Аюрведа

Аюрведа
Сурәт
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 16 119
 Аюрведа Викиҗыентыкта

Аюрведа - [1] тарихи тамырлары Һиндстан субконтинентында булган медицина системасы.[2] Аюрведа йолаларыннан алынган глобальләшкән һәм заманчалаштырылган практикалар өстәмә яки альтернатив медицинаның тибы булып тора.[3][4] Һиндстаннан тыш илләрдә Аюрведа терапиясе һәм практикалары гомуми сәламәтлек кулланылышларына кертелгән һәм кайбер очракларда медицина кулланылышына.[5]

Төп классик Аюрведа текстлары медицина белемнәренең Ходайлардан бөек акыл ияләренә тапшырылуы турындагы мәгълүматлар белән башлана, ә аннна соң кеше табибларына.[6] "Сушрута Самхита"да Сушрута язганча, Һинд диненең Аюрведа Ходае, Дханвантари, үзе Варанаси патшасы инкарнациясен алып табиблар төркеменә медицинаны өйрәткән, шул исәптән Сушрутага да.[7][8] Аюрведа терапиясе төрле булган һәм ике меңнән артык вакытта эволюция ясаган.[2] Терапия гадәттә катлаулы үлән катнашмалары, минераллар һәм металл матдәләргә нигезләнгән (мөгаен иртә Һинд алхимиясе яки «раса шастра» тәэсире астында). Борынгы Аюрведа текстлары шулай ук хирургик техникаларга да өйрәткән, мәсәлән, ринопластия, бөерләрдән таш чыгару, тегү урыннары һәм чит объектларны чыгару.[9][10]

Гәрчә лаборатория тәҗрибәләре Аюрведада кулланган кайбер матдәләр эффектив дәвалану чараларына әйләндерелергә мөмкин дип фараз ителсә дә, хәзер гамәлдә булу турында мәгълүматлар юк.[11] Кайберәүләр Аюрведа медицинасын псевдофән дип таный.[12] Башка тикшеренүчеләр аны протофән, яки транс-фән дип таный.[13][14] 2008 елы тикшеренүендә Интернетта сатылган АКШ Аюрведа даруларының 21%-ында авыр металларның токсик дәрәҗәләре булган, бигрәк тә кургаш, терекөмеш һәм мышаяк.[15] Һиндстанда мондый металл контаминантларның сәламәтлек кулланулары мәгълүм түгел.[15]

Кайбер галимнәр Аюрведа тарихига кадәр чорда барлыкка килгән дип әйтәләр,[16] аның кайбер концепцияләре Һинд Үзәне Цивилизациясе вакытыннан бирле яки хәттә иртәрәк булган дип фаразлана.[17] Аюрведа Ведик чорда шактый үскән һәм соңрак кайбер Ведик булмаган системалар, мәсәлән, Буддизм һәм Джайнизм классик Аюрведа текстларында очраган медик концепцияләрне һәм практикаларны эшләгән.[17][18] Гумораль баланс ассызыклана һәм табигый хаҗәтләрне тоткарлау сәламәт түгел һәм сырхауга китерә дип таныла.[19] Аюрведа трактатларында өч элемент матдә тасвирлана, гуморлар (Санскрит телендә дошалар), җил (Санскрит телендә vāta), үт (pitta) һәм флегма (kapha), һәм "дошалар"ның тигезлеге (Санскритча sāmyatva) нәтиҗәсендә сәламәтлелек була, ә тигезсезлек (viṣamatva) нәтиҗәсендә авыру була. Аюрведа трактатлары медицина сигез каноник компонентка бүлә. Аюрведа практиклары кимендә безнең эра башыннан төрле дарулар һәм хирургик процедураларны уйлап чыгарганнар.[20]

Сигез компонент

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Иң элек классик Санскрит эшләрендә Аюрведа даруны сигез компонентка бүленгән дип тасвирлый (Санскритча aṅga).[21][22] Бу табибларның сәнгатен "сигез компоненты булган медицина (Санскритча. cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ चिकित्सायामष्टाङ्गायाम्), " беренче мәртәбә безнең эрага кадәр якынча 4-енче гасыр Санскрит эпосында Махабхаратада табып була.[23] Компонентлар:

  • Kāyacikitsā: гомуми медицина, тән медицинасы
  • Kaumāra-bhṛtya: балаларны дәвалау, педиатрия
  • Śalyatantra: Хирургия техникалары һәм чит объектларны чыгару
  • Śālākyatantra: колакларның, күзләрнең, борынның, авызның, һ.б. авыруларын дәвалау
  • Bhūtavidyā: ия булган рухларны тынычландыру һәм шундый иялек белән авырган кешеләрне дәвалау
  • Agadatantra: токсикология
  • Rasāyanatantra: Яшьләндерү һәм тормыш озынлыгын озайту, интеллектны һәм көчне арттыру өчен тониклар
  • Vājīkaraṇatantra: афродизиаклар һәм җенси ләззәтнең һәм сперманың яшәргә сәләтлеген арттыручы дәвалар.

Принциплар һәм терминология

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Рәсемдә Нагарджуна күрсәтелгән, ул күбесенчә үзенең «Мадхьямака» (урта юл) доктринасы өчен мәгълүм. Ул башкалар арасында «Йөз рецепт» һәм «Асыл туплама» медицина эшләрен язган.[24]
Өч доша һәм аларны тәшкил иткән биш элемент.

«Аюрведа» сүзе санскр. आयुर्वेद, «тормыш белеме» дигәнне аңлата.

Аюрведаның үзәк теоретик фикерләре безнең эрага кадәр беренче меңьеллык уртасында барлыкка килгән, һәм аның Санхья һәм Вайшешика фәлсәфәләре белән параллельләре бар, һәм шулай ук Буддизм һәм Джайнизм белән. [25][26] Баланс ассызыклана һәм табигый хаҗәтләрне бастыру сәламәт түгел һәм авыруга китерә дип таныла.[19] Мәсәлән, төчкерүне бастыру җилкә авыруына китерергә мөмкин дип әйтелә.[27] Шулай да кешеләр табигый ихтыяҗларын акыллы баланс чикләрендә һәм чамаларында калырга тиеш дип кисәтелә.[19] Мәсәлән, чама белән ризык ашау, йоклау һәм җенси мөнәсәбәтләр турында ассызыклана.[19][28]

Аюрведа җиде төп тукыманы атый (дхату), алар плазма (rasa), кан (rakta), мускуллар (māmsa), май (meda), сөяк (asthi), сөяк мие (majja), һәм сперма (shukra). Борынгы классик медицина кебек үк, Аюрведа тарихи тән матдәләрен биш классик элементка бүлгән (Санскритча [маха]панчабхута, җир, су, ут, җил һәм эфир.[29] Барлык матдәләргә дә хас егерме гуна бар (сыйфатлар яки характеристикалар). Алар ун парга оештырылган: авыр/җиңел, салкын/кайнар, майлы/коры, тупас/очлы, тотрыклы/мобиль, йомшак/каты, лайласыз/лайлалы, шома/кытыршы, вак/зур һәм ябышкак/сыек.[30]

Аюрведа шулай ук өч элементар матдәне "доша"ны атый (алар Вата, Питта һәм Капха дип атала) һәм дошаларның балансы нәтиҗәсендә сәламәтлек була, ә дисбалансы нәтиҗәсендә авыру була дип раслый. Бер Аюрведик караш буенча дошалар һәрберсе башкасына тигез булганда баланс була дип әйтә, башка караш буенча һәрбер кешенең темпераментын һәм сыйфатларын билгеләүче уникаль комбинациясе бар. Башка очракта, һәрбер кеше үзенең тотышын яки тирәлекне дошаларны арттыру һәм киметү өчен үзгәртеп аларның табигый халәтен тәэмин итәргә тиеш дип әйтелә.

Санскрит белем системаларының урта гасыр таксономияләрендә Аюрведага икенчел Веда урыны бирелә (упаведа).[31] "Атхарваведа"дан һәм башка Ведалардан кайбер медицина үсемлек исемнәре аннан соңгы Аюрведа әдәбиятында очрый.[32][33]

Практика

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведик табиблар физик халәткә, акыл халәтенә һәм шәхескә бердәм дип карыйлар, монда һәрбер элемент башкасына тәэсир итә ала. Бу диагностика һәм терапия вакытында кулланылган бердәм ысул Аюрведаның фундаменталь аспекты. Аюрведа дәвалавының башка өлешендә әйтелгәнчә сыеклыкларны транспортлаучы каналлар («срота»)лар бар һәм каналларны майлар кулланып массаж ярдәмендә һәм Сведана (кайнар компресслар) ярдәмендә ачып була. Сәламәт булмаган каналлар сырхау китерә дигән фикер әйтелә.

Диагностика

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведаның авыруга диагноз куюның сигез ысулы бар, алар Нади (пульс), мутра (сидек), Мала (урындык), Джихва (тел), Шабда (сөйләм), Спарша (капшап карау), Друк (күрү), һәм Аакрути (кыяфәт).[34] Аюрведаны практикалаучылар диагнозны биш сиземләүне кулланып куялар.[35] Мәсәлән, ишетүне сулау һәм сөйләмне тикшерү өчен кулланалар.[29] Үлем нокталарын яки "марман марма"ны өйрәнү аеруча зур әһәмияткә ия.[30]

Дәвалау процедуралары
Дәвалау процедуралары
Аюрведаны практикалаучы баш массажы өчен майлар куллана.

Дәвалау һәм профилактика

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Классик Аюрведаның сигез тармагының икесе хирургия белән эш итә (Śalya-cikitsā һәм Śālākya-tantra), ләкин хәзерге Аюрведа яшәргә сәләтлелеккә сәламәт метаболизм һәм яхшы ашказаны эшләвен һәм бүлеп чыгаруны тәэмин итеп ирешергә омтыла.[30] Аюрведа физик тәрбиягә, йога һәм медитациягә зур әһәмият бирә.[36] Бер боерыкларның төре Саттвик диета. Аюрведа Диначарья концепциясе карашлы, ул табигый цикллар (уяну, йоклау, эшләү, медитация һ.б.) сәламәтлек өчен әһәмиятле дип әйтә. Регуляр коенуны, тире катламын саклау, күзләрне юуны керткән гигиена шулай ук үзәк практика.

Кулланылган матдәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведада үсемлекләргә нигезләнгән дәвалар тамырлардан, яфраклардан, агач кабыгыннан, яки кардамон һәм дарчын кебек орлыклардан алына. 19-ынчы гасырда Уильям Даймок һәм аның автордашлары Британия Һиндстанында сәүдәгә бәйле мифларны һәм риваятьләрне, йөзләрчә үсемлекләрдән алынган даруларны, кулланылышлары белән, микроскопик структурасы белән, химик составы, токсикологиясе белән җыйган. [37] Аюрведада кулланылган хайван продуктларына сөт, сөякләр һәм үт ташлары керә. Моңа өстәп ашау һәм тыштан куллану өчен майлар киңәш ителә. Шулай ук күкерт, мышаяк, кургаш, бакыр сульфаты һәм алтынны куллану киңәш ителә.[29] Үлән медицинасына өстәп минералларны куллану раса шастра дип атала.

Аюрведа Мадья дип аталган исерткеч эчемлекләрне куллана,[38] алар Питтаны арттырып һәм Ватта һәм Капханы киметеп дошаларны көйли дип әйтелә.[38] Мадья чималы һәм ферментация процессына карап классификацияләнә һәм аның төркемнәренә: шикәргә нигезләнгән, җимешкә нигезләнгән, боткага нигезләнгән, үләннәр белән боткага нигезләнгән, серкә белән ферментацияләнгән һәм тоник хәмерләр керә. Нәтиҗәдә эчәкләр бушый ала, аш казаны эшләү яки тәм сизү яхшыра, корылык барлыкка килә яки буыннар иркенләнә. Аюрведик текстлар Мадьяны ябышкак булмаган һәм тиз йогынты ясаучы һәм тәннең кечкенә пораларын чистарта дип тасвирлый.[38]

Чистартылган әфьюн[39] сигез Аюрведа әзерләвендә кулланыла.[40] һәм Вата һәм Капханы баланска китереп Питта дошаны арттыра дип әйтелә.[39] Ул диарея һәм дизентерия булганда, җенси һәм мускул эшчәнлеген арттыру һәм мигә йогынты ясау өчен киңәш ителә. Әфьюнның седатив һәм авыртуны басу хасиятләре Аюрведада каралмаган. Әфьюнны куллану борынгы Аюрведа текстларында табылмаган һәм беренче мәртәбә Көнбатыш Һиндстанда Раджастанда кулланылган фармацевтика китабында «Сарнгадхара Самхита» (безнең эраның 1300—1400) елларда телгә алына, монда ул ир кешенең эякуляциясен тоткарлаучы афродизиак ингриденты буларак карала.[41] Әфьюн Һиндстанга мөселман яулары вакытында яки аларга кадәр китерелгән булган мөмкин.[40][42] Махараштрада популяр Йога Ратнакара китабында (безнең эраның 1700—1800 еллар, мәгълүм булмаган автор), әфьюн диареягә каршы үлән-минерал катнашмасында кулланыла.[41] Бхайсаджья Ратнавалида әфьюн һәм камфора үткен гастроэнтеритка каршы кулланыла. Бу даруда әфьюнның респиратор депрессант гамәленә камфораның респиратор стимулянт хасияте каршы куела.[41] Соңрак китапларда наркотик хасиятләренең анальгетик авыртуны бастыру кулланышын керткән.[41]

Cannabis indica шулай ук борынгы Аюрведа китапларында юк һәм беренче мәртәбә "Сарнгадхара Самхита"да диареяны дәвалау өчен искә алына.[41] Бхайсаджья Ратнавалида ул афродизиак ингриденты буларак искә алына.[41]

Аюрведада әйтелгәнчә май һәм дегет кан агуны туктату өчен кулланылырга мөмкин,[29] һәм травматик кан агу төрле ысуллар белән туктатылырга мөмкин: кан тамырларын бәйләп, җылылык белән яндырып, кан оюны тәэмин итүче әзерләнүләрне куллану, һәм кан тамырларын кысу өчен әзерләнмәләрне куллану. Майлар шулай ук, регуляр куллану, сылау, баш массажы, тәэсир ителгән урыннарга кую өчен төрле ысулларда кулланыла.[43] Сыеклыклар шулай ук широдхара техникасын кулланып пациентның маңгаена агызылырга мөмкин.

Кеше күзендә катаракта; ярык лампасы белән тикшерү вакытында зурайтылган күренеш. Катаракта хирургиясе Сушрута Самхитада искә алына, анда «джабамукхи салака» кыек инәсе кулланыла, ул комачаулаучы флегманы нык тарттырылмаган итеп аны кару кырыннан этеп чыгару өчен кулланыла. Күз соңрак җылы май белән юыла һәм бинт белән бәйләнә.[44]

Панчакарма

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведа буенча панчакарма (Devanāgarī: पंचकर्म‌) техникасы тәннән токсик элементларны чыгара.[45] Панчакармага Вамана, Виречана, Басти, Насья һәм Рактамокшана керә. Аңа кадәр Поорвакарма әзерләү адымы була, аннан соң Пасчаткарма һәм Пеядикарма була.

Хәзерге халәте

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Типик Аюрведик даруханә, Ришикеш.

Бөтендөнья Сәламәтлек Ассамблеясының традицион медицина турында резолюциясенә нигезләнеп (WHA62.13, шулай ук 2008 Пекин традицион медицина декларациясе белән чагыштырыгыз[46]), Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасы традицион медицина стратегиясен нигезләп, башка өстәмә сәламәтлелек системаларына Аюрведаны да кертеп. Ул шулай ук 2013 Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасының WTO TRIPS-ның сәламәтлелекне саклау инновацияләре һәм даруларга ирекле рөхсәт өйрәнүенең өлеше булган.[47]

Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасы[48] Аюрведаны аның интеллектуаль милек стратегиясендә искә ала. Аюрведаны кертеп, традицион медицина, күп җәмәгатьләрнең сәламәтлелек статусына әһәмияткә ия кертем ясый һәм үскән илләрнең билгеле җәмәгатьләре арасында арта бара кулланыла. Традицион медицинаның сәламәтлелекне тәэмин итүдә һәм авыруларны булдырлмауда һәм дәвалауда, бигрәк тә хроник авырулар өчен озын тарихы бар. Традицион медицинаның тиешле танылуы милли сәламәтлек саклау сәясәтенең әһәмиятле элементы һәм әһәмияткә ия экспорт потенциалы булган яңа продуктлар өчен әһәмиятле нигез була ала.[48] WTO, WIPO һәм WHO традицион белемнәрнең икътисади, иҗтимагый һәм мәдәни әһәмиятен хөрмәт итәргә сорый һәм традицион медицина белеменең документациясен һәм андый продуктларның сыйфаты, куркынычсызылыгы һәм эффективлыгы документациясен тәэмин итә. Бөтендөнья документында традицион һәм өстәмә медицинаны мөмкин булганда сәламәтлекне яклау хезмәтенә берләштереп камилләштерелгән гомуми сәламәтлек саклау хезмәтен тәэмин итәргә сорый.

Һиндстан

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Тулси чәчәчге (изге рәйхан), Аюрведик үлән

Кайбер чыганаклар буенча Һиндстанда Аюрведаны да кертеп 80 процентка кадәр кеше традицион медицинаны куллана.[49][50]

1970 елда Һиндстан Парламенты тарафыннан максаты Аюрведа практикларының квалификацияләрен стандартлаштырырга һәм аны өйрәнү һәм тикшерү өчен ышанычлы оешмалар тәэмин итү өчен Һиндстан Үзәк Медик Шура Акты кабул ителгән.[51] 1971 елда Һиндстанда Аюрведа буенча югары белемне күзәтү өчен Сәламәтлек Саклау һәм Гаилә Иминлеге Министрлыгының Аюрведа, Йога һәм Натуропатия, Унани, Сиддха һәм Гомеопатия каршында Үзәк Һинд Медицина Шурасы нигезләнгән булган.[52] Һиндстан хөкүмәте Аюрведаны тикшерү һәм укытуны төрле каналлар аша дәүләт һәм штат дәрәҗәләрендә тәэмин итә һәм традицион медицинаны институализацияләп төп зур һәм кече шәһәрләрдә өйрәнерлек итеп ярдәм итә.[53] Дәүләт тарафыннан спонсорланган Аюрведа Фәннәре өчен Үзәк Шура Аюрведа тикшерүе өчен оештырылган.[54] Шәһәр һәм авыл даирәләрендә күп клиникалар бу институтлардан чыккан профессионаллар тарафыннан җитәкләнә.[51] 2013 елда традицион Аюрведа медицинасын өйрәтүче 180-нән артык үзәге бар.[36][55]

Биопиратлык һәм әхлаксыз патентларга каршы көрәшү өчен, 2001 елда Һиндстан хөкүмәте Аюрведа, Унани һәм Сиддха кебек Һинд медицинасы турындагы белемнәр тупланмасы буларак Традицион Белемнең Цифрлы Китапханәсен нигезләгән.[56][57] Формулировкалар 100-дән артык традицион Аюрведа китапларыннан алынган.[58] Һиндстан Фәннәр Академиясе документының 2003-04 еллар турында мәгълүматы буенча Һиндстанда 432625 теркәлгән медицина практикы, 13925 диспансер, 2253 хастаханә һәм 43803 ятак көче булган. 209 югары уку йорты һәм 16 югары уку йортыннан соң уку учреждениесе булган.[59] Иминләндерү ширкәтләре сырт авырулары, сөяк авыртулары, артрит һәм рак очракларында Аюрведа дәвалавына киткән акчаларны компенсацияли. Мондый очраклар илнең иминләндерү мөрәҗәгатьләренең 5-10 процентын тәшкил итә.[60]

Һиндстанда хорафатларга каршы көрәшүче Махараштра Андхашраддха Нирмулан Самити оешмасы Аюрведаны псевдофән дип таный.[61]

Һиндстан субконтинентының башка илләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Непал халкының якынча 75 %-80%-ы Аюрведаны куллана,[62][63] һәм ул илдә иң гамәлдә булган медицина формасы.[64]

Аюрведа спа Шри-Ланкада күп һәм алар өй бизнесы буларак та функцияли.

Шри Ланканың Аюрведа традициясе Һиндстан традициясенә охшаш. Шри Ланкада Аюрведаны кулланучылар ике илдә дә йөрештә булган Санскрит текстларына мөрәҗәгать итә. Шулай да, алар кайбер аспектларда аерылып тора, бигрәк тә куллынылган үләннәр буенча.

1980 елда, Шри Ланка хөкүмәте Аюрведаны көйләү һәм торгызу өчен Җирле Медицина Министрлыгын оештырган.[65] Җирле Медицина Институты (Коломбо Университеты белән берләштерелгән) Аюрведа Медицинасы һәм Хирургиясе буенча югары белем, югары белемнән соң һәм магистр дәрәҗәләрен тәкъдим итә һәм унани медицинасы буенча охшаш дәрәҗәләр тәкъдим итә.[66] Җәмәгать системасында 2010 елда 62 аюрведик хастаханә һәм 208 үзәк диспансер булган, алар 3 миллион кешегә хезмәт иткән (Шри Ланка халкының якынча 11%-ы)[67][68]

Безнең эраның алтынчы гасыр Сингал патшалыгының борынгы хроникасы Махавамса буенча, Шри Ланканың патшасы Пандукабхая (безнең эрага кадәр 437 елдан безнең эрага кадәр 367 елга кадәр хөкем сөргән) илнең төрле урыннарында өйдә ята торган һәм Аюрведик хастаханәләр (Сивикасоттхи-Сала) эшләгән. Бу дөньяда кайда булса да авыруларны кайгыртучы учреждениеләр турында беренче документлаштырылган шәһадәт.[69][70] Mihintale Hospital is the oldest in the world.[71]

Һиндстан субконтинентыннан тыш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведа ул хәзергегә кадәр Традицион Кытай медицинасы һәм Көнбатыш Европа Урта гасыр медицинасы белән чагыштырганда борынгы заман һәм урта гасырларда үскән система. Шулай да, 1960-ынчы еллардан башлап, Аюрведа альтернатив медицина буларак Көнбатыш дөньяда рекламаланган. Башка дөньяда төрле законнар һәм медик көйләүләр булганга күрә, Аюрведаның көйләнмәгән практикасы һәм коммерциализациясе әхлак һәм канун проблемаларын күтәргән. Кайбер очракларда Аюрведик практикалар яки төшенчәләр махсус Көнбатыш кулланышы өчен яраклаштырылган, бигрәк тә 1980 елларда «Махариши Аюрведа» очракларында. Кайбер очракларда бу Аюрведаны тәкъдим итүчеләрнең хәзерге медицина тикшерүе стандартларына тиң система буларак күрсәтү тырышуларына китергән.[72][73][74]

Баба Һари Дас Аюрведаны 1970-енче еллар башында алып килергә ярдәм иткән иң элекке тәкъдим итүчеләрнең берсе булган. Ул Маунт Мадонна Институты, Аюрведа көллияте, Аюрведа дөньясы һәм Аюрведик даруханә нигезләвенә китергән "Сушрутха Самхита"дан һәм "Чарака Самхита"дан алынган сабаклар укыткан. Ул мәшһүр Аюрведа укытучыларын, мәсәлән, Васант Ладны, Сарита Шрестханы һәм Рам Харш Сингхны чакырган. Аюрведик практик Майкл Тьерра язгангча «Төньяк Америкада Аюрведа тарихы һәрчак Баба Һари Дассның риясыз кертеменә бурычлы булачак.»[75]

Америка Кушма Штатларында, Аюрведаны куллану лицензияләнми һәм дәүләт тарафыннан көйләнми. Аюрведа практиклары башка сфераларда, мәсәлән, массаж терапиясендә яки акушерлыкта теркәлергә мөмкин, һәм бары тик берничә штат Аюрведаны укытучы мәктәпләрне таныган.[76]

Классификациясе һәм эффективлыгы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Гәрчә лаборатория тәҗрибәләре Аюрведаның кайбер матдәләре эффектив даруларга әверелдерелергә мөмкин дип расласа да, аларның эффективлыгы турында шәһадәт юк.[11] Берләшкән Корольлек Рак Тикшеренүе буенча Аюрведик медицинаның нинди булса да авыруны дәвалау эффективлыгы турында фәнни шәһадәт юк, гәрчә массаж һәм релаксация кайбер рак пациентлары өчен файдалы булса да һәм хайваннарда тәҗрибәләрдән Аюрведада кулланылган кайбер продуктлар җентекләбрәк өйрәнелергә мөмкин дигән күрсәтмәләр булса да.[55]

Хәзерге вакытта Аюрведик медицина аның чынлык һәм метафизик концепцияләрен катыштырган өчен кайберәүләр тарафыннан псевдофән дип таныла.[12] Башка тикшеренүчеләр аның протофән, фәнни булмаган яки транс-фән системасы булуы турында бәхәсләшәләр.[13][14][77]

Аюрведаның кардиоваскуляр авыруы өчен куллануны тикшерүе нәтиҗәсендә йөрәк авыруы яки гипертонияне дәвалау өчен үлән дәвалавы ышандыргыч түгел дип таныган, ләкин Аюрведа практиклары кулланган кайбер үләннәр җентекләбрәк өйрәнү өчен яраклы дип танылган.[78]

Аюрведаны тикшерү псевдофән буларак хасиятләнгән. Аюрведаның теоретик нигезләмәләренең фәнни дөрес акыллыгы булмавы һәм тикшеренүнең сыйфаты да тәнкыйтьләнгән булган.[77][79][80][81]

Тикшерү

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Һиндстанда Аюрведаны тикшерү институтлары челтәре аша Ministry of AYUSH учреждениесе тарафыннан алып барыла.[82]

Непалда, Милли Аюрведик Өйрәтү һәм Тикшерү Үзәге илдә медицина үләннәрен тикшерә.[83]

Шри Ланкада Сәламәтлек, Туклану һәм Җирле Медицина Министрлыгы Аюрведада төрле милли тикшерү институтлары аша тикшеренүне күзәтә.

Токсик металларны куллану

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Раса шастрага, яки үлән әзерләүләренә металларны, минералларны яки асыл ташларны кушу практикасына кургаш, терекөмеш һәм мышаяк кебек токсик авыр металлар кертелергә мөмкин.[15] Һиндстанда раса шастра буенча җәмәгать сәламәтлек кулланулары мәгълүм түгел.[15] Традицион Аюрведик текстларда үләннәргә кире реакцияләр тасвирланган, ләкин практиклар үләннәрнең токсик булырга мөмкин икәнен танымыйлар һәм үлән агулыгы турында ышанычлы мөрәҗәгать итәрлек мәгълүмат бирмиләр. Аюрведа һәм хәзерге медицина практиклары арасында аралалу упкыны бар.[84]

Кайбер традицион Һинд медицина продуктларында кургашны да кертеп, авыр металларның зарарлы дәрәҗәләре булырга мөмкин.[85] Һиндстанда 1990 елда Аюрведик даруларны тикшерүе буенча тикшерелгән продуктларның 41%-ында мышаяк булган, ә 64%-ында кургаш һәм терекөмеш булган.[49] 2004 ел тикшерүе Көньяк Азиядә ясалган һәм Бостон даирәсендә сатылган Аюрведик даруларның 20%-ында авыр металларның токсик дәрәҗәләре булган дип тапкан һәм Аюрведик продуктлар сәламәтлекне куркыныч астына куйган һәм авыр металл булуына тикшерелергә тиеш дигән нәтиҗә ясаган.[86] 2008 ел 230-дан артык продуктларны тикшерүдә Интернет аша сатып алынган матдәләрнең (һәм «раса шастра» даруларның 40%-ында) кургаш, терекөмеш яки мышаяк булуын ачыклаган.[15][87][88]

Һинд медицина продуктларын яклаучылар авыр металларны актив ингридентлар дип атыйлар.[85] Борынгы Аюрведик текстлар буенча, (металлар өчен) билгеле физик-химик сафландыру процесслары, мәсәлән, «самскара» яки "шодхана"лар алардагы металларны «токсиксызлаштыра».[89][90] Болар Кытай пао жига охшаш, гәрчә Аюрведик техникалар катлаулырак һәм физик фармация техникаларын кертергә мөмкин, мәсәлән, мантраларны. Шулай да, бу продуктлар каты кургаш агулануына һәм башка токсик эффектларга китергән.[87] 1978 һәм 2008 ел арасында, «дөнья буйлап Аюрведа медицинасы кулланылышына бәйле 80-нән артык кургаш белән агулану очраклары теркәлгән».[91] 2012 елда АКШ Авыруны Контроль һәм Профилактика Үзәкләре Аюрведик дарулар кабул иткән йөкле хатыннарның канында токсик материаллар табылу очракларына нигезләнеп Аюрведик даруларын кургаш агулануына бәйләгәннәр.[92]

Аюрведа практиклары бхасмаларның токсиклыгы дөрес булмаган эшләп чыгару процессларыннан, контаминантлардан, Аюрведа даруларын дөрес кулланмаудан, чималның сыйфатыннан һәм ахыр продуктлар дөрес булмаган процедуралардан һәм шарлатаннар тарафыннан кулланганга күрә булган дип раслый.[90]

Һиндстанда, хөкүмәт карары буенча Аюрведик продуктларында аларның металл составы күрсәтелергә тиеш.[93] Шулай да Һиндстан Фәннәр Академиясенең Current Science басмасында М. С. Валиатхан әйткәнчә «сатудан соң тикшерү булмау һәм Һиндстанда тикшерү лабораторияләре азлыгы хәзерге вакытта Аюрведик даруларны тикшерүне бик катлаулы итә».[93] АКШ-та күпчелек Аюрведик продуктлар FDA тарафыннан хупланмыйча яки тикшерелмичә сатыла. 2007 елдан бирле, FDA АКШ-га кертмәс өчен кайбер Аюрведа продуктларына импорт куркынычы куйган.[94]

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведаның килеп чыгышы безнең эрага кадәр якынча 5000 елга кадәр күзәтелә ала.[95][96][97] алар сөйләм традициясендә барлыкка килгән. Аюрведаның кайбер традицияләре Һинду Үзәне Цивилизациясе вакытыннан бирле булган.[97][98] Аюрведаның беренче язылган формалары Ведалардан килеп чыккан.[95][96] Ведик традициядә Аюрведа «өстәмә белем» яки упаведа. Аюрведаның килеп чыгышы шулай ук Атхарваведада күзәтелә,[99][100] анда авыруны сихер дәвалаучы 114 гимн һәм җыр тасвирлана. Аюрведаның килеп чыгышы турында төрле риваятьләр бар, ул Дханвантари тарафыннан кабул ителгән (яки Брахмадан Диводаса тарафыннан).[8][29][101] Традиция буенча Аюрведа язмаларына Агнивеса акыл иясенең югалган тексты тәэсир иткән.[102]

Аюрведа борынгы заманда барлыкка килгән медицина системаларның хәзергәчә киң практикада булган аз системаларның берсе.[3] Шуның нәтиҗәсендә аның хәзерге практиклары хәзерге медицинаны исәпкә алмыйлар дигән тәнкыйтьләр бар.[103][104] Бу хәлгә җавап буларак егерменче гасыр башының беренче унъеллыкларында Һиндстанда үзгәрмәүче традиция тәкъдим итүчеләре («шуддха», «чиста» аюрведа) һәм Аюрведа заманчалаштырылырга һәм синкретлашырга («ашуддха», «саф булмаган» Аюрведа) тиеш дип уйлаучылар арасында дәртле бәхәсләр булган.[105][106][107] Хәзерге заманда (2015) хәзерге Һиндстанда Аюрведаның урыны турында сәяси бәхәсләр җәмәгать аренасында да, хөкүмәттә дә дәвам иткән.[108] Аюрведик медицинаның хәзерге халыкараштырылган дөньяда урыны турында бәхес хәзерге көндә дә дәвам итә.[109][110]

Чарака

Төп текстлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведаның өч принципиаль иртә текстлары бар, Чарака Самхита, Сушрута Самхита һәм Бхела Самхита. Сушрута Самхита безнең эрага кадәр 6-ынчы гасырның оригиналына нигезләнгән,[111][112] һәм безнең эраның икенче гасырында Буддист галиме Нагарджуна тарафыннан заманчалаштырылган.[113] Чарака тарафыннан язылган Чарака Самхита һәм Атрейя язган дип фаразланган Бхела Самхита безнең эрага кадәр алтынчы гасырныкы дип исәпләнә.[114][115][116] Чарака Самхита безнең эраның башында Дридхабала тарафыннан яңартылган.[117]

Боуэр Манускриптында Бхела Самхитадан өзекләр бар[118] һәм анда Үзәк Азия Буддизмы концепцияләре бар. 1987 елда, А. Ф.Р Хернле манускриптта медик порцияләрне язучы Һиндстаннан булганын тапкан, ул Гупта язмасының төньяк юрамасын кулланган, миграцияләгән һәм Кучада Буддист монахы булып киткән. Кытай пилигримы Фа Хсиен (безнең эраның якынча 337—422 елы) Гупта империясенең сәламәтлек системасы турында язган һәм Һинд медицинасына институциональ карашны тасвирлаган. Бу шулай ук Чарака эшләрендә күренә, ул хастаханәләрне һәм алар ничек җиһазланырга тиеш икәнен тасвирлый.[119]

Башка иртә текстларга Агнивеша Самхита, Кашьяпа Самхита һәм Харита Самхита керә. Агнивеша Самхитаның башлангыч юрамасы безнең эрага кадәр 1500 ел белән даталана,[120] һәм соңрак ул Чарака тарафыннан модификацияләнгән булган.[121] Kasyapa Samhita includes the treatise of Jivaka Kumar Bhaccha[122] and is dated to the 6th century BCE.[123][124] Шул ук вакытта Харита Самхита иртәрәк чорлар белән даталана һәм аны Пунарвасу Атреяның өйрәнчеге булган Харита язган дип фараз ителә.[125] Башкалар арасында Вагбхатаның (8-енче гасыр) «Аштанга нигханту», Мадхаваның (9-ынчы гасыр) «Парьяя ратнамала», Рави Гуптаның (9-ынчы гасыр) «Сидхасара нигханту», (10-ынчы гасыр) «Дравьявали» һәм Чакрапанидаттаның (11-енче гасыр) «Дравьягуна санграха» соңрак текстлары бар.[126]

Сурәтләнгән авырулар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Андервуд һәм Роудз раслаганча традицион Һинд медицинаның иртә формалары бизгәкне, йөткерүне, туберкулёзны, диареяны, сары су авыруын, абсцессларны, өянәкләрне, шешенүләрне һәм лепраны белгән,[29] дәвалауга пластик хирургия, литотомия, тонзиллектомия, катаракта хирургиясе, эчтән сыеклыкларны чыгару өчен кадаулар, чит җисемнәрдән арындыру, аналь свищларны дәвалау, сындырулар, ампутацияләр, Кесарь киселешләре белән эш кергән. Вагбхата тере ананың карыныннан үле яралгыны һәм үлгән ана карыныннан тере баланы чыгару очракларын тасвирлаган. Бу ике тасвирламада да яралгы аналык аша чыгарылган. Иртә Аюрведик практиклары Кесарь киселешен белүләре турында бәхәсләр бара. Иң элек Сушрутасамхита (चिकित्सास्थान १५ «मूढगर्भ») тасвирламасы шуңа охшаш. Үле җимеш аналык юлы һәм вагина аша алына. Гәрчә Сушрута үлгән анадан тере баланы чыгаруны һәм яраларны тегүне тасвирламый.Үләннәрне һәм хирургик коралларны куллану киң таралган булган.[29] Бу чор дәвамында стенокардия, диабет, гипертония һәм ташлар кебек катлаулы авырулар өчен дәвалаулар тасвирланган булган.[127][128]

Соңрак үсеше һәм таралышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аюрведа Һинд Урта Гасырлары дәвамында чәчәк аткан. Далхана, Сарнгадхара һәм Бхавамисра Һинд медицинасы буенча эшләрне җыйганнар.[129] Сушрутаның һәм Чараканың медик эшләре 5-енче гасырда шулай ук кытай теленә тәрҗемә ителгән булган,[130] һәм 8-енче гасыр дәвамында алар гарәп теленә һәм фарсы теленә тәрҗемә ителгән.[131] 9-ынчы гасыр фарсы табибы Мөхәммәд ибн Зәкәрия әл-Рази текст белән таныш булган.[132][133] 12-енче гасырга Аюрведик текстлардан өзекләр алган гарәп эшләре Европага барып җиткән.[134][135] Яңарыш Италиясендә Сицилиянең Бранка гаиләсе һәм (Болонья)ның Гаспар Таглиакоззисы Сушрутаның хирургик техникаларын гарәпләр тарафыннан үзләштерүе белән тәэсирләнгәннәр.[135]

Британия табиблары җирле ысулларны кулланып ринопластияне карау өчен сәяхәт кылганнар, Һинд ринопластиясе турында мәгълүматлар 1794 елда "Джентльмен журналы"нда бастырылган.[136] "Сушрута Самхита"да тасвирланган хирургик кораллар соңрак Европада модификацияләнгән булган.[137] Джозеф Константин Карпю Һиндстанда пластик хирургия ысулларын 20 ел өйрәнгән һәм 1815 елда борын реконструкциясенең «Һинд» ысулын кулланып көнбатыш дөньяда беренче зур ринопластия хирургиясен башкара алган.[138] 1840 елда Бретт бу техника турында мәкаләне бастырган.[139]

Һиндстанда Британия колониаль хөкем сөрүе вакытында Аюрведа практикасын инкарь итеп Британия Һиндстан Хөкүмәте тарафыннан хәзерге медицина сайланган. Һиндстанның бәйсезлегеннән соң Аюрведага һәм башка традицион медицина системаларына күбрәк игътибар бирелгән. Аюрведа Һиндстан Милли сәламәтлек саклау системасының өлеше булып киткән һәм ил буйлап дәүләт Аюрведа хастаханәләре төзелгән. Шулай да, традицион дарулар белән дәвалаулар башкалар белән гел интеграцияләнмәгән.[140]

Шулай ук карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Ayurveda. Oxford University Press. әлеге чыганактан 2018-06-12 архивланды. 2018-01-31 тикшерелгән.
  2. ↑ 2,0 2,1 Meulenbeld, Gerrit Jan (1999). "Introduction". A History of Indian Medical Literature. Groningen: Egbert Forsten. ISBN 9069801248. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Smith, Frederick M.; Wujastyk, Dagmar (2008). "Introduction". Modern and Global Ayurveda: Pluralism and Paradigms. New York, NY: SUNY Press. pp. 1–28. ISBN 9780791478165. OCLC 244771011 . 
  4. ↑ (Fall 2005 – Winter 2006) «A Closer Look at Ayurvedic Medicine». Focus on Complementary and Alternative Medicine 12 (4). архив күчермәсе, Archived from the original on 2006-12-09, retrieved 2018-01-31 
  5. ↑ Populorum, Michael Alexander (2008-01-01) (in de). Trends und Beschäftigungsfelder im Gesundheits- und Wellness-Tourismus: Berufsentwicklung, Kompetenzprofile und Qualifizierungsbedarf in wellness-bezogenen Freizeit- und Gesundheitsberufen. LIT Verlag Münster. ISBN 9783825813680. https://books.google.com/books?id=ToYegIF92AsC. 
  6. ↑ Zysk, Kenneth G. (1999). "Mythology and the Brāhmaṇization of Indian medicine: Transforming Heterodoxy into Orthodoxy". in Josephson, Folke. Categorisation and Interpretation. Meijerbergs institut för svensk etymologisk forskning, Göteborgs universitet. pp. 125–145. ISBN 91-630-7978-X. 
  7. ↑ Bhishagratna, Kaviraj Kunjalal (1907). An English Translation of the Sushruta Samhita Based on Original Sanskrit text. Calcutta: K. K. Bhishagratna. p. 1. https://archive.org/stream/b24758619_0001#page/n103/mode/2up. Retrieved 16 October 2015. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Dhanvantari. (2010). In Encyclopædia Britannica. Retrieved 4 August 2010, from Encyclopædia Britannica Online: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/160641/Dhanvantari
  9. ↑ Wujastyk, Dominik (2003). The Roots of Ayurveda: Selections from Sanskrit Medical Writings (3 ed.). London etc.: Penguin Books. ISBN 0-140-44824-1. 
  10. ↑ Mukhopadhyaya, Girindranath (1913). The Surgical Instruments of the Hindus, with a Comparative Study of the Surgical Instruments of the Greek, Roman, Arab, and the Modern European Surgeons. Calcutta: Calcutta University. https://archive.org/details/cu31924012165522. Retrieved 16 October 2015. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Ayurveda. American Cancer Society (26 August 2011). әлеге чыганактан 2014-02-22 архивланды. 7 January 2015 тикшерелгән. “The effectiveness of Ayurveda has not been proven in scientific studies, but early research suggests that certain herbs may offer potential therapeutic value”
  12. ↑ 12,0 12,1 Chaper 1: Psychomythology (3rd ed.). Oxford University Press. 2013. p. 20. ISBN 978-0-19-969388-7. https://books.google.com/books?id=LiJKseis6OYC&pg=PA20. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Quack, Johannes (2011). Disenchanting India: Organized Rationalism and Criticism of Religion in India. Oxford University Press. pp. 213, 3. ISBN 9780199812608. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Manohar, P. Ram (2009). "The blending of science and spirituality in the Ayurvedic healing tradition". in Paranjape, Makarand R.. Science, Spirituality and the Modernization of India. Anthem Press. pp. 172–3. ISBN 9781843317760. https://books.google.com/?id=Ey1v6JEmvakC&pg=FA172. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 (2008) «Lead, mercury, and arsenic in US- and Indian-manufactured medicines sold via the internet». JAMA 300 (8): 915–923. DOI:10.1001/jama.300.8.915. PMID 18728265.
  16. ↑ Robert E Svoboda (2000). Ayurveda: Life, Health and Longevity. Penguin UK. p. 58. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Pankaj Gupta; Vijay Kumar Sharma; Sushma Sharma (2014). Healing Traditions of the Northwestern Himalayas. Springer. p. 23. https://books.google.com/books?id=CA7vAwAAQBAJ&pg=PA23&dq=. 
  18. ↑ Frawley, David; Ranade, Subhash (2001). Ayurveda, Nature's Medicine. Lotus Press. p. 33. https://books.google.com/books?id=aTIVnugZofsC&source=gbs_navlinks_s. Retrieved 6 January 2015. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Wujastyk, 2003, p. XVIII
  20. ↑ Sharma, Priya Vrat (1992). History of Medicine in India. New Delhi: Indian National Science Academy. 
  21. ↑ Ācārya, Yādava Trivikramātmaja, ed (1945). "Sūtrasthāna 1.7-9". Suśrutasaṃhitā. Bombay: Nirṇayasāgara Press. pp. 2–3. https://archive.org/stream/sushrutasamhita/sushruta_samhita_critical#page/n229/mode/2up. 
  22. ↑ Ācārya, Yādava Trivikramātmaja, ed (1941). "Sūtrasthāna 30.28". The Carakasaṃhitā of Caraka, with the commentary by Cakrapāṇidatta, edited by Yadavaśarman Trivikarama Ācārya. Bombay: Nirṇayasāgara Press. pp. 189. https://archive.org/stream/TheCarakasahitOrCharakasamhitaOfCarakaEditedByYadavaarman/Carakasamhita-Trikamji1941#page/n253/mode/2up. 
  23. ↑ Wujastyk, Dominik (2003). "Indian Medicine". in Flood, Gavin. The Blackwell Companion to Hinduism. Oxford: Blackwell. pp. 394. ISBN 978-1405132510. 
  24. ↑ Clifford, Terry (2003). Tibetan Buddhist Medicine and Psychiatry. 42. Motilal Banarsidass Publications. [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 81-208-1784-2]].
  25. ↑ Comba, Antonella (2001). "Carakasaṃhitā, Śārīrasthāna~I and Vaiśeṣika Philosophy". in Meulenbeld, G. Jan. Studies on Indian Medical History. Delhi: Motilal Banarsidass. pp. 39–55. 
  26. ↑ Basham, A. L. (1976). "The Practice of Medicine in Ancient and Medieval India". in Leslie, Charles. Asian Medical Systems. Berkeley: University of California Press. pp. 18–43. 
  27. ↑ Namyata Pathak, A Raut, Ashok Vaidya Acute Cervical Pain Syndrome Resulting from Suppressed Sneezing — JAPI 2016 елның 17 ноябрь көнендә архивланган. (Accessed on 29 Oct 2013)
  28. ↑ Chopra, 2003, p. 75
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 Underwood & Rhodes (2008)
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Chopra, 2003, p. 76, citing Sushrutasamhita 25.36.
  31. ↑ Madhusūdanasarasvatī (1912) (in Sanskrit). प्रस्थानभेदः श्रीमधुसूदनसरस्वत्या विरचितः. श्रीरङ्गम्: श्रीवाणिविलासमुद्रायन्त्रालय. p. 14. https://archive.org/stream/Prasthanabheda.by.Madhusudana.Sarasvati#page/n15/mode/2up. Retrieved 16 October 2015. 
  32. ↑ Zysk, Kenneth G. (2010). Medicine in the {Veda}: Religious Healing in the {Veda} with Translations and Annotations of Medical Hymns from the {Rgveda and the Atharvaveda} and Renderings from the Corresponding Ritual Texts. New Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120814011. 
  33. ↑ Zysk, Kenneth G. (1998). Asceticism and Healing in Ancient {India}: Medicine in the {Buddhist} Monastery. Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 81-208-1507-6. 
  34. ↑ (2001) «Healthcare and disease management in Ayurveda». Alternative therapies in health and medicine 7 (2): 44–50. PMID 11253416.
  35. ↑ Chopra, 2003, p. 79
  36. ↑ 36,0 36,1 Microsoft Corporation (2008). "Ayurveda". Encarta. Redmond, WA: Microsoft. http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html.  2009 елның 28 октябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2009-10-28, retrieved 2018-01-31 
  37. ↑ Pharmacographia Indica, A history of principal drugs of vegetable origin in British India — Volume 1, William Dymock et al. (1890), London
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Sekar, S. (2007). «Traditional alcoholic beverages from Ayurveda and their role on human health». Indian Journal of Traditional Knowledge 6 (1): 144–149.
  39. ↑ 39,0 39,1 (2011) «Scientific basis of therapeutic uses of opium poppy (Papaver somniferum) in Ayurveda». Acta Horticulturae (International Symposium on Papaver) (1036): 175–180. Проверено 7 December 2014.
  40. ↑ 40,0 40,1 UNODC - Bulletin on Narcotics - 1955 Issue 3 - 001. 27 December 2015 тикшерелгән.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 Archived copy. әлеге чыганактан 28 October 2014 архивланды. 2014-10-28 тикшерелгән.
  42. ↑ Chopra, 2003, p. 80
  43. ↑ Wujastyk, 2003, p. 20
  44. ↑ Finger, p. 66
  45. ↑ Sharma, A. K. (2003). "Panchkarma Therapy in Ayurvedic Medicine". in Mishra, Lakshmi Chandra. Scientific Basis for Ayurvedic Therapies. Boca Raton, FL: CRC Press. p. 43. ISBN 0-8493-1366-X. 
  46. ↑ Beijing declaration (en-GB). 2015-12-17 тикшерелгән.
  47. ↑ WHO, WIPO, WTO Trilateral Cooperation on Public Health, IP and Trade. 27 December 2015 тикшерелгән.
  48. ↑ 48,0 48,1 INTELLECTUAL PROPERTY: WHO-WIPO-WTO BOOK Chapter 2: The policy context for action on innovation and access D Traditional knowledge and traditional medicine
  49. ↑ 49,0 49,1 Paul I. Dargan (2008). «Heavy metal poisoning from Ayurvedic traditional medicines: an emerging problem?». Int. J. Environment and Health 2 (¾): 463–74. DOI:10.1504/IJENVH.2008.020935. Проверено 5 October 2011.
  50. ↑ Һиндстан халкының күпчелеге Аюрведаны эксклюзив рәвештә яки конвенцион Көнбатыш медицина белән куллана, һәм ул төрле формаларда Көньяк-көнчыгыш Азиядә кулланыла. Ayurvedic Medicine: An Introduction. U.S. Department of Health & Human Services, National Institutes of Health National Center for Complementary and Integrative Health (NCCIH). әлеге чыганактан 25 October 2014 архивланды.
  51. ↑ 51,0 51,1 Wujastyk, 2003, p. XXII
  52. ↑ Introduction to Central Council of Indian Medicine. Central Council of Indian Medicine (CCIM). әлеге чыганактан 18 December 2014 архивланды.
  53. ↑ Wujastyk, 2003, p. XVI
  54. ↑ Welcome to Central Council for Research in Ayurveda and Siddha ( India ). Ccras.nic.in. 21 June 2012 тикшерелгән.
  55. ↑ 55,0 55,1 Ayurvedic medicine. Cancer Research UK. 5 January 2017 тикшерелгән.
  56. ↑ About TKDL. Traditional Knowledge Digital Library. әлеге чыганактан 4 July 2014 архивланды.
  57. ↑ Know Instances of Patenting on the UES of Medicinal Plants in India. PIB, Ministry of Environment and Forests (6 May 2010). әлеге чыганактан 10 May 2010 архивланды. 22 May 2010 тикшерелгән.
  58. ↑ Source of Information. Traditional Knowledge Digital Library (Government of India).
  59. ↑ Valiathan, M. S.. Towards Ayurvedic Biology. Indian Academy of Sciences. әлеге чыганактан 13 May 2015 архивланды. 13 June 2015 тикшерелгән.
  60. ↑ Roy, Shobha. Insurers stepping up cover for ayurveda treatment, The Hindu (2012-03-28). 13 июнь 2015 тикшерелде.
  61. ↑ Quack, Johannes (2011). Disenchanting India: Organized Rationalism and Criticism of Religion in India. Oxford University Press. p. 213. ISBN 9780199812608. 
  62. ↑ Weeklong programme to observe Health Day, The Himalayan Times (28 October 2013). 7 гыйнвар 2015 тикшерелде. «In Nepal, 80 per cent of the population receives Ayurvedic medicine as first aid treatment.» 2017 елның 23 март көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2017-03-23, retrieved 2018-01-31 
  63. ↑ Alam, Zulfeequar (2008). Herbal Medicines. New Delhi, India: A.P.H. Publishing. p. 122. ISBN 978-81-313-0358-0. 
  64. ↑ Guneratne, Arjun (2009). Culture and the Environment in the Himalaya. Routledge contemporary South Asia series, #24. New York: Routledge. pp. 84–85. ISBN 978-0-415-77883-1. 
  65. ↑ Ministry of Indigenous Medicine. әлеге чыганактан 14 December 2012 архивланды. 2 December 2012 тикшерелгән.
  66. ↑ Institute of indigenous Medicine. Iim.cmb.ac.lk. 21 June 2012 тикшерелгән.
  67. ↑ Statistics Report. Sri Lanka Institute of Indigenous Medicine (November 2011). әлеге чыганактан 24 April 2012 архивланды.
  68. ↑ About Us. The Ministry Of Indigenous Medicine (Sri Lanka) (14 February 1980). әлеге чыганактан 8 November 2011 архивланды.
  69. ↑ Arjuna Aluvihare (November 1993). «Rohal Kramaya Lovata Dhayadha Kale Sri Lankikayo».
  70. ↑ Resource Mobilization in Sri Lanka's Health Sector. Harvard School of Public Health & Health Policy Programme, Institute of Policy Studies (February 1997). 17 December 2014 тикшерелгән.
  71. ↑ Müller-Dietz, Heinz E. (1975). «Die Krankenhaus-ruinen in Mihintale (Ceylon)». Historia Hospitalium 10: 65–71. PMID 11627253.
  72. ↑ Skolnick, Andrew A. (1991). «The Maharishi Caper: Or How to Hoodwink Top Medical Journals» (print). ScienceWriters: the Newsletter of the National Association of Science Writers (Fall). “From time to time, even the most prestigious science journals publish erroneous or fraudulent data, unjustified conclusions, and sometimes balderdash. Balderdash was the right word when The Journal of the American Medical Association (JAMA) published the article, "Maharishi Ayur-Veda: Modern Insights Into Ancient Medicine," in its 22/29 May issue. Discovering that they had been deceived by the article's authors, the editors published a correction in the 14 August issue, which was followed on 2 October by a six-page expose on the people who had hoodwinked them.” 2008 елның 16 июль көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2008-07-16, retrieved 2018-01-31 
  73. ↑ (1991) «Maharishi Ayur-Veda: Guru's marketing scheme promises the world eternal 'perfect health'». JAMA 266 (13): 1741–2, 1744–5, 1749–50. DOI:10.1001/jama.1991.03470130017003. PMID 1817475.
  74. ↑ National Policy on Traditional Medicine and Regulation of Herbal Medicines. World Health Organization (May 2005). әлеге чыганактан 27 September 2009 архивланды.
  75. ↑ Karta Purkh Singh Khalsa and Michael Tierra: «Independently, we both first learned Ayurvedic medicine from our respective spiritual mentors — myself with Baba Hari Dass and K.P., with Yogi Bhajan.» (p.X); The way of Ayurvedic Herbs, Lotus Press, 2008, [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 978-0-9409-8598-8]]
  76. ↑ Ayurvedic Medicine: An Introduction. NCCIH. 7 December 2014 тикшерелгән.
  77. ↑ 77,0 77,1 Oxford Handbook of Psychiatry. Oxford University Press. 2013. p. 20. ISBN 9780191015908. https://books.google.com/books?id=5h9FAgAAQBAJ&pg=PA20. 
  78. ↑ Mamtani, R. (2005). «Ayurveda and Yoga in Cardiovascular Diseases». Cardiology Review 13 (3): 155–162. DOI:10.1097/01.crd.0000128730.31658.36. PMID 15834238.
  79. ↑ Sujatha, V (July 2011). «What could 'integrative' medicine mean? Social science perspectives on contemporary Ayurveda». Journal of Ayurveda and Integrative Medicine 2 (3): 115–23. DOI:10.4103/0975-9476.85549. PMID 22022153.
  80. ↑ Manohar, PR (April 2013). «Uniform standards and quality control of research publications in the field of Ayurveda». Ancient Science of Life 32 (4): 185–6. DOI:10.4103/0257-7941.131968. PMID 24991064.
  81. ↑ Bausell, R. Barker (2007). Snake Oil Science: The Truth About Complementary and Alternative Medicine. Oxford University Press. p. 259. ISBN 9780195383423. 
  82. ↑ Research in Ayurveda - About CCRAS. Central Council for Research in Ayurveda and Siddha. Department Of AYUSH, Ministry Of Health and Family Welfare. әлеге чыганактан 30 May 2014 архивланды.
  83. ↑ China hands over Ayurveda research centre to govt, Kantipur Publications. 7 гыйнвар 2015 тикшерелде. «The centre will play a positive role in promotion and utilisation of Ayurveda in the country, by conducting research on medicinal herbs available here.» 2015 елның 21 гыйнвар көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2015-01-21, retrieved 2018-01-31 
  84. ↑ (2008) «Pharmacovigilance of ayurvedic medicines in India». Indian Journal of Pharmacology 40 (S1): 10–12.
  85. ↑ 85,0 85,1 (2002) «Heavy metals in traditional Indian remedies». European Journal of Clinical Pharmacology 57 (12): 891–896. DOI:10.1007/s00228-001-0400-y. ISSN 0031-6970. PMID 11936709.
  86. ↑ Saper, R. B. (2004). «Heavy metal content of ayurveda herbal medicine products». Journal of the American Medical Association 292 (23): 2868–73. DOI:10.1001/jama.292.23.2868. PMID 15598918.
  87. ↑ 87,0 87,1 Ellin, Abby. Skin deep: ancient, but how safe?, New York Times (17 September 2008). 19 сентябрь 2008 тикшерелде. «A report in the August 27 [2008] issue of The Journal of the American Medical Association found that nearly 21 percent of 193 ayurvedic herbal supplements bought online, produced in both India and the United States, contained lead, mercury or arsenic.»
  88. ↑ Szabo, Liz. Study finds toxins in some herbal medicines (26 August 2008).
  89. ↑ CCRAS. «Guidelines for toxicity / safety profile evaluation of Ayurveda & Siddha plant drugs». CCRAS Guidelines.
  90. ↑ 90,0 90,1 Katiyar, C. K. (2006). «Safety Aspects of Ayurveda». Ranbaxy Research Laboratories. 2017 елның 2 февраль көнендә архивланган. архив күчермәсе (PDF), Archived from the original on 2017-02-02, retrieved 2018-01-31 
  91. ↑ (August 2008) «Lead, mercury, and arsenic in US- and Indian-manufactured ayurvedic medicines sold via the internet». JAMA 300 (8): 915–923. DOI:10.1001/jama.300.8.915. PMID 18728265.
  92. ↑ Ayurveda linked to lead poisoning in US women (24 August 2012).
  93. ↑ 93,0 93,1 Valiathan, MS (2006). «Ayurveda: putting the house in order» (PDF). Current Science 90 (1): 5–6.
  94. ↑ Use caution with Ayurvedic products. US FDA. 17 December 2014 тикшерелгән.
  95. ↑ 95,0 95,1 T.S.S. Dikshith (2008). Safe Use of Chemicals: A Practical Guide. CRC Press. p. 16. 
  96. ↑ 96,0 96,1 Elizabeth R. Mackenzie; Birgit Rakel (2006). Complementary and Alternative Medicine for Older Adults: A Guide to Holistic Approaches to Healthy Aging. Springer. p. 215. ISBN 9780826138064. 
  97. ↑ 97,0 97,1 Issues in Pharmaceuticals by Disease, Disorder, or Organ System: 2011 Edition. 2012-01-09. p. 9. ISBN 9781464967566. https://books.google.com/books?id=XbhvXzqwCRsC&pg=PT9&dq=. 
  98. ↑ Robert Svoboda. Ayurveda: Life, Health and Longevity. Penguin. 
  99. ↑ (1981) «Origin and Development of Ayurveda: (A Brief History)». Ancient Science of Life 1 (1): 1–7. PMID 22556454.
  100. ↑ Frawley, David; Ranade, Subhash (2001). Ayurveda, Nature's Medicine. Lotus Press. p. 11. ISBN 9780914955955. https://books.google.com/?id=aTIVnugZofsC. Retrieved 6 January 2015. 
  101. ↑ Singh, Rana P. B.; Rana, Pravin S. (2002). Banaras Region: A Spiritual and Cultural Guide. Varanasi, India: Indica Books. p. 31. ISBN 81-86569-24-3. 
  102. ↑ Ṭhākara, Vināyaka Jayānanda (1989). Methodology of Research in Ayurveda. Jamnagar, India: Gujarat Ayurved University Press. p. 7. 
  103. ↑ Leslie, Charles, ed (1976). Asian Medical Systems. Berkeley: University of California Press. pp. passim. ISBN 9780520035119. 
  104. ↑ Taylor, Carl. "The Place of Indigenous Medical Practitioners in the Modernization of Health Services". in Leslie, Charles. Asian Medical Systems. pp. 285–292. 
  105. ↑ Leslie, Charles. The Ambiguites of Medical Revivalism in Modern India. pp. 356–367. 
  106. ↑ Sharma, Shiv (1975). Ayurvedic Medicine: Past and Present. Calcutta: Dabur (S. K. Burman). 
  107. ↑ Berger, Rachel (2013). Ayurveda made modern : political histories of indigenous medicine in North India, 1900-1955. New York, NY: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230284555. 
  108. ↑ Wujastyk, Dominik (2008). The Evolution of Indian Government Policy on Ayurveda in the Twentieth Century. SUNY Press. pp. 43–76. 
  109. ↑ Wujastyk, Dominik (2005). «Policy Formation and Debate Concerning the Government Regulation of Ayurveda in Great Britain in the 21st Century». Asian Medicine 1: 162–184. DOI:10.1163/157342105777996719.
  110. ↑ Redy, Sita (2002). «Asian Medicine in America: The Ayurvedic Case». Annals of the American Academy of Political and Social Science 583: 97–121.
  111. ↑ K. Mangathayaru. Pharmacognosy: An Indian perspective. Pearson Education India. p. 2. 
  112. ↑ Adam Hart-Davis. History: From the Dawn of Civilization to the Present Day. Penguin. p. 53. 
  113. ↑ J. N. Roy; Braja Bihārī Kumāra. India and Central Asia: Classical to Contemporary Periods. Concept Publishing Company. p. 103. 
  114. ↑ Leonore Loeb Adler; B. Runi Mukherji. Spirit Versus Scalpel: Traditional Healing and Modern Psychotherapy. Greenwood. p. 76. 
  115. ↑ Praveen K. Saxena. Development of Plant-Based Medicines: Conservation, Efficacy and Safety. Springer. p. 48. 
  116. ↑ Mohammad Ali Jazayery; Werner Winter (1988). Languages and Cultures: Studies in Honor of Edgar C. Polomé. Walter de Gruyter. p. 116. ISBN 9783110102048. https://books.google.com/books?id=v56tj2EPZ-YC&pg=PA116. 
  117. ↑ Glucklich, Ariel (2008). The Strides of Vishnu: Hindu Culture in Historical Perspective. Oxford, England: Oxford University Press. p. 141. ISBN 978-0-19-531405-2. 
  118. ↑ Debiprasad Chattopadhyaya (1991). History of Science and Technology in Ancient India: Formation of the theoretical fundamentals of natural science. p. 153. 
  119. ↑ Upinder Singh (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson. ISBN 9788131711200. https://books.google.com/?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA543&dq=Charaka+hospital#v=onepage&q=Charaka%20hospital&f=false. 
  120. ↑ K. Mangathayaru. Pharmacognosy: An Indian perspective. Pearson Education. p. 36. ISBN 9789332520264. https://books.google.com/books?id=2UQ8BAAAQBAJ&pg=PA36&dq=. 
  121. ↑ Anil Kumar Mehta; Naveen K. Gupta; R. N. Sharma (2002). Health & Harmony Through Ayurveda. B. Jain Publishers. p. 41. ISBN 9788170219347. https://books.google.com/books?id=t4ymSRXTCaoC&pg=PT41&dq=. 
  122. ↑ J. Chandy (1965). Indian Journal of Medical Education, Volume 5. p. 185. 
  123. ↑ The Indo-Asian Culture, Volume 9. 1960. p. 61. 
  124. ↑ Edgar Thorpe; Showick Thorpe. Pearson General Knowledge Manual 2009. Pearson. p. 196. 
  125. ↑ K. R. Srikanthamurthy (2005). Biographical History of Indian Medicine: Pictorial. Chaukhambha Orientalia. pp. 33–35. 
  126. ↑ Vaidya Bhagwan Dash. Materia Medica of Ayurveda: Based on: Madanapala's Nighantu. B. Jain Publishers. p. 14. 
  127. ↑ Dwivedi, Girish (2007). «History of Medicine: Sushruta – the Clinician – Teacher par Excellence». Indian Journal of Chest Diseases and Allied Sciences 49: 243–244. 2008 елның 10 октябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2008-10-10, retrieved 2018-01-31  (Republished by National Informatics Centre, Government of India.)
  128. ↑ Lock et al., p. 836
  129. ↑ Wujastyk, 2003, p. XXVI
  130. ↑ Dagmar Wujastyk (2002). Well-Mannered Medicine: Medical Ethics and Etiquette in Classical Ayurveda. Oxford University Press. ISBN 9780199856275. https://books.google.com/?id=6-BoAgAAQBAJ&pg=PA17&dq=ayurveda+translated+5th+chinese+CE#v=onepage&q=ayurveda%20translated%205th%20chinese%20CE&f=false. 
  131. ↑ Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Springer. 2008-03-12. ISBN 9781402045592. https://books.google.com/books?id=kt9DIY1g9HYC&pg=PA168&dq=. 
  132. ↑ Hans H. Rhyner (1994). Ayurveda: The Gentle Health System. Motilal Banarsidass. p. 15. ISBN 9788120815001. https://books.google.com/books?id=HlJ-20_iP6wC&pg=. 
  133. ↑ Ramachandra S.K. Rao, Encyclopaedia of Indian Medicine: historical perspective, Volume 1, 2005, 94-98Калып:Request quotation
  134. ↑ K. Mangathayaru. Pharmacognosy: An Indian perspective. Pearson education. p. 54. ISBN 9789332520264. https://books.google.com/books?id=2UQ8BAAAQBAJ&pg=PA54&dq=. 
  135. ↑ 135,0 135,1 Lock, 2001, p. 607
  136. ↑ Lock, 2001, p. 651
  137. ↑ Lock, 2001, p. 652
  138. ↑ Lock, 2001, pp. 651–652
  139. ↑ Brett, F. H. (1840). A practical essay on some of the principal surgical diseases of India. Calcutta, India: W. Thacker & Company. p. 458. https://archive.org/stream/practicalessayon00bretuoft#page/458/mode/2up. Retrieved 6 January 2015. 
  140. ↑ Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine: A Worldwide Review. World Health Organization (WHO). June 24, 2014 тикшерелгән.

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук укырга мөмкин

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Тышкы сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
 Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә.