Герта Мария Фердинанда Вамбахер (нем. Hertha Maria Ferdinanda Wambacher[2]; 1903 чылда март 9 марта Вена хоорайга торүттүнген - 1950 чылда апрель 25 чок болган) — Австрияның херээжен физик эртемдээни.
Вена хоорайга фабрика эдилекчизиниң өг-бүлезинге төрүттүнген[3][4]. 1922 чылда Херээжен улустуң немелде эртем ассоциациязы деп школаны дооскан. Ол соонда Венаның университединче философия факультединче өөренип кирип алган, аңаа эрге дугайында эртемнер (юриспруденция) лекциялары барып турган[5][6][7].1924 чылда кадыы баскырааш бир өөредилге чылын эттирипкеш турган, кажан дедир университетче өөренип келгеш Мариетта Блаунуң салдары-биле физика сонургаар апарган[8][9].
Радиоактивтиг херелдениишкиниң фотоэффектизи деп доктор диссертациязын Мариетта Блаунуң удуртулгазы аайы биле бижип турган. 1932 чылда ажылын камгалап алгаш, улаштыр ол башкызы биле австрияның эртем академизынга Радий институдунга картай ажылдап турганнар. Картай кылган ажылының түңнелинде ионнуг частицалар чурукка изин аттырып турар арга-биле илереткенер. Ол арганы чогаадып кылганы дээш Блау болгаш Вамбахер 1937 чылда Либена премиязын шаңнадып алганнар. Ол-ла чылда Блау биле Вамбахер "сылдыстарның кезектерге үстүрү" деп болуушкуну картай ажыдып коргеннер, ол болуушкунну Блау-Вамбахерниң сылдыстары деп адап каан (англ. Blau-Wambacher stars), космостан радиоактивтиг хеледениишкинин хой айлар тургузунда далай кырындан 2300 м бедик черге фотопластинкага ол болуушкуну илередип көргеннер. Ол сылыстар космостуң херелдериниң болгаш атомнуң ядрозунуң фотоэмульсиязының аразында болган ядерлиг реакциязының түңнелинде болдунуп келген кезектерниң истери деп санатынып турар[10][2].
Кажан 1938 чылда Австрия Германияның ишитинче каттыштырып турда Блау Норвегияже чорупкаш турда, Герта Вамбахер ядерная реакция үезинде болуп турар кезектерниң фотоэмульсиязын шинчилээр ажылын улаштыр шынчыттырып турган. Шинчилел ажылын 1940 чылда камгалап алырга башкылап болур деп эргени алган. Ынчангаш Вамбахер Венаның университединге лекциялар номчуп эгелээн. 1930 чылдан тура Вена университединиң ийи дугаар физика институдунга Георг Стеттерниң удуртулгазы-биле ажылдай бергеш турган[2]. 1934 чылдан тура Вамбахерның чугаалап турар аайы-биле бүдүү Немец национал-социалистиг ажылчын партияже кирип турган, ынчангаш 1945 чылда ажылындан үндүрткен база Совет Эвилелинге келген.1946 чылда чанып келген. Вамбахер рак аары биле аарып тургаш-ла Венага шинчилел лабораторияга ажылын улаштыр кылып турган.
Герта Вамбахер 1950 чылда апрель 25 рак аарыындан чок апарган.
- 1937 — премия Либена (Блау-биле картай)[10];
- 1962 — премия Эрвина Шрёдингера (посмертно, Блау-биле картай).
- Wambacher H. Mehrfachzertrümmerung von Atomkernen durch kosmische Strahlung (de) // Zeitschrift für technische Physik. — 1938. — 19. — S. 569.
- Wambacher H. Höhenstrahlung und Atomkernbau (de) // Österreichische Chemikerzeitung. — 1940. — Nr. 49. — S. 116.
- Wambacher H. Künstliche radioaktive Indikatoren in der Metallurgie (de) // Chemie und Biologie. — 1944. — Nr. 47. — S. 98.
- Wambacher H. Mikroskopie und Kernphysik (de) // Mikroskopie. — 1949. — Nr. 4. — S. 92.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Deutsche Nationalbibliothek Record #127403094 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Angetter, Daniela; Martischnig, Michael Biografisches Handbuch österreichischer Physiker und Physikerinnen (de) // Biografien österreichischer (Physiker)innen: Eine Auswahl : magazin. — Vienna, Austria: Österreichischen Staatsarchiv, 2005. Архивировано из первоисточника 4 Үш айның 2016. Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ Angetter, Daniela; Martischnig, Michael Biografisches Handbuch österreichischer Physiker und Physikerinnen (de) // Biografien österreichischer (Physiker)innen: Eine Auswahl : magazin. — Vienna, Austria: Österreichischen Staatsarchiv, 2005. Архивировано из первоисточника 4 Үш айның 2016. Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ John Daintith. Biographical Encyclopedia of Scientists, Third Edition. — CRC Press, 2008-08-18. — ISBN 9781420072723.
- ↑ Angetter, Daniela; Martischnig, Michael Biografisches Handbuch österreichischer Physiker und Physikerinnen (de) // Biografien österreichischer (Physiker)innen: Eine Auswahl : magazin. — Vienna, Austria: Österreichischen Staatsarchiv, 2005. Архивировано из первоисточника 4 Үш айның 2016. Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ Nina Byers, Gary Williams. Out of the Shadows: Contributions of Twentieth-Century Women to Physics. — Cambridge University Press, 2006-08-17. — ISBN 9780521821971.
- ↑ Ruth H. Howes, Caroline L. Herzenberg. After the War: US Women in Physics. — Morgan & Claypool Publishers, 2015-12-01. — ISBN 9781681741581.
- ↑ Angetter, Daniela; Martischnig, Michael Biografisches Handbuch österreichischer Physiker und Physikerinnen (de) // Biografien österreichischer (Physiker)innen: Eine Auswahl : magazin. — Vienna, Austria: Österreichischen Staatsarchiv, 2005. Архивировано из первоисточника 4 Үш айның 2016. Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ John Daintith. Biographical Encyclopedia of Scientists, Third Edition. — CRC Press, 2008-08-18. — ISBN 9781420072723.
- ↑ 10,0 10,1 John Daintith. Biographical Encyclopedia of Scientists, Third Edition. — CRC Press, 2008-08-18. — ISBN 9781420072723.
- Robert Rosner & Brigitte Strohmaier (eds.): Marietta Blau – Sterne der Zertrümmerung. Biographie einer Wegbereiterin der modernen Teilchenphysik. Böhlau, Vienna 2003, ISBN 3-205-77088-9 (in German)
- Brigitte Strohmaier & Robert Rosner: Marietta Blau – Stars of Disintegration. Biography of a pioneer of particle physics. Ariadne, Riverside, California 2006, ISBN 978-1-57241-147-0