Рерих хәрәкәте

Рерих хәрәкәте
Нигезләүче	Елена Ивановна Рерих^[d] һәм Николай Рерих
Рерих хәрәкәте Викиҗыентыкта

Ре́рих хәрәкәте (рус телендә: Рерихи́зм, Рерихиа́нство, Ре́риховское движе́ние) — нигезе булып Николай һәм Елена Рерихларның Агни Йога (Тере әхлак) дини-фәлсәфи тәгълиматы булган яңа дини хәрәкәт.

Хәрәкәт төгәл итеп оештырылган корылмага ия түгел һәм үзенә мәдәният белеме һәм гуманистик-дөнья карашыннан дини-мистик һәм мистик-оккультка кадәр берничә төрле юнәлешне кертә.

Тере әхлакның кайбер тарафдарлары хәрәкәтнең дини буларак төркемләштерелүен инкарь итә.

Тарих

Рерих хәрәкәтенең барлыкка килүе

XIX ел ахырында һәм XX гасыр башында әһәмиятле дини-фәлсәфи һәм мәдәни күренеш булып теософия булып киткән — синкретик дини-мистик тәгълимат^[1] һәм оккульт хәрәкәт^[2], аның инициаторы булып Елена Блаватская һәм аның тарафдарлары булган^[3]. Дөньяга карашларына зур йогынтыны традицион Көнчыгыш дини-фәлсәфи концепцияләр, беренче чиратта Рамакришна һәм Вивекананда тасвирламасында һәм шулай ук Көнчыгышта зур әһәмият бирелә торган Бхагавад Гита һәм Ламрим Ченмо кебек текстлар ясаган Николай һәм Елена Рерихлар^[4], алар бу яңа тәгълиматның фикерләре белән мавыккан булган. Аларны аның дини һәм фәлсәфи ягы гына түгел, ә шулай ук теософ фикеренең шигъри һәм әхлакый нәтиҗәләре җәлеп иткән^[3]. Соңыннан алар тарафыннан теософиянең үз доктриналь юрамасы — Агни Йога (Тере әхлак) барлыкка китерелгән булган^[3].

Кайбер өйрәнүчеләр тарафыннан шулай ук Агни Йога дип аталган Рерих хәрәкәте Рерихлар тарафыннан 1920-нче елларда АКШ (Нью-Йорк), Латвия (Рига), Франция (Париж)^[5], Маньчжурия (Харбин) кебек илләрдә оештырылган булган. 20-нче һәм 30-ынчы елларда максаты итеп Рерих Пактын алга сөрүне куйган Рерих җәмгыятьләре барлыкка китерелә башлаган — «Рерих Музее» (Нью-Йорк, 1923 е.), «Рерих Музее дуслары Җәмгыяте» (Нью-Йорк, 1926 е.; Рига, 1930 е.), «Рерих Пактын һәм Дөнья Пактын кабул итү өчен Халыкара шура» (Брюгге, 1931 е.), «Пакт һәм Дөнья Байрагының Даими Комитеты» (Нью-Йорк, 1933 е.), «Рерих Пактының Харбин Рус Комитеты» (Харбин, 1934 е.), «Бөтендөнья Мәдәният Лигасы һәм Бөтендөнья Мәдәният Шурасы» (Нью-Йорк, 1931 е.) һ.б. Аларның кайберләре шулай ук Агни Йога фикерләрен дәгъва иткән. Н. К. Рерих өйрәнчекләренең берсе А. П. Һейдок шәһадәте буенча 1934 елда дөньяның күп илләрендә Агни Йоганың йөздән артык җәмәгате оешкан булган^[6]. 1935 елдан соң АКШ-ында эшмәкәр Луис Хорш һәм сәясәтче Һенри Уоллес тарафыннан Рерихны тәэмин итү туктаганнан соң, Америкада аның күп мәдәни проектлары туктатылган булган^[7]. Иң активларның берсе булып Латвиянең Рерих җәмгыяте булган. Нәкъ менә Ригада беренче мәртәбә Тере Әхлакның күп китаплары нәшер ителгән булган. Бу җәмгыять 1940-ынчы елда Латвиянең ССРБ-га кушылуына кадәр булган. Кыска вакыт арасында Латвия җәмгыятенең нәшрияты якынча 50 китап, периодик басма һ.б. чыгарган. Бу нәшер итү эшчәнелегенең башлап җибәрүчесе булып Н. К. Рерихның сәркатибе Ригалы Владимир Анатолий улы Шибаев (1898—1975) булган. 1932 елдан бирле нәшрият эшчәнлеген 1929 елда фәлсәфә буенча хезмәтләр тәрҗемә өчен чакырылган, шагыйрь һәм Көнчыгыш мәдәнияте һәм традицияләрнең белгече Рихард Яков улы Рудзитис (1898—1960) дәвам итәргә алынган^[8][9]. Рерих җәмгыятьләре, түгәрәкләре һәм төркемнәре шулай ук Германиядә^[10], Швейцариядә («Мунди Таҗы»)^[10], Эстониядә^[11], Маньчжуриядә (Харбин)^[12], Болгариядә (София) булган.

Сугыштан соң Көнбатышта Рерих хәрәкәте Нью-эйджның гомуми агымында үсә. Нью-Йоркта 1946 елда году было зарегистрировано Агни Йога Җәмгыяте (Agni Yoga Society) теркәлгән булган^[13], ә 1949 елда Рерихларның Америка хезмәттәшләре — Кэтрин Кэмпбелл-Стиббе һәм Зинаида Фосдик инициативасы буенча Николай Рерих музее янә тергезелгән булган^[14]. Хәзерге вакытта Рерих оешмалары Европаның, Американың һәм Азиянең кайбер илләрендә һәм шулай ук Австралиядә эшли^[14][15]. Рерих җәмгыятьләре ССРБ-ның Белоруссия, Украина, Казакъстан, Гөрҗистан, Молдавия, Латвия, Литва, Эстония кебек илләрендә бар^[16].

«Дөнья» Галәм станциясе бортында булган Тере Әхлак китапларының берсе («Община»). Хәзерге вакытта китап Н. К. Рерих исемендәге музей (Мәскәү) экспонаты булып тора.

Россиядә

Совет республикаларында Рерих җәмгыяте үзе буларак бары тик 80-енче еллар ахырында «үзгәртеп кору» чорында актив үсә башлаган. Әмма ССРБ-да хәрәкәт фундамент әле мәшһүр Шәркыять белгече, Николай һәм Елена Рерихларның олы улы Юрий Рерих (1902—1960) һәм эмиграциядән Советлар Союзына кайткан Рерихның өйрәнчекләре салган. 1960-ынчы еллардан бирле Рерих мирасының өйрәнүе һәм үсеше буенча аерым төркемнәр формалаштырылган булган. Рерих җәмгыятенең үсешенә яңа импульсны Һиндстанда яшәгән, ССРБ-га күп мәртәбә картиналары, үзенеке һәм әтисенеке белән килгән Николай һәм Елена Рерихларның кече улы мәшһүр рәссам һәм җәмәгать эшлеклесе Святослав Рерих (1904—1993) биргән. Аның инициативасы буенча 1989 елда әле Мәскәүдә Рерихларның Совет Фонды барлыкка китерелгән булган, аңа Святослав Рерих әти-әнисенең мәдәни мирасын тапшырган^[6]. После того, как в 1991 елдагоду Советский Фонд Рерихларның Совет Фонды фактик рәвештә булуын туктатканнан соң, аны оештыручылар, беренче чиратта Шапошникова, Людмила Василий кызы буенча Рерихларның Халыкара Үзәге (Международный Центр Рерихов — МЦР) барлыкка китерелгән булган^[17], ул Россиядә Рерихларның мирасына хокукларын дәгъва иткән. Соңыннан суд органнары тарафыннан МЦР Рерихларның Совет Фондының хокукый варисы булып танылган булмаган^[18], әмма шулай итеп ихтиярларын башкара дип санап Рерихларның мирасына хокуклар ирешүгә таба эшен дәвам итә.

Булуның беренче унъеллыгында (1920—1975) Рерих җәмгыяте үзенә бары тик мистик кәефле зыялылар даирәсенең һәм шулай ук Николай Рерихның һәм аның мәдәни мирасның яклавы һәм саклап калуы иҗадының тарафдарларының игътибарын җәлеп итсә, 1980-енче еллардан бирле Россиядә хәрәкәтнең шактый демократизациясе һәм киңәюе булган: зыялылар һәм хезмәткәрләрдән төп төркеменә студент яшьләр һәм эшчеләр өстәлгән булган. Ул эре шәһәрләр буенча гына түгел, ә провинциядә дә таралган һәм XX гасыр ахырына рәтләрендә күбесенчә мәдәни-мәгариф юнәлешле 5000-нән артык оешмалар булган. Шул исәптән Тере әхлак шулар белән эш иткән карашлар «миллион кеше дөнья карашы булган»^[19].

Рәт өйрәнүчеләр тарафыннан Нью-эйджка кертелгән Рерих хәрәкәте Россиядә Нью-эйдж үсешенә зур йогынты ясаган. 2002 елда хәрәкәт бүленү кичергән булган һәм берничә көндәш агымга бүленгән. Мәдәният юнәлешле берсенең җитәкчесе Мәскәүдә Рерихларның Халыкара үзәге җәмәгать оешмасы каршында музей җитәкчесе Людмила Шапошникова җитәкләгән; «мистик» хәрәкәтенең рухи җитәкчесе һәм символы булып Диңгез буе краеннан Зиновия Душкова (Е. Бондаренко) булган. Рерих җәмәгате тарафдарлары регуляр мәдәни белеме чаралары үткәрәләр (Рерих картиналарның оешмасы, аның истәлегенә һәм рухи мирасына конференцияләр), китапларның, үз дини-фәлсәфи хәрәкәте турында периодика нәшер итүне оештыралар.

Төркемләштерү

Хәзерге Россиядә Рерихларның мәдәни, рухи һәм мистик мирасына мөрәҗәгать иткән сыйфати төрле берләшмәләрнең, җәмгыятьләрнең, үзәкләрнең, музейларның һәм аерым вәкилләрнең гаять зур спектры бар: төрле мәдәни-мәгариф юнәлешеннән неомистик һәм ачык рәвештә оккультка кадәр.

Өйрәнүчеләр хәзерге Рерих хәрәкәтендә ике сыйфати төрле юнәлеш аералар:

• Рерихларның дини-фәлсәфи фикерләрен алга сөрү белән беррәттән мәдәни, мәдәни-мәгариф һәм фәнни-педагогик эшчәнлек белән мәшгуль булган оешмалар һәм җәмгыятьләр;
• төрле оккульт практикаларны өйрәнүче һәм кулланучы Рерихлар тәгълиматының теософ-мистик аспектына нигезләнгән оешмалар.

Мәдәни-мәгариф юнәлеше

Рерих мәдәният концепциясе рәссамның иртә тарихи-мәдәни карашларының Тере әхлакның дини-фәлсәфи фикерләре белән кушылуына нигезләнгән (Агни Йога)^[20][21]. Агни Йога буенча мәдәниятнең рухи кыйммәтләрен барлыкка китерү, саклау һәм пропагандасы иң әһәмиятле мәсьәләләрнең берсе һәм кешелек эволюциясенең терәге булып тора^[21][22].

Рерихлар тарафыннан кешелек үсешендә мәдәниятнең приоритет ролен тану практик үсешен Николай Рерихның иҗтимагый-мәдәни эшчәнлегендә алган, ул берничә мәдәни һәм фәнни үзәкнең нигезләүчесе булган, «Мәдәният аша Дөнья» һәм «Дөнья байрагы» халыкара мәдәни хәрәкәтләрнең инициаторы булган. Дөнья Байрагы — Николай Рерих тарафыннан 1928 елда тәкъдим ителгән һәм 1935 елда Америка континенты (шул исәптән АКШ) илләре тарафыннан имзаланган символ Халыкара мәдәни кыйммәтләр сакалу Пакты символы булган. 1954 елда бу Пакт нигезендә хәрби конфликт очрагында мәдәни кыйммәтләрне саклау турында Гаага конвенциясе кабул ителгән булган. Шуның белән Рерих Пакты фикерләре пропагандада һәм мәдәният кыйммәтләрен яклауда дөнья җәмәгатенең юридик практикасына кертелгән булган^[23][24][25].

Рерихларның эшчәнлеге дөньяның күп илләрендә эшчәнлеген мәдәниятның Рерих концепциясендә нигезләүче җәмгыятьләр һәм оешмаларның барлыкка килүенә китергән. Рерих хәрәкәтенең бу юнәлеше аеруча үсешен Россиядә һәм элекке ССРБ-ның илләрендә алган, анда ул мәдәни-мәгариф эшен алып бара, газеталар, журналлар, китаплар нәшер итә, видеофильмнар чыгара, картиналар күргәзмәләрен һәм шулай ук Агни Йога һәм гомумән Рерих рухи мирасының һәм дини-фәлсәфи һәм эзотерик пропагандасына һәм үсешенә юнәлтелгән.

Мәдәни-мәгариф эшчәнлеге

Күргәзмәләр

Тере әхлак (Агни Йога) эстетик карашлары нигезендә сәнгатьнең үзгәртүче көче турында тәгълимат ята. «Матурлыкны Аңлау Дөньяны коткарачак» — бу фикер Рерихлар гаиләсе карашларында үзәк булып тора^[23]. Мәшһүр рәссамнарның, беренче чиратта Н. К. һәм С. Н. Рерихларның күргәзмәләренең үткәрелүе Рерих хәрәкәтенең мәдәни-мәгариф эшчәнелегенең төп юнәлешләрнең берсе булган. Россия шәһәрләрендә һәм чит илдә әтисенең күчмә картиналар күргәзмәләр оештыруының фикерен С. Н. Рерих Мәскәүдә Н. К. Рерих исемендәге Музей барлыкка китерү турында сүз алып барганда әле тәкъдим иткән. 1991 елдан бирле узган вакытта Рерихларның Халыкара Үзәге Россиянең, БДБ-ның һәм чит илләрнең 300-дән артык шәһәрендә 450-дән артык күчмә күргәзмә оештырган. Күргәзмәләр оештыруның инициаторлары һәм оештыручыдашлары булып гадәттә музейлар һәм Рерих җәмгыятьләре тора. Рерихов җәмгыятьләре, кагыйдә буларак, күргәзмә белән булган мәдәни программаларны да оештыралар: концертларны, лекцияләрне, кызыклы очрашуларны, видеофильмнарны күрсәтүне. РФ мәдәният министры А. А. Авдеев 2009 елда МЦР 20-еллыгын бәйрәм итүдә Н. К. Рерих исемедәге Музейның «дөньяның теләсә нинди музее көнчесе килерлек» күргәзмә эшчәнлегенең күп булуын аерым билгеләп үткән.^[26][27]. Кайбер өйрәнүчеләр Николай Рерихны сәнгатьтә космизмның вәкилләренең берсе итеп саныйлар^[28] Рерихлар һәм рәссам-космистларның картиналарының күргәзмәләреннән тыш Рерих оешмалары регуляр рәвештә халык иҗаты күргәзмәләрен, балалар рәсемнәре бәйгеләрен һәм мәшһүр рәссамнарның репродукцияләренең күргәзмәләрен үткәрәләр.

Рерих мирасын өйрәнү

Конференцияләр һәм Рерих укулары

Себер Рерих җәмгыяте тарафыннан Россия Фәннәр Академиясенең Себер Бүлеге белән Новосибирскта 1976 елда нигезләнгән Рерих укулары үткәрелә^[29][30][31]. Рерих укулары В. Г. Белинский исемендәге Пенза дәүләт педагогик университеты һәм Пенза өлкәсенең тарихи-этнографик үзәге белән хезмәттәшлектә Пенза Рерих җәмгыяте тарафыннан да башкарыла^[32][33][34]. Халыкара симпозиумнарны^[35] һәм монгол профессорлары тарафыннан нигезләнгән^[36] рәисе академик Ш. Бира булган Монголиянең Рерих җәмгыяте үткәрә. «Рерих мирасы» халыкара иганә фонды Санкт-Петербург дәүләт университеты һәм Дәүләт Эрмитажы белән бергә конференцияләрне оештыра^[37][38]. Н. К. Рерихның Одесса музей-йорты Рерихлар гаиләсенең иҗади мирасын, аларның мәдәни тирәлеге өйрәнүен башкара^[39][40].

Ярославль Рерих җәмгыяте беренче рус Һиндстан белгече Герасим Лебедев мирасын өйрәнүдә махсуслаша һәм аның турында семинарлар һәм конференцияләр оештыручысы һәм катнашучысы булып тора^[41][42][43].

Рерих хәрәкәте вәкилләре

Эре үзәкләр һәм оешмалар

• Agni Yoga Society (Нью Йорк) —1946 елда теркәлгән булган, теркәлүгә кадәр 1920-нче еллар башыннан булган^[44].
• Латвия Рерих җәмгыяте (Рига) —1920-нче еллардан бирле Рерих тарафдарлары түгәрәге буларак булган, рәсми рәвештә 1930-ынчы елда теркәлгән булган. 1940-ынчы елда Совет хөкүмәте чорында бетерелгән булган, рәсми рәвештә 1988 елда торгызылган булган^[45][46][47].
• Белоруссия Рерихлар фонды (Минск) —1990 елда Беларусь министрлары Советы тәэмин итүе белән теркәлгән республика җәмгыять берләшмәсе^[48].
• Себер Рерих җәмгыяте (Новосибирск) — 1991 елда теркәлгән төбәкара иҗтимагый оешма^[47][49].
• 1989 елда «Мәдәният аша Дөнья» Халыкара ассоциациясе^[47] Россия, Европа һәм Һиндстан филиалын кертә. АКШ һәм Болгариядә бүлекләргә ия^[50].

Рерихларның һәм аларның бүлекләрнең Халыкара үзәге

• Рерихларның Халыкара үзәге (Мәскәү)^[47] — 1991 елда теркәлгән булган
• Санкт-Петербург бүлеге^[51]
• Латвия бүлеге^[45][47][52]
• Белоруссия бүлеге^[47][53]
• Украина бүлеге^[54] — МЦР-ның коллектив әгъзасы. Украина Рерих җәмгыяте 1989 елда Украина мәдәният фонды тарафыннан оештырылган булган. 1993 елда коммерцияле булмаган иҗтимагый оешма буларак янә теркәлгән булган. 1998 елдан бирле халыкара иҗтимагый оешма, МЦР бүлеге булып тора.
• Кырым бүлеге^[55] —МЦР-ның коллектив әгъзасы
• Болгария бүлеге^[47][56] — МЦР-ның коллектив әгъзасы

Башка эре үзәкләр һәм оешмалар

• Кузбасс Рерих җәмгыятьләренең координацион шурасы^[57]
• Ярославль «Орион» Рерих җәмгыяте^[47][58] — Ярославльдә 1994 елда теркәлгән коммерцияле булмаган иҗтимагый оешма. 1998 елда янә теркәлгән булган.
• Н. К. Рерих исемендәге мәдәни үзәк (Алматы, Казакъстан)^[59]

Универсалистик, оккульт-мистик, һ.б. төркемнәр һәм берләшмәләр

• Exodus
• Радастея
• Калагия
• Алетейя
• Учение Сердца
• Рикла
• Звезда Востока

Шулай ук карарга мөмкин

• Оккультизм

Искәрмәләр

1. [dic.academic.ru/dic.nsf/relig/762 Теософия] // Религиозный словарь
2. theosophy // Энциклопедия Британника
3. Stasulane A. Theosophy and culture: Nicholas Roerich.— Roma: Pontificia Università gregoriana, 2005. ISBN 9788878390355.
4. Рерих Е. И. // Русская философия: Энциклопедия / Под общ. ред. М. А. Маслина. — М.: Алгоритм, 2007. — 736 с.
5. В Париже существовал «Европейский Центр музея академика Рериха», см. бюллетень Комитета осетинских исследований при этом Центре от 1.03.1933: Bulletin Mensuel du Comité des Études Ossétines près le Centre Européen du Roerich Museum
6. Фатхитдинова Я. Ю. Новейшая история рериховского движения в России. Автореферат Калып:Недоступная ссылка диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Уфа, 2009. Специальность 07.00.02. Калып:Аффилированный источник
7. Луис Леви Хорш 2014 елның 13 апрель көнендә архивланган. (ингл. Louis L. Horch) — президент Музея Рериха в США. В письмах Елены Рерих — «рука Фуямы», то есть правая рука Николая Рериха. В 1922—1935 финансировал все его проекты, в том числе строительство рериховского небоскрёба Мастер Билдинг.
   • См. также Mr. Louis L. Horch, Mystic’s Financial Manager Roerich Museum.
   • Address of Louis L. Horch, President of Roerich Museum, New York. At the White House, on April 15, on Occasional of Sighning of the Roerich Pact // The Newtown Bee. May 3, 1935
8. Рудзитис Рихард Яковлевич / Richard(s) Rudzitis, archived from the original on 2015-02-08, retrieved 2023-01-20 
9. Издания латвийского общества Рериха с 1925 до 1940 года
10. Кемпбелл-Стиббе Катрин / Katherine S. Campbell 2014 елның 31 октябрь көнендә архивланган. (1898? — 10.8.1996). «Амрида»
11. В 1937 году в Таллине 2014 елның 31 октябрь көнендә архивланган. был сформирован временный комитет, но официально рериховское общество так и не было оформлено. Председателем этого Эстонского инициативного комитета Пакта Рериха был Эдуард Таска, активным участником П. Ф. Беликов
12. «Харбин избран центром в строительстве будущей культуры России» (Дневник Е. И. Рерих 1921 года). Харбинские рериховские группы 2014 елның 31 октябрь көнендә архивланган.
13. About Agni Yoga. // Agni Yoga Society. әлеге чыганактан 2012-02-19 архивланды. 2011-12-10 тикшерелгән.
14. Попов Д. Н. «Н. К. Рерих (1874—1947)» / Рерихи. Восток — Запад 2014 елның 17 август көнендә архивланган.. / Составители: Д. Н. Попов, В. А. Росов.— М.: Государственный музей Востока, 2006.— 64 с.— с.15.— ISBN 5-9900336-9-9. Копия в формате djvu 2011 елның 23 июль көнендә архивланган.
15. «Russian-Indian festival in protected Himalayan estate of Roerichs» // Сайт посольства России в Индии.
16. Stasulane A., Priede J. Dynamics of intra-group relations: symbols used by the theosophical groups in eastern Europe(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка Калып:Недоступная ссылка // Culture, Subculture, Counterculture. International Conference, Galaţi, 2—3 November, 2007.— Galaţi: Editura EUROPLUS.— p.201.— ISBN 978-973-7845-95-5
17. Свидетельство № 494 от 17 декабря 1991 г. о регистрации Устава общественного объединения «Международный Центр Рерихов» // Минюст РСФСР, 17.12.1991
18. Боннер А. Т. Правовые споры, связанные с произведениями искусства // Законодательство.— 2005.— В. 5.— С. 32-40
19. Лункин Р. Н., Филатов С. Б. Рериховское движение: уникальный феномен постсоветской духовности // Рерихи: мифы и факты. Сб. статей под редакцией А. И. Андреева и Д. Савелли (Франция).— СПб.: Нестор-история, 2011.— С. 246.
20. Волков В. В. Философия культуры Н. К. Рериха. Автореферат 2012 елның 26 апрель көнендә архивланган. диссертации на соискание учёной степени кандидата философских наук. Тверь, 1998. (Тверской государственный университет)
21. Рерих Н. К. // Философы России XIX—XX столетий. Биографии, идеи, труды. — 3-е изд.— М.: Академический проект, 1999. — 944 с.
22. Шапошникова Л. В. Н. К. Рерих как мыслитель и историк культуры // Новая и новейшая история. 2006. № 4. Июль-август. — C. 128—165.
23. Рерихи, семья // Эзотеризм: Энциклопедия / Сост. и гл. редактор А. А. Грицанов.— Мн.: Интерпрессервис; Книжный Дом. 2002.— 1040 с.— (Мир энциклопедий).
24. Рерих Н. К. // Краткий философский словарь / А. П. Алексеев, Г. Г. Васильев и др.; Под ред. А. П. Алексеева — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2004.
25. Бабосов Е. М. Рериховская концепция совечности культуры и человечности / Творческое наследие семьи Рерих в диалоге культур: философские аспекты осмысления. Сб. науч. трудов.— Мн.: Технопринт, 2005. С. 14-20.
26. Передвижные выставки: Из истории // Сайт МЦР
27. Фрагмент выступления министра культуры РФ А. А. Авдеева // Сайт МЦР
28. Парфенова Анна Игоревна. Влияние философии космизма на русскую культуру конца XIX — начала XX века. Специальность: 24.00.01. «теория и история культуры». Диссертация на соискание ученой степени кандидата культурологии. Санкт-Петербург, 2001. Автореферат.
29. Дико Н., Кривошей В. Рериховские чтения // Азия и Африка сегодня — № 4, 1983 — С. 60-61.
30. Миленченко Н. Наследие Рерихов — путь в будущее 2016 елның 6 март көнендә архивланган. // Наука в Сибири, N 47 (2333) 7.12.2001.
31. Сегодня в Новосибирске открылись VIII международные Рериховские чтения «Культура победительница» // РИА «Сибирь», 2009-11-07.
32. Исторический факультет приглашает на Четвёртые Рериховские чтения.(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка Новости ПГПУ, 14.12.2011.
33. Третьи Рериховские чтения «Проблема исторической правды в России» пройдут в Пензе 20 марта.Калып:Недоступная ссылка ИА «Пенза-пресс», 19.03.2008.
34. В Пензе проходят Вторые рериховские чтения. 2016 елның 4 март көнендә архивланган. ГТРК «Пенза», 29.03.06.
35. Batbayar S. Russian Scientist Roerich and Mongolia 2017 елның 27 октябрь көнендә архивланган. // Canada Tibet Committee News, 27.11.2008
36. Opening of an exhibition «Roerich and Me» 2012 елның 10 май көнендә архивланган. // Khan Bank News, 23.06.2009.
37. В СПбГУ открывается конференция «Рериховское наследие»(үле сылтама) // Информационный портал медиасообщества Северо-Западного региона. 07.10.2004.
38. XI Международная научно-практическая конференция «Рериховское наследие»(үле сылтама) // Новости СПбГУ, 06.10.2011.
39. Дом-музей Рериха 2011 елның 30 декабрь көнендә архивланган. // Официальный сайт города Одесса.
40. Одесский Дом-музей им. Н. К. Рериха. Исследования., archived from the original on 2011-12-07, retrieved 2023-01-20 
41. В Ярославле отметили память первого русского ученого-индолога Г. С. Лебедева // Музеи России, 14.02.2008.
42. Международная научная конференция «Герасим Лебедев и его время» (1749—1817)(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка // Ярновости, 7.12.2009
43. Международный семинар памяти Герасима Лебедева в Калькутте 2012 елның 4 август көнендә архивланган. // Россотрудничество, 23.02.2011
44. Об Обществе Агни-Йоги. әлеге чыганактан 2012-02-07 архивланды. 2011-12-19 тикшерелгән.
45. Stasulane A. New religious movements in Latvia(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка // SOTER, 2009.32(60).— pp.107—124. ISSN 1392-7450
46. Об Обществе. // Латвийское общество Рериха. әлеге чыганактан 2012-08-30 архивланды. 2011-12-18 тикшерелгән.
47. Stasulane A., Priede J. Dynamics of intra-group relations: symbols used by the theosophical groups in eastern Europe(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка Калып:Недоступная ссылка // Culture, Subculture, Counterculture. International Conference, Galaţi, 2—3 November, 2007.— Galaţi: Editura EUROPLUS.— pp.201—209.— ISBN 978-973-7845-95-5
48. РОО «Белорусский фонд Рерихов»
49. Сибирское рериховское общество
50. О нас. // Международная ассоциация Мир через Культуру, Москва. 2011-12-19 тикшерелгән.
51. Санкт-Петербургское отделение МЦР
52. Латвийское отделение МЦР. әлеге чыганактан 2010-01-10 архивланды. 2023-01-20 тикшерелгән.
53. Белорусское отделение МЦР
54. Цель общества. // Украинское рериховское общество. әлеге чыганактан 2012-08-30 архивланды. 2011-12-19 тикшерелгән.
55. Крымское отделение МЦР, archived from the original on 2012-03-08, retrieved 2023-01-20 
56. Болгарское отделение МЦР
57. Координационный совет рериховских обществ Кузбасса
58. Информационный лист // Ярославское рериховское общество «Орион»
59. Культурный центр им. Н. К. Рериха, Алматы, Казахстан

Әдәбият

• Рерихи: мифы и факты / Сб. статей под редакцией А. И. Андреева и Д. Савелли (Франция).— СПб.: Нестор-история, 2011. С. 235, 252.
  • Рецензия на сборник (П. Г. Носачёв, кандидат философских наук, доцент НИУ ВШЭ, ПСТГУ)
• Скумин В. А., Ауновская О.К. Светоносцы. — Новочебоксарск: Терос, 1995. — 114 с. — ISBN 5-88167-004-3..
• Фотиева И. В. Рерихов последователи, рериховское движение // Энциклопедия религий / Под ред. А. П. Забияко, А. Н. Красникова, Е. С. Элбакян. — М.: Академический проект, Гаудеамус, 2008. — С. 1075—1076. — 1520 с. — (Summa). — 3000 экз. — ISBN 978-5-8291-1084-0, ISBN 978-5-98426-067-1.
• Смирнов, М. Ю., Чернеевский, А. П. Рериховское движение как квазирелигиозное явление // Вестник ПНИПУ. Культура. История. Философия. Право. — 2017. — № 1. — С. 5-14.
• Рыбак К., Избачков Ю. Реакция последователей «Живой Этики» на публикацию неизданных ранее дневников Е. И. Рерих // Культурологический журнал. — 2018. — № 3 (33). — ISSN 2222—2480.