasan'a kaçmak zorunda kaldılar. el-Hasan, halifenin Bağdat'ı geri almasına yardımcı oldu, İbn Ra'ık'ın 13 Şubat 942'de öldürülmesini sağladı ve 18 Şubat'ta Nasırü'd Devle laqab (şeref unvanı) Emîrü’l Ümerâ makamını kendisi üstlendi. Hamdânîler de mali sıkıntılar karşısında denetimini sağlamlaştıramadı ve Türk generali Tüzün'ün askeri isyanı Nasırü'd Devle'yi görevini terk etmeye (11 Mayıs 943) ve Musul'daki üssüne çekilmeye zorladı. Tüzün, 1 Haziran'da yeni Emîrü’l Ümerâ oldu.^[12][13]

Muttaki, Bağdat yerine Rakka'da kalarak ve İhşidiler ile temasa geçerek bağımsızlığını yeniden kazanmaya çalıştı ve onlar da onu Mısır'a sığınmaya teşvik ettiler. Sonunda el-Muttaki reddetti ve Bağdat'a döndü, burada Tüzün onu tahttan indirdi ve kör etti ve Müstekfî (h. 944-946) tahta çıktı. Tüzün'ün görev süresi Ağustos/Eylül 945'teki ölümüne kadar sürdü, ancak Büveyhîler'in artan gücü tarafından gölgede bırakıldı. 944 yılında Müizzüddevle Bağdat'ı almaya çalıştı ancak geri püskürtüldü. Tüzün'ün ölümünden sonra sekreteri ve halefi olan Muhammed bin Şirzad, yalnızca zayıf bir otoriteye sahipti ve Nasırü'd Devle ile ittifak kurarak Büveyhî tehlikesini savuşturmaya çalıştı. Çabaları sonuçsuz kaldı ve 17 Ocak 946'da Müizzüddevle komutasındaki Büveyhîler Bağdat'a girdi.^[14][15] Bu, 11. yüzyılın ortalarında Selçuklu fethine kadar süren Bağdat ve Irak'taki Büveyhî döneminin başlangıcı oldu.^[16]

Büveyhî döneminde

Emîrü’l Ümerâ unvanına sahip olmak, Bağdat'ta Büveyhî otoritesinin kurumsal çerçevesini oluşturuyordu ve halife artık sıradan bir devlet görevlisi haline gelmiş ve kendisine yıllık maaş bağlanmıştı. Ahmed bin Buya Bağdat'ı ele geçirmiş olmasına rağmen, Büveyhî kardeşlerin güçlü aile bağları, onların birbirlerine karşı konumlarını belirliyordu ve Emîrü’l Ümerâ makamı, laqab İmâdüddevle olarak bilinen Fars'ın ağabeyi ve yöneticisi olan Ali'ye düştü. 949'daki ölümünden sonra, hayatta kalan en büyük kardeşi olan Rüknüddevle, 976'daki ölümüne kadar Rey'in hükümdarı oldu. Ancak Irak'ı yönetmeye devam eden Ahmed'in (Muizzüddevle) de bu unvanı kendisinde koruduğu ve 955'te oğlu İzzüddevle'yi vârisi ilan ettiğinde bu unvanı ona da verdiği anlaşılıyor. Buna karşılık Ruknüddevle'nin oğlu ve vârisi Adudüddevle (h. 976-983) üstünlüğünü vurgulamak için şahinşah ("şahların şahı"), melik veya Mâlikü'l Mülk gibi Farsça egemenlik unvanları almaya başladı. Böylece, daha sonraki Büveyhî hükümdarları döneminde Farsça unvanlar daha belirgin hale geldi ve Emîrü’l Ümerâ belirlenmiş varisi ifade etmeye başladı. Genel olarak, Büveyhîler bu unvanı kullanımı tutarsız görünmektedir ve bir makamdan ziyade daha çok bir onursal unvan olarak kullanılıyordu.^[6][17]

Diğer Müslüman devletlerde

İran ve Horasan

Daha doğuda, ne Sâmânî İmparatorluğu ne de Gazneliler, 991'de Horasan'ın kontrolünü ele geçiren ve kendini Emîrü’l Ümerâ ilan eden isyancı bir askeri komutan olan Ebu Ali Simjuri hariç, bu ünvan sık kullanmış gibi görünmemektedir.^[6] Daha sonraki Müslüman hanedanlar, ister İranlı ister Türk olsun, bu unvanı çoğunlukla askeri bir bağlamda kullandılar, ancak her zaman ordunun başkomutanlığıyla ilişkilendirilmediler.^[6] Nitekim 11. yüzyılın sonlarında eski hilafet topraklarını ele geçiren Selçuklu Türkleri, bunu üst düzey askeri komutanlar için kullanılan çok sayıdaki unvandan biri (ispahsalar, amir-i salar, muqaddam al-'askar vb.) olarak kullanmışlardır. Hanedan prenslerinin bu unvanı bir ayrıcalık işareti olarak kullandığına dair 1073'te Kuzey Afganistan valisi olarak atanan Çağrı Bey'in oğlu Osman ve 1097'de yeğeni Sultan Berkyaruk (h. 1094-1105) olmak üzere sadece iki örnek bilinmektedir.^[6]

Safevî İran'ında bu unvan başlangıçta büyük önem taşıyordu çünkü Safevi rejiminin dayanağını oluşturan Kızılbaş kuvvetlerinin başkomutanı bu unvanı taşıyordu. Hüseyin Bey Şamlu'nun 1501-1510 yılları arasında görevde bulunduğu dönemde devletin en güçlü görevlisiydi, ancak onun iktidardan düşmesinden sonra önemi azaldı ve özellikle Türkmen aşiret süvarilerinin komutanları olan kurçibaşı elinde ünvan büyük güç kaybetti. Emîrü’l Ümerâ Kızılbaşların I. Tahmasb'ı 1524-1533 yılları arasında yönetmesi sırasında bir canlanma yaşadı, ancak daha sonra neredeyse tamamen ortadan kalktı. Sadece geç Safevi döneminde, yabancı işgal tehdidi altındaki bir sınır bölgesine istisnai olarak atanan bir askeri komutanı belirlediğinde ara sıra yeniden ortaya çıkmıştır.^[6]

Memlükler ve Osmanlılar

Bu unvan, nadiren de olsa, Kahire merkezli Memlûk Devleti tarafından da kullanılmış ve ordu komutanıyla (Atabeg al-'asakir) ilişkilendirilmiş gibi görünse de, diğer emirlere de verilmiş gibi görünmektedir.^[3] Osmanlı İmparatorluğu'nda, beylerbeyi kelimesinin çevirisi olarak, Farsça eşdeğeri olan mir-i miran ile birlikte kullanılmıştır.^[3]

Norman Sicilya'sında

Sicilya'da Arap egemenliğinin uzun sürmesi sonucunda, Sicilya'daki İtalyan-Norman Krallığı idaresinde birçok Arapça terimin kullanımına devam etmiş; bunların arasında 'emir' (Latince am[m]iratus, Grekçe: ἀμηρᾶς, resmi olarak kullanılan diğer iki dil) de vardı. Sahipleri askeri ve sivil yetkileri birleştirmiştir. Bunların arasında en önde gelenlerden biri, Sicilya Kralı II. Rugerro'nun (h. 1130-1154) en güçlü yetkilisi olan Giorgio d'Antiochia olarak bilinen bir Yunan Hristiyan'dı. Rugerro'un başbakanı görevini üstlendi ve kendisine 'büyük emir' (magnus amiratus, Grekçe: μέγας ἀμηρᾶς ve 'emirlerin emiri' (amiratus amiratorum, Grekçe: ἀμηρᾶς τῶν ἀμηράδων) unvanı verildi. y. 1152 ölümünden sonra unvan 1154 yılında I. Guglielmo (h. 1154-1166) Maione da Bari'ye verilene kadar verilmedi. Maio, 1160'taki suikastına kadar ünvanı elinde tuttu.^[18] Son ammiratus ammiratorum Hauteville hanedanının 1194'te çöküşüne kadar bu ünvanı elinde tutan Margarito di Brindisi'dir. Batı Akdeniz'de 13. yüzyılda deniz komutanları için "amiral" kelimesinin bozulmuş biçiminin kullanılmaya başlanması bu kişilerden kaynaklanmıştır.^[19]

Kaynakça

Özel

1. Watt 1998, s. 100.
2. Catafago, Joseph (1858). An English and Arabic Dictionary, In Two Parts, Arabic and English, and English and Arabic. Bernard Quaritch, Oriental and Philological Bookseller. London. s. 30. 
3. ^ Zetterstéen 1960, s. 446.
4. ^ Kennedy 2004, s. 195.
5. Yıldız, Hakkı Dursun (1995). "EMÎRÜ'l-ÜMERÂ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 158-159. 28 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2024. 
6. ^ Bosworth & Savory 1985, ss. 969–971.
7. Kennedy 2004, ss. 186–193.
8. Kennedy 2004, s. 194.
9. Kennedy 2004, ss. 194–195.
10. Donohue 2003, s. 110.
11. Kennedy 2004, ss. 195–196.
12. ^ Donohue 2003, s. 9.
13. Kennedy 2004, ss. 196, 270.
14. Donohue 2003, ss. 9–10.
15. Kennedy 2004, ss. 196, 214–215.
16. cf. Kennedy 2004, ss. 215–240.
17. Donohue 2003, ss. 13–34, 128.
18. Takayama 1993, ss. 18, 66-68, 96.
19. Abulafia 2012, ss. 321–322.

Genel

• Abulafia, David (2012). The Great Sea: A Human History of the Mediterranean. Penguin Books. ISBN 978-0-141-02755-5. 
• Bosworth, C.E.; Savory, R.M. (1985). "AMĪR-AL-OMARĀʾ". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume I/9: Alp Arslan–ʿAbd-al-Hamīd (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 969-971. ISBN 978-0-71009-098-0. 
• Donohue, John J. (2003). The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future (İngilizce). Leiden and Boston: Brill. ISBN 90-04-12860-3. 
• Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2. 
• Takayama, Hiroshi (1993). The Administration of the Norman Kingdom of Sicily. Leiden, New York and Cologne: BRILL. ISBN 978-90-04-09865-7. 
• Watt, William Montgomery (1998). Islamic Political Thought. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 978-0-748-61098-3. 
• Zetterstéen, K.V. (1960). "Amīr al-Umarāʾ". Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Lévi-Provençal, E.; Schacht, J.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. s. 446. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_0620. OCLC 495469456.