Казан университетының Төньяк Кавказ астрономия станциясе

Казан университетының Төньяк Кавказ астрономия станциясе
Сурәт
Дәүләт  Россия
Административ-территориаль берәмлек Архыз[d]
Карта
 Казан университетының Төньяк Кавказ астрономия станциясе Викиҗыентыкта

Казан федераль университетының Төньяк Кавказ астрономия станциясе (КФУ ТКАС; башта КДУның Карачай-Черкес экспедициясе) — Гөрҗистан чикләреннән 30 км ераклыкта Карачай-Чиркәсия республикасында диңгез дәрәҗәсеннән 2026 метр биеклектә  урнашкан Россия астрономия обсерваториясе. Россия Фәннәр Академиясенең махсус астрофизика обсерваториясе территориясе янәшәсендә, зур телескоптан көнбатышка таба 2 км ераклыкта урнашкан. Тарихи яктан бу Ужум тау сырты  Чит-Хуа тавы дип аталган. Аның түбәсендә, 2047 метр биеклектә, борынгы алан каравыл манарасының нигезе өстендә урнаштырылган геодезик триангуляция билгесе тора. Манара 1960 елларда РФА махсус астрофизика обсерватория төзелешендә җимерелә. Нәкъ менә шул манара ярдәмендә әлеге урынны «Алан калкулыгы» дип атаганнар.

1975 елдан 2004 елга кадәр КФУ АС «КДУның Карачай-Чиркәсия экспедициясе» дип атала, 2004 елдан башлап документларда «КДУның Астрономия станциясе (КДУның АС)» дип атала. Шул ук вакытта "КДУ Төньяк Кавказ астрономия станциясе" рәсми булмаган исеме раслана, ул табличкада 1980 елдан алып 2009 елга кадәр лаборатория бинасында эленеп тора. «Энгельгардт исемендәге Обсерватория, Зеленчук станциясе» исеме астында Кече планеталар үзәге обсерваторияләре исемлегенә ялгыш кертелгән. ТКАС директоры - Д. Г. Жуков.

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
«КДУ ТКАС» табличкасы

Төньяк Кавказ астрономия станциясе Казан дәүләт университеты карамагындагы Нахичеван АССРнда Биек таулы Ордубад экспедициясенең дәвамчысы булып тора. 1969 елда СССР Фәннәр академиясенең аерым финанславы вакытында Ордубад экспедициясен Х. И. Поттер (Пулково обсерваториясе) һәм Н. Г. Ризванов (АОЭ) оештыралар. 1969 елда М. И. Кибардина, АОЭ кече фәнни хезмәткәре, экспедиция әгъзасы, станцияне БТАның алты метрлы телескобы янында (САО АН СССР) Зеленчукка күчерү идеясен белдерә. Н.Г. Ризванов идеяне хуплый һәм аны тормышка ашыруга ирешә. 1970 елда Ризванов  КДУ станциясен төзү өчен Махсус астрофизик обсерватория булган җирне ераклаштыру турында СССР ФА белән сөйләшүләр алып бара; уңай карарда СССР Фәннәр академиясе хезмәткәрләре Марина (?) Никифоров һәм Георгий Леонидович Спиров ярдәм итә. 1970 елда астрономия кафедрасы мөдире һәм КДУ фәнни эшләр буенча проректоры Ш. Т. Хәбибуллин проектны тормышка ашыру өчен ике йөз мең сум бүлеп бирүгә ирешә.

1970 елда экспедициянең беренче начальнигы итеп КДУ астрономия кафедрасы ассистенты Ю. А. Чиканов билгеләнә. Ул әзерлек эшләре башкара, Зеленчук станицасында экспедиция базасы оештыра һәм 1972 елда станцияне турыдан-туры төзергә керешә. 1973 елда Чеканов эштән китә. Аның урынын Ф. А. Гәрәев били, аны Ордубад экспедициясе башлыгы вазыйфасыннан Зеленчук экспедициясе башлыгы вазыйфасына күчерәләр. 1973 елдан 1974 елга кадәр Гәрәев станциянең төп төзелешен тәмамлый. 1974 елда экспедиция начальнигы итеп В. П. Мережин билгеләнә. МДУ П. К. Штернберг исемендәге Дәүләт астрономия институтының Тянь-Шань биек тау экспедициясеннән В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе карамагындагы Шмидтның 38-см якты камерасын күчерәләр һәм урнаштыралар

Ордубад экспедициясеннән "Цейс 400 / 2000" киң почмаклы астрограф китерелә. Петрозаводскида Мережин, урынның киңлегенә туры килсен өчен, астрограф постаменты өчен күчешкә заказ бирә. 1975 елда ломодан телескоп һәм павильон гөмбәзен урнаштыру өчен Ленинград оптика-механика берләшмәсеннән монтажчылар бригадасы килә, астрономия обсерваториясеннән Н.Г. Ризванов, О.Е.Шорников, А.В. Сергеев килә. Монтаж эшләренә СССР ФА САО инженеры Вадим Копосов һәм Ризванов җитәкчелек итәләр. Телескоп электр җиһазларын монтажлау һәм көйләүне Шорников О. Е. һәм Сергеев А.В. тәэмин иттеләр 1975 елда астрограф сафка кертелә, шул ук елны обсерваториягә нигез салу елы булып санала. Станциядә системалы күзәтү 1976 елда башланган. 1975 елда, СССР ФА Космик тикшеренүләр институты белән хуҗалык килешүе тәмамлангач, КДУның Ордубад экспедициясе ябыла. Горизонталь телескоп В.П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясенә кертелә, электрофотометр Казан Дәүләт Гамәли оптика институты белән хуҗалык килешүләрен үтәү өчен Төньяк Кавказ станциясенә кертелә һәм билгеләнә. СССР таркалганнан соң, Ордубад экспедициясенең Пулково өлеше аның барлык җиһазлары һәм павильоннары белән бергә Әзәрбайҗан милкенә күчә. 1974 елда Н. Г. Ризванов яңа горизонталь телескоп проектын эшли һәм техник бинаны Ленинград оптик-механик берләшмәсенә аны төзү өчен урнаштыра. 1984елда телескоп әзер була. Шул ук елның җәй дәвамында Ризванов яңа телескоп өчен павильон төзүне төгәлли, ул 1975 елда туктатыла. Ләкин финанслау җитәрлек булмау һәм башка сәбәпләр аркасында телескоп барыбер сафка керми.Шулай ук станциядә метр ярым көзгедәге АЗТ-22 телескобы да урнаштырып булмый[1], ул нәтиҗәдә Төркиядә урнаштырыла. 1983 елда Шмидт камерасы демонтажлана һәм Монголиягә тапшырыла.

Төньяк Кавказ астрономия станциясе җитәкчеләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«КДУ Карачай-Чиркәсия экспедициясе» башлыклары:

  1. 1970—1973 — Чиканов Юрий Афанасьевич
  2. 1973—1974 — Гәрәев Фәрид Әхмәт улы
  3. 1974—1984 — Мережин Виктор Павлович
  4. 1984—2002 — Шпекин Михаил Иванович
  5. 2002—2004 — Соловьев Владимир Яковлевич

«КДУ Астрономия станциясе» директорлары:

  • 2004—2013 — Соловьев Владимир Яковлевич
  • 2014—2014 — Жучков Роман Яковлевич
  • с октября 2014 — Жуков Димитрий Георгиевич

Төп кораллар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • «Цейс-400» астрографы (D = 400 мм, F = 1/5(- 1975 елда эшли башлый, 2014 елдан башлап реконструкция стадиясендә. Пластинкаларга 1997 елда төшерә башлаганнар. Инструментта хәл ителгән бурычлар: йолдызларның фотометрик тикшеренүләре, алмаш йолдызларны эзләү һәм тикшеренү; үтә яңа кабынышларны эзләү программасы (1976 елдан 1983 елга кадәр - ачышлар булмый); астрометрия:көчсез йолдызлар каталогы, ФОН һәм ФОНКАТ программасы, 1994-1996 елларда 11 астероид ачыла. Барлыгы 1500 дән артык 30×30 см фотопластинка сенсибилизацияләнгән, 45 минут эчендә 17m кадәр үтә ала.
  • Шмидт камерасы (D = 380 мм, F = 1/2,5(1977 елдан 1983 елга кадәр эшли. Төп бурычлар — UBV-фотометрия, йолдыз статистикасы.
  • 10 см рефракторда фотометр — 1977-1990 елларда эшли, якты йолдызларның фотометриясе 6га кадәрm (UBVR-фотометрия)
  • "Астротел» (D = 300 мм, F = 1/8) һәм 16-мегапиксельле ПЗС-камерасы - б. л. Сатовскийныкы һәм СКАС территориясендә Шмидт павильонында урнаштырылган шәхси телескоп (2007 елның октябрендә эшли башлады һәм 2015 елның июнендә демонтажланган).
  • «Цейсс-600» (D = 600 мм, F = 1/12 ул-Шмидт павильонында булган, 1989 елда Зур телескопка күчерелгән
  • "Селестрон-280» (D = 280 мм, F = 1/10) + 6. мегапиксельле ПЗС-камера  ул 2015 елда Шмидт павильонында урнаштырылган
  • Горизонталь (ай-планета) телескоп — җыелмый

ТКАСта хәл ителә торган бурычлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
КДУ ТКАС күренеше 2010 еллар тирәсе)
  • Белем бирү эшчәнлеге (студентлар астрономия практикасы, курс һәм диплом эшләрен башкару);
  • Үзгәрүчән йолдызлар фотометриясе;
  • Астрономия объектлары: астероидлар, алмашынучан йолдызлар эзләү.

Хәзерге торышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

ТКАС өчен яңа вакыт тарихы  1994 елда, астрономия һәвәскәре  Тимур Крячко үз акчаларына сатып алынган фотопластинкалар белән 40 см астрографта эшләргә рөхсәт алганнан соң башлана. Беренче уңыш 1995 елның 3 мартыннан 4 мартына каршы төндә - Россия территориясендә беренче астероид ачылган вакытта килә. Хәзер бу астероид Йолдызчыкның (6465) тамгасын йөртә (астрономия сөючеләр өчен журнал хөрмәтенә). Ике ел дәвамында Тимур Крячко әлеге инструментта тагын 10 астероид ача. XX гасырның 90 нчы елларының икенче яртысында һәм XXI гасырның беренче елларында ТКАС фән эшләре белән шөгыльләнүче астрономия сөючеләр өчен мәккәгә әверелә.

2007 елның октябрендә ТКАС территориясендә урнаштырылган беренче шәхси дистанцион телескоп — «Астротел» эшли башлый. Борис Сатовский һәм Т.Крячко инициативасы буенча төзелгән, ул тулысынча һәвәскәр проект булган. Бу инструментта 25% күзәтү вакыты КДУга карый. 2007 елдан алып 2014 елга кадәр «114» коды астында күзәтүләрнең күп өлеше анда һәм 80нче мм күчмә телескопта җитештерелгән. Бу вакыт эчендә 150дән артык астероид һәм 2 Гадәттән тыш (Россия астрономия яратучылар тарафыннан беренче тапкыр ачылган) ачылган.

2009 елда 2 җир тирәли астероид һәм кентаврлар гаиләсенең бер астероиды табылган, алар Россия территориясендә ачылган мондый типтагы беренче объектлар булып тора.

2010 елда ТКАС янында, Шмидт павиольоныннан көньяк-көнбатышка таба, "Ка-Дар" фәнни үзәгенең ("ТАУ" станциясе) ерактан керү обсерваториясе төзелә.

2015 елда Шмидт павильонына фотометрик күзәтүләр башкару һәм практикаларда уку күзәтүләре уздыру өчен Шмидт-Кассегрен системасының 28-см телескобы урнаштырыла.

Төп казанышлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Казан университетының Төньяк Кавказ астрономия станциясендә һәвәскәр инструмент
  • 1980 нче елларда обсерватория Галлей кометасын күзәтү буенча совет программасы буенча иң яхшы күзәтүләрне ала.
  • РФ да беренче астероид станциядә 1995 елның 3 мартыннан 4 мартына каршы ачыла
  • Россия астрономия сөючеләр тарафыннан 2008 елның 31 августында ачылган беренче гадәттән тыш (2008fe)
  • 8 см телескоп ярдәмендә астероидны ачу
  • Кентаврлар гаиләсенең РФдә ачылган беренче астероиды (2009 QV38)
  • Россиядә беренче җир тирәсе астероиды (2009 HR67)
  • 100 дән артык алмашынучан йолдыз ачу
  • 200гә якын астероид ачыла

Шулай ук карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1.5-метровый телескоп РТТ-150 (АЗТ-22). kpfu.ru. Дата обращения: 13 сентября 2016.

Әдәбият

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Нефедьев Ю. А. и др. История астрономии в Казани / Под ред. Н. А. Сахибулина. — 2-е изд. — Казань: Казан. гос. ун-т, 2010. — С. 205. — 440 с. — ISBN 978-5-98180-811-1.

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]