AQShda tugʻilishni nazorat qilish harakati

AQShda tugʻilishni nazorat qilish harakati
Margaret Sanger New Yorkdagi sud binosidan chiqib ketmoqda. 1917-yil.
Tavsif	Kontratsepsiyaga qarshi qonunlarni bekor qilish uchun islohot harakati
Huquqlar	AQShda so’z erkinligi Reproduktiv huquqlar Ayollar huquqlari
Qachon	1914—1945-yillar
Yetakchilari	Mary Dennett Emma Goldman Margaret Sanger
Tashkilotlar	National Birth Control League American Birth Control League Planned Parenthood
Sud ishlari	One Package Griswold v. Connecticut Eisenstadt v. Baird

AQShda tugʻilishni nazorat qilish harakati — 1914-yilda boshlangan ijtimoiy islohot kampaniyasi boʻlib, u AQShda taʼlim va qonuniy asoslar orqali ommani homiladorlikdan saqlanishga chaqiruvchi ommaviy harakat edi. Harakat New York shahrida boshlangan. Emma Goldman, Marry Dennett va Margaret Sanger boshchiligidagi siyosiy radikallar guruhi kam taʼminlangan ayollarning farzand koʻrishi va abortlar ortidan kelib chiqarayotgan salbiy oqibatlardan xavotirga tusha boshlaganlar. Oʻsha paytlarda kontratsepsiyaga nojoʻya harakat sifatida qaralganligi sababli faollar pochta orqali har qanday „odobsiz, behayo va/yoki shafqatsiz“ materiallarni tarqatishni taqiqlovchi Comstock qonunlarini nishonga ola boshlaganlar. Adolatli hukm chiqishiga umid qilgan Sanger kontratsepsiya borasidagi shaxsiy munozaralarini oʻz ichiga olgan The Woman Rebel axborot byulletenini tarqatish orqali bu qonunni ataylab buzgan. 1916-yilda Sanger Qoʻshma Shtatlarda tugʻilishni nazorat qiluvchi birinchi klinikani ochgan. Biroq, klinika tez orada politsiya tomonidan yopib qoʻyilgan. Sanger esa 30 kunlik qamoq jazosiga hukm qilingan.

Harakatning asosiy burilish nuqtasi Birinchi jahon urushi paytida roʻy berdi. Buning asosiy sababi koʻplab amerikalik harbiy xizmatchilarga venerik kasalliklar tashxisi qoʻyilganida edi. Hukumat jinsiy aloqa hamda kontratseptsiyani sogʻliqni saqlash masalasi va ilmiy tadqiqotlarning qonuniy mavzulari sifatida belgilagan venerik kasalliklarga qarshi kampaniyalar boshlab yuborgan. Shu tariqa tarixda birinchi marta AQSh hukumati instituti jinsiy masalalarni doimiy, ommaviy muhokama qilishda ishtirok eta boshlagan; Natijada kontratseptsiya axloqiy muammo sifatida ahamiyatini yoʻqotib, asosan sogʻliqni saqlash masalasiga aylangan.

Jamiyatdagi tugʻilishni nazorat qilishga boʻlgan munosabatning oʻzgarganidan ruhlangan Sanger 1923-yilda ikkinchi bor tugʻilishni nazorat qilish klinikasini ochadi. Bu safar hech qanday hibsga olish yoki bahslar kelib chiqmaydi. XX asrning 20-yillarida kontratsepsiyani ommaviy muhokama qilish odatiy holga aylangan va „tugʻilishni nazorat qilish“ atamasi xalq tilidan mustahkam oʻrin egallagan. Kontratsepsiya vositalarining keng tarqalishi Viktoriya erasida qolgan mustahkam jinsiy anʼanalarni endi tartibga solingan jinsiy aloqaga aylantiruvchi jamiyatga oʻtish boshlanganidan darak beradi.

1930-yillardagi huquqiy gʻalabalar kontratsepsiyaga qarshi qonunlarni zaiflashtirishda davom etdi. Sudning gʻalabalari 1937-yilda Amerika Tibbiyot Assotsiatsiyasini kontratsepsiyani tibbiyot maktablari oʻquv dasturining asosiy komponenti sifatida qabul qilishga undadi, ammo tibbiyot hamjamiyat bu yangi mas’uliyatni sekinlik bilan qabul qildi. Ayollar notoʻgʻri maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan manbalarning xavfli va samarasiz kontratseptiv maslahatlariga tayanishda davom etdilar.

1942-yilda Amerika rejalashtirilgan ota-onalik Federatsiyasi tuzilib, tugʻilishni nazorat qilish klinikalarining umummilliy tarmogʻi yaratildi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng tugʻilishni nazorat qilishni qonuniylashtirish harakati bosqichma-bosqich yakunlandi, chunki endi mazkur amaliyot tibbiyotda kasb nuqtai nazaridan toʻliq qabul qilindi va qolgan kontratsepsiyaga qarshi qonunlar endi oʻz kuchini yoʻqotdi.

XIX asrda kontratsepsiya

Tugʻilishni nazorat qilish usullari

Kontratsepsiyani qonuniylashtirish harakati boshlangan 1914-yilgacha tugʻilishni nazorat qilish amaliyoti AQShda keng tarqalgan edi. Uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan usullar orasida ritm usuli, coitus interruptus, diafragmalar, kontratseptiv gubkalar, prezervativlar, uzoq muddat emizish va spermitsidlardan foydalanish kabilar mavjud^[1]. XIX asr davomida kontratseptiv vositalardan foydalanish koʻrsatkichlari oʻsib bordi, bu Qoʻshma Shtatlarda 1800 va 1900-yillar oraligʻida tugʻilish darajasining 50 foizga pasayishiga yordam berdi, bu tafsilotlar ayniqsa shaharlarda oʻz aksini topdi^[2]. XIX asrda amerikalik ayollarning kontratsepsiya odatlari boʻyicha oʻtkazilgan yagona maʼlum soʻrov Clelia Duel Mosher tomonidan 1892—1912-yillar oraligʻida oʻtkazilgan^[3]. Soʻrov yuqori tabaqali ayollarning kichik namunasiga asoslangan boʻlib, koʻpchilik ayollar kontratsepsiya vositalaridan (birinchi navbatda, yuvinish (douching), shuningdek, coitus interruptus, ritm, prezervativ va pesar) foydalanganliklarini koʻrsatadi. Shuningdek, ular jinsiy aloqani nasl qoldirish maqsadisiz ham amalga oshirilishi mumkin boʻlgan yoqimli harakat deb hisoblashlarini taʼkidlaganlar^[4].

Robert Dale Owen AQShda tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha birinchi kitobga mualliflik qildi.

Oʻrta va yuqori sinf jamiyatida kontratseptiv vositalar nisbatan keng tarqalgan boʻlsa-da, bu mavzu kamdan-kam hollarda jamoatchilik orasida muhokama qilinardi^[5]. Qoʻshma Shtatlarda kontratsepsiyani muhokama qilishga jur’at etilgan birinchi kitob 1831-yilda Robert Dale Owen tomonidan taqdim etilgan „Moral Physiology; or, A Brief and Plain Treatise on the Population Question“ edi^[6]. Kitobda oilani rejalashtirish maqtovga sazovor harakat ekanligi eʼtirof etilgan. Shuningdek, jinsiy aloqada koʻpayish maqsadisiz ham qoniqish borligi va bu axloqsiz harakat emasligi aytilgan^[7]. Owen coitus interruptus usulini tavsiya qiladi, shuningdek, uning muhokamalaridan maxsus gubkalar va prezervativlar ham oʻrin olgan^[8]. Shundan soʻng 1832-yilda Charles Knowlton „Fruits of Philosophy: The Private Companion of Young Married People“ kitobini oʻquvchilarga havola qildi. Muallif homiladorlikdan saqlanishning samarali usuli sifatida yuvinishni (douching) tavsiya qilgan^[9]. Shundan soʻng Knowlton Massachusets shtati qonunlariga koʻra jamoat qoidalarini buzishda ayblanib jinoiy javobgarlikka tortilgan va uch oylik qamoq jazosini oʻtagan^[10]. Homiladorlik va abortning oldini olish boʻyicha uchinchi ilk Amerika asari „The married womanʼs private medical companion: embracing the treatment of menstruation, or monthly turns, during their stoppage, irregularity, or entire suppression: pregnancy, and how it may be determined, with the treatment of its various diseases: discovery to prevent pregnancy, its great and important necessity where malformation or inability exists to give birth: to prevent miscarriage or abortion when proper and necessary, to effect miscarriage when attended with entire safety: causes and mode of cure of barrenness or sterility“ edi. U 1847-yilda A. M Mauriceau tomonidan yozilgan. Mauriceau shifokor boʻlgan va uning ishlari tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha sharhning dastlabki jildida koʻp marotaba tilga olingan.

Tugʻilishni nazorat qilish amaliyoti odatda Qoʻshma Shtatlarga qaraganda Yevropada ilgariroq qabul qilingan. Knowltonning kitobi 1877-yilda Angliyada Charles Bradlaugh va Annie Besantlar tomonidan Britaniyaning odobsizlik toʻgʻrisidagi qonunlariga qarshi chiqish maqsadida qayta nashr etilgan^[11]. Ular hibsga olindi (keyinchalik oqlandi), lekin bu jarayon bekor ketmadi. Sud jarayonining oshkoraligi 1877-yilda dunyodagi birinchi tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha himoya guruhi boʻlgan Malthus Ligasining shakllanishiga yordam berdi. Tuzilma Thomas Robert Malthusning dunyo boʻylab qashshoqlik va ocharchilikka olib keladigan eksponensial aholi oʻsishi haqidagi dahshatli bashoratlaridan qochish uchun aholi sonining oʻsishini cheklashga intildi^[12]. 1930-yilga kelib deyarli barcha Yevropa mamlakatlarida shunga oʻxshash jamiyatlar tashkil etilgan va katolik Irlandiya, Ispaniya va Fransiyadan tashqari Gʻarbiy Yevropaning aksariyat mamlakatlarida tugʻilishni nazorat qilish amaliyoti qabul qilina boshlangan^[13]. Tugʻilishni nazorat qilish jamiyatlari bilan bir qatorda Yevropa boʻylab tugʻilishni nazorat qilish klinikalari ham tarqaldi. Dunyodagi birinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasi 1882-yilda Niderlandiyada tashkil etilgan boʻlib, uni Niderlandiyaning birinchi ayol shifokori Aletta Jacobs boshqardi^[14]. Angliyadagi birinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasi 1921-yilda Londonda Marie Stopes tomonidan tashkil etilgan^[15].

Kontratsepsiyaga qarshi qonunlar qabul qilindi

Anthony Comstock AQShda kontratsepsiyaga qarshi koʻplab qonunlarga mualliflik qildi.

Qoʻshma Shtatlarda XIX asrning aksari yillarida kontratsepsiya qonuniy edi. Ammo 1870-yillarga kelib ijtimoiy poklik harakati kuchayib, u umumiy illatlar, xususan, fohishalik va odobsizlikni taqiqlashga qaratilgan^[16]. Asosan protestant axloqiy islohotchilari va oʻrta sinf ayollaridan iborat boʻlgan Victoria davridagi kampaniya fohishalik va tanosil kasalliklarini qoʻllab-quvvatlovchi axloqsiz amaliyot sifatida qaraladigan kontratsepsiyaga ham qarshi chiqishdi^[17]. Pochta inspektori va poklik harakati yetakchisi Anthony Comstock 1873-yildagi Comstock qonuni, shuningdek, „homiladorlikning oldini olish yoki abort qilish uchun mo‘ljallangan har qanday maqola yoki narsalarni“ pochta orqali jo‘natishni taqiqlovchi federal qonunning qabul qilinishini muvaffaqiyatli qo‘llab-quvvatladi^[18]. Koʻpgina shtatlar shunga oʻxshash shtat qonunlarini (ular birgalikda Comstock qonunlari deb ataladi) qabul qildilar, baʼzilari kontratseptiv vositalardan foydalanish, shuningdek ularni tarqatishni taqiqlash orqali federal qonunni kengaytirdilar. Comstock minglab hibsga olishlar va yuzlab tonna kitob va risolalarning yoʻq qilinishi uchun shaxsan javobgar ekanligidan faxrlanardi^[19].

Comstock va uning ittifoqchilari, shuningdek, erkin sevgi harakati — jinsiy erkinlik, ayollar uchun tenglik va nikohni bekor qilish tashabbuslarini oʻz ichiga olgan libertarianlar va utopianlarni nishonga olishdi^[20]. Erkin sevgi tarafdorlari XIX asrda Comstock qonunlariga faol qarshilik koʻrsatgan yagona guruh boʻlib, ular tugʻilishni nazorat qilish harakati uchun zamin yaratdilar^[21].

Erkin sevgi harakatining saʼy-harakatlari muvaffaqiyatli boʻlmadi va XX asrning boshlarida federal va shtat hukumatlari Comstock qonunlarini yanada qattiqroq qoʻllashni boshladilar^[21]. Bunga javoban kontratsepsiya toʻlqini ancha pastladi, ammo butunlay yoʻq boʻlib ketmadi. Mavzuga oid nashrlar soni sezilarli darajada kamaydi. Oz sonli uchraydigan reklamalarda „nikoh yordami“ yoki „gigiyenik vositalar“ kabi evfemizmlardan foydalaniladigan boʻldi. Dorixonalarda prezervativlarni „rezina buyumlar“, bachadon boʻyni qalpoqlarini „bachadon qoʻllab-quvvatlovchilari“ sifatida sotish davom etdi^[22].

Boshlanishi (1914—1916)

Erkin nutq harakati

Margaret Sanger tugʻilishni nazorat qilish harakatining yetakchilaridan biri edi.

Asr boshida Greenwich Villageda soʻz erkinligiga qoʻyilgan taqiqlarni bekor qilishga uringan kuchli harakat paydo boʻldi^[23]. Ezra Heywood, Moses Harman, D. M. Bennett va Emma Goldman kabi radikallar, feministlar, anarxistlar va ateistlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan bu harakat muntazam ravishda odobsizlikka qarshi qonunlarga va keyinchalik hukumatning Birinchi jahon urushida ishtirok etganligi haqidagi tanqidiy nutqni bostirishga urinishlariga qarshi kurashdilar^[24]. Mazkur soʻz erkinligi harakati 1914-yilgacha siyosatga eʼtibor qaratdi va kamdan-kam hollarda kontratsepsiyaga murojaat qildi^[25].

Goldmanning radikallar, sotsialistlar va bohemianlar guruhiga 1912-yilda onasi 22 yil ichida 18 marta homilador boʻlgan va 50 yoshida sil va bachadon boʻyni saratonidan vafot etgan hamshira Margaret Sanger qoʻshildi^[26]. 1913-yilda Sanger New-Yorkning Lower East Side tomonida tez-tez koʻzi yorish va tabiiy abort tufayli azob chekayotgan kambagʻal ayollar bilan ishlagan^[27]. Fojiali tibbiy holatdan soʻng Sanger shunday deb yozgan edi: „Men ish sumkamni burchakka uloqtirdim va eʼlon qildim: Amerikada ishlaydigan ayollarga tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha bilimga ega boʻlish imkoniyatini yaratmagunimcha men hech qachon boshqa ish bilan shugʻullanmayman“^[28]. Sanger davlat kutubxonalariga tashrif buyurdi, kontratsepsiya haqida maʼlumot qidirdi, ammo hech narsa topa olmadi^[29]. U xususiy shifokorlardan foydalanishi mumkin boʻlgan yuqori sinf ayollaridan farqli oʻlaroq mehnatkash ayollar kontratsepsiya vositalaridan foydalana olmasligidan gʻazablandi^[30].

"The Woman Rebel"ning birinchi soni. 1914-yil mart.

Goldman va erkin soʻz ligasinng taʼsiri ostida Sanger kontratseptiv maʼlumotlarni tarqatishni taqiqlovchi Comstock qonunlariga qarshi chiqishga qaror qildi^[31].Shu maqsadni ko‘zlab 1914-yilda u „Xudo yo‘q, xo‘jayin yo‘q“^[32] shiori ostida kontratsepsiyani targ‘ib qiluvchi sakkiz betlik oylik "The Woman Rebel" nashrini taqdim qildi va har bir ayol „o‘z tanasining mutlaq bekasi“ bo‘lishi kerakligini eʼlon qildi^[33]. Sanger oilani cheklash kabi evfemizmlarga yanada samimiy muqobil sifatida birinchi marta Rebel sahifalarida paydo boʻlgan tugʻilishni nazorat qilish atamasini taklif qildi^[34].

1914-yil avgust oyida oʻziga nisbatan ayblov eʼlon qilinganidan soʻng Sangerda qonunga eʼtiroz bildirish imkoniyati paydo boʻldi, ammo prokurorlar eʼtiborini kontratsepsiya emas, balki Sangerning suiqasd va nikoh haqida yozgan maqolalariga qaratdilar^[35]. Sudda tugʻilishni nazorat qilish toʻgʻrisida bahslashish imkoniyatisiz qamoqqa yuborilishidan qoʻrqib hibsdan qochish uchun Sanger Angliyaga qochib ketdi^[36].

Yevropada boʻlib turgan paytida Sangerning eri mazkur vazifani davom ettirdi. U yashirin pochta xodimi yordamida tugʻilishni nazorat qilish haqidagi risola nusxasini tarqatishga harakat qilishi natijasida hibsga olindi^[37]. Hibs va 30 kunlik qamoq jazosi bir nechta asosiy nashrlar, jumladan, Harper’s Weekly va New-York Tribune gazetalarini tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha bahs-munozaralar haqida maqolalar chop etishga undadi^[38]. Emma Goldman va Ben Reitman mamlakat boʻylab sayohat qilib, Sangersni qoʻllab-quvvatlagan holda uning „Family Limitation“ („Oilaviy cheklovlar“) risolasining nusxalarini tarqatishdi^[39]. Sangerning surguni va erining hibsga olinishi tugʻilishni nazorat qilish harakatini Amerika yangiliklar olamining birinchi qatoriga olib chiqdi^[40].

Erta tugʻruqni nazorat qiluvchi tashkilotlar

1915-yil bahorida Marry Dennett boshchiligidagi Sangersning tarafdorlari tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha birinchi Amerika tashkiloti boʻlgan Milliy tugʻilishni nazorat qilish ligasini (NBCL) tuzdi^[41]. 1915-yil davomida San Francisco, Portland, Oregon, Seattle va Los Angelesda kichikroq mintaqaviy tashkilotlar tuzildi^[42].

Sanger 1915-yil oktyabr oyida Qoʻshma Shtatlarga qaytib keldi. U Amsterdamda dunyodagi birinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasini ochishni rejalashtirdi. Sanger birinchi navbatda unga qarshi qoʻyilgan ayblovlarga qarshi kurashishi kerak edi^[43]. Mashhur advokat Clarence Darrow Sengerni tekin himoya qilishni taklifini berdi, ammo jamoatchilik bosimi natijasida hukumat 1916-yilning boshida ayblovlarni olib tashladi^[44]. Endi qamoq tahdidi ostida boʻlmagan Sanger mamlakat boʻylab muvaffaqiyatli nutq safarini boshladi, bu esa uni AQShda tugʻilishni nazorat qilish harakati rahbariga aylantirdi^[45]. William J. Robinson va Marry Dennett kabi boshqa yetakchi shaxslar fonda ishlashni tanladilar yoki boshqa sabablarga eʼtibor qaratdilar^[45]. Keyinchalik 1916-yilda Sanger Massachusets tugʻilishni nazorat qilish ligasi va qamoqdagi tugʻilishni nazorat qilish faoli Van Kleeck Allisonga yordam berish uchun Bostonga bordi^[46].

Birinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasi

1914-yilda taqdim qilingan tugʻilishni nazorat qilish risolasining ushbu sahifasida Family Limitation servikal qopqoqni tasvirlaydi.

Sanger oʻzining 1916-yildagi chiqishlarida 1914-yilda Yevropaga qilgan sayohati davomida kuzatgan golland modeli asosida tugʻilishni nazorat qilish klinikalarini targʻib qildi. Garchi koʻplab mahalliy jamoalarni tugʻilishni nazorat qilish ligalarini yaratishga ilhomlantirgan boʻlsa-da, amalda hech qanday klinikalar tashkil etilmadi^[47]. Shu sababdan Sanger New-Yorkda ayollarga kontratsepsiya vositalarini bepul taqdim etadigan tugʻilishni nazorat qilish klinikasini yaratishga qaror qildi^[48]. New-York shtati qonuni kontratseptiv vositalarni va hattoki kontratseptiv maʼlumotlarni tarqatishni taqiqladi, ammo Sanger qonundagi shifokorlarga kasallikning oldini olish uchun kontratseptiv vositalarni buyurishga ruxsat beruvchi qoidadan foydalana olishiga umid qildi^[49]. 1916-yil 16-oktyabrda u Fania Mindell va Ethel Byrne bilan hamkorlikda Brooklyndagi Brownsville klinikasini ochdi. Klinika darhol muvaffaqiyatga erishdi, birinchi kunning oʻzidayoq unga 100 dan ortiq ayol tashrif buyurdi^[50]. Ochilishdan bir necha kun oʻtgach oʻz shaxsini berkitgan politsiyachi klinikadan servikal qalpoq sotib oldi va Sanger hibsga olindi. Talabga boʻysunishdan bosh tortgan Sanger va uning hamkasbini politsiya xodimlari klinikadan sudrab olib chiqishdi^[51]. Klinika yopildi va faqat 1923-yilga kelib Qoʻshma Shtatlarda tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha boshqa klinika ochildi^[52].

Sanger ishi boʻyicha sud jarayoni 1917-yilning yanvar oyida boshlangan. Sanger va NBCL uchun mablagʻ toʻplashga bagʻishlangan „Yuzlik“ qoʻmitasini tuzish uchun birlashgan koʻplab badavlat va nufuzli ayollar uni qoʻllab-quvvatladi^[53]. Qoʻmita, shuningdek, "Birth Control Review" oylik jurnalini nashr etishni boshladi va kuchli siyosatchilar, faollar va matbuot arboblari bilan aloqalar tarmogʻini oʻrnatdi^[54]. Faol qoʻllab-quvvatlash harakatlariga qaramay Sanger hukm qilindi; sudya, agar u yana qonunni buzmaslikka vaʼda bersa, yengil jazoni taklif qildi, ammo Sanger „Men qonunni bugungi kunda mavjud boʻlganidek hurmat qila olmayman“ deb javob berdi^[55]. U 30 kunlik qamoq jazosini o‘tagan^[55].

Uning hibsga olinishiga norozilik bildirgani uchun Bryne Blackwell orolidagi qamoqxonada 30 kunlik qamoq jazosiga hukm qilindi. Bryne bu holatga ochlik eʼlon qilish bilan javob berdi. Tez orada Bryne qamoqxona qoʻriqchilari tomonidan majburan oziqlantirildi. Zaif va kasal boʻlgan Bryne qamoqdan muddatidan oldin ozod etilish evaziga ochlik eʼlon qilishni toʻxtatishdan bosh tortdi. Biroq Sanger singlisi nomidan daʼvo bitimini qabul qildi va agar u tugʻilishni nazorat qilish faolligini tugatsa, Bryne qamoqdan muddatidan oldin ozod qilinishiga rozi boʻldi. Byrne namoyishi dramasi tufayli tugʻilishni nazorat qilish harakati tashkilotning maqsadi butun mamlakat boʻylab tarqatilgan sarlavhali yangiliklarga aylandi^[56].

Boshqa faollar ham taraqqiyotga intilishdi. Emma Goldman 1916-yilda tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha maʼlumotlarni tarqatgani uchun hibsga olingan^[57]. Abraham Jacobi New York tibbiyot hamjamiyatini qonunni shifokorlarga kontratseptiv maʼlumotlarni tarqatishga ruxsat berish mazmunida oʻzgartirishga undashga urinib koʻrdi^[58].

Asosiy qabul qilish (1917—1923)

The Birth Control Review (Tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha sharh) 1917-yildan 1940-yilgacha har oy nashr etilgan.

Sangerning sud jarayoni va Brynening ochlik eʼlonlari haqidagi eʼlonlar aholi orasida mazkur masalaga nisbatan katta ishtiyoq uygʻotdi. 1917 yil-oxiriga kelib Qoʻshma Shtatlarda tugʻilishni nazorat qilishga ixtisoslashgan 30 dan ortiq tashkilotlar mavjud edi^[59]. Jamoatchilik bilan aloqalar boʻyicha doim aqlli qarorlar qabul qiladigan Sanger oʻz gʻoyasini kengroq ilgari surish uchun sud jarayonining oshkora oʻtkazilishiga urgʻu berdi^[60]. Suddan soʻng u harakatning eng koʻzga koʻringan rahbari sifatida paydo boʻldi^[61]. William J. Robinson, Mary Dennett va Blanche Ames Ames kabi boshqa rahnamolar Sangerning xarizmasi, jozibasi va shijoati bilan tenglasha olmadilar^[62].

Harakat radikal, ishchilar sinfi ildizlaridan jamiyat ayollari va liberal mutaxassislar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan kampaniyaga aylandi^[63]. Sanger va uning hamkasblari oʻzlarining radikal ritorikasini pasaytira boshladilar va buning oʻrniga tugʻilishni nazorat qilishning ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklarini taʼkidladilar. Bu siyosatning aksariyat amerikaliklar tomonidan qabul qilinishiga olib keldi^[64]. Ommaviy axborot vositalarining qamrovi ortdi va 1910-yillarda ishlab chiqarilgan bir nechta ovozsiz kinofilmlar mavzu sifatida tugʻilishni nazorat qilishni taklif qildi (jumladan, Sanger tomonidan ishlab chiqarilgan va oʻzi rol oʻynagan "Birth Control (film)")^[65].

Shunga qaramay, tugʻilishni nazorat qilishga qarshilik kuchli boʻlib qoldi: shtat qonun chiqaruvchi organlari kontratsepsiyani yoki kontratseptiv maʼlumotlarni tarqatishni qonuniylashtirishdan bosh tortdilar^[66]; diniy yetakchilar onalikni emas, „osonlik va moda“ni tanlaydigan ayollarni tanqid ostiga olishdi^[67]; yevgeniklar tugʻilishni nazorat qilish „eski qora tanli“ oq amerikaliklar va „ranglilar“ yoki immigrantlar oʻrtasidagi tugʻilish darajasi farqini kuchaytiradi degan xavotirda edilar^[68].

Sanger 1918-yilda New York Womanʼs Publishing Company (New Yorkdagi ayollar nashriyot kompaniyasi)ni tuzdi. The Birth Control Review nashriyoti uning homiyligida tashkil etildi^[69]. Britaniyalik saylov huquqi faoli Kitty Marion New York koʻchasining burchaklarida turib, oʻlim tahdidlari, xiyonat, tupurish, jismoniy zoʻravonlik va politsiya taʼqibiga chidab, "Review „ning har bir nusxasini 20 sentdan sotdi. Keyingi oʻn yil davomida Marion tugʻilishni nazorat qilishni targʻib qilgani uchun toʻqqiz marta hibsga olingan^[70].

Huquqiy gʻalaba

Sanger oʻzining 1917-yilgi sudlanishi masalasida shikoyat qildi va 1918-yilda New York Apellyatsiya sudi sudyasi Frederick E. Crane tomonidan yozilgan bir ovozdan qaror bilan aralash gʻalaba qozondi. Yaʼni sud qarori uning ayblovini tasdiqladi, ammo sudlar shifokorlar tomonidan belgilab qoʻyilgan kontratsepsiyaga ruxsat berishga tayyorligini bildirdilar^[71]. Ushbu qaror faqat New Yorkda qoʻllanishi mumkin edi, bu yerda shifokor nazorati ostida tugʻilishni nazorat qilish klinikalarini ochish uchun imkoniyat eshiklari ochildi^[72]. Sanger mavjud imkoniyatdan vaqtida foydalanmadi, u shifokor kasbidagi yetakchi bu ishni boshlab berishini kutib xato qildi. Buning oʻrniga u yozish va maʼruza qilishga eʼtibor qaratdi^[73].

Birinchi jahon urushi va prezervativ

Tugʻilishni nazorat qilish harakati Birinchi jahon urushi paytida kutilmaganda kuchayib ketdi. Bunga AQSh armiyasining koʻplab askarlariga sifilis yoki gonoreya tashxisi qoʻyilganda boshdan kechirilgan inqiroz sabab boʻldi. Harbiylar keng qamrovli taʼlim kampaniyasini oʻtkazdilar, ularga kontratsepsiya boʻyicha baʼzi koʻrsatmalar taklif qilindi^[74]. Harbiylar poklik tarafdorlarining bosimi ostida prezervativlardan foydalanishdan bosh tortdilar, bu esa AQShni Birinchi Jahon urushida oʻz qoʻshinlariga prezervativ yetkazib bermagan yagona harbiy kuchga aylantirdi. AQSh askarlari Yevropada boʻlganlarida rezina prezervativlarni osongina topishgan va Amerikaga qaytib kelganlarida tugʻilishni nazorat qilishning afzal usuli sifatida prezervativlardan foydalanishda davom etishgan^[75].

Harbiylarning venerik kasalliklarga qarshi kampaniyasi harakat uchun katta burilish nuqtasi boʻldi: bu birinchi marta davlat muassasasining jinsiy masalalarni doimiy, ommaviy muhokama qilish bilan shugʻullanishi edi^[76]. Hukumatning ommaviy nutqi jinsiy aloqani tabu mavzudan qonuniy ilmiy tadqiqot mavzusiga aylantirdi va kontratsepsiyani axloqiy masaladan jamoat salomatligi masalasiga aylantirdi^[77].

1917-yilda advokat Emma Goldman Birinchi jahon urushi va Amerika harbiy xizmatga chaqirilishiga norozilik bildirgani uchun hibsga olingan. Goldmanning sotsializm, anarxizm, tugʻilishni nazorat qilish, kasaba uyushmalari huquqlari va erkin sevgi kabi mavzularda soʻz erkinligiga sodiqligi oxir-oqibat uni Amerika fuqaroligi va Qoʻshma Shtatlarda yashash huquqidan ayirdi. Sotsialistik farovonlik va antikapitalizmga sodiqligi tufayli Goldman kommunizm bilan aloqador edi, bu esa Birinchi Qizil Qoʻrquv (First Red Scare) davrida uning mamlakatdan haydalishiga olib keldi^[78]. Birinchi jahon urushi Amerikaning sogʻliqni saqlash bilan bogʻliq tugʻilishni nazorat qilish gʻoyasini qabul qilishiga olib kelgan boʻlsa-da, antikommunistik Birinchi Jahon urushi propagandasi tugʻilishni nazorat qilish harakatining eng sodiq aʼzolaridan birini qurbon qildi.

Qonunchilik harakatlari

Muhim tugʻilishni nazorat qilish faoli va yetakchisi boʻlsa-da, Mary Dennett turli xil tashkilotlarni himoya qildi. Massachusets ayollarning saylov huquqlari assotsiatsiyasining dala kotibi lavozimidan boshlab, u Milliy Amerika ayollarining saylov huquqlari assotsiatsiyasining tegishli kotibi sifatida saylangan oʻrinni egallash uchun ishladi. Dennett adabiy boʻlimni boshqarib, risolalar va varaqalar tarqatish kabi vazifalarni bajardi. NAWSAning tashkiliy tuzilmasidan koʻngli qolganidan soʻng u, yuqorida aytib oʻtilganidek, Milliy tugʻilishni nazorat qilish ligasini yaratishga yordam berdi. NBCL jangarilarning norozilik strategiyalariga qarshi qatʼiy pozitsiyani egalladi va shtat va federal darajadagi qonunchilikdagi oʻzgarishlarga eʼtibor qaratdi^[79]. Birinchi jahon urushi paytida Mary Dennett oʻz eʼtiborini tinchlik harakatiga qaratdi, ammo u 1918-yilda tugʻilishni nazorat qilish harakatiga qaytdi^[80]. Mary NBCLni boshqarishda davom etdi va Sangerning NYWPCi bilan hamkorlik qildi. 1919-yilda Dennett jinsiy aloqani tabiiy va yoqimli harakat sifatida qayta koʻrib chiqqan “The Sex Side of Life" (Hayotning jinsiy tomoni) keng tarqalgan taʼlim risolasini nashr etdi^[81]. Biroq oʻsha yili NBCLdagi surunkali mablagʻ yetishmasligi muammosidan hafsalasi pir boʻlgan Dennett ajralib chiqdi va Voluntary Parenthood League (Koʻngilli Ota-onalar Ligasi)ni tuzdi^[82]. Dennett ham, Sanger ham qonunchilikka tugʻilishni nazorat qilishni qonuniylashtiradigan oʻzgartirishlar kiritishni taklif qilishdi, biroq ular turlicha yondashishdi: Sanger kontratsepsiyani maʼqulladi, lekin faqat shifokor nazorati ostida; Dennett kontratsepsiya vositalaridan cheksiz foydalanishni talab qildi^[83]. Diafragmalarning tarafdori boʻlgan Sanger pala-partish qabul diafragmalarning notoʻgʻri oʻrnatilishiga olib kelishidan va tibbiy shov-shuvga olib kelishidan xavotirda edi^[84]. Dennett ayollardan shifokorlardan retsept olishlarini talab qilish kambagʻal ayollarning kontratsepsiya vositalarini olishiga toʻsqinlik qilishidan xavotirda edi. Shuningdek, u tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha oʻqitilgan shifokorlar yetishmovchiligi mavjud degan fikrda boʻlgan^[83]. Ikkala qonunchilik tashabbusi ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Xususan, baʼzi qonun chiqaruvchilar homiladorlik qoʻrquvi ayollarning pokligini saqlaydigan yagona narsa deb hisoblashgan^[85]. 1920-yillarning boshlarida Sangerning harakatdagi yetakchilik mavqei mustahkamlandi, chunki u tez-tez ommaviy maʼruzalar oʻqidi va Dennettni uchrashuvlar va tadbirlardan chetlashtirish choralarini koʻrdi^[86].

Amerika tugʻilishni nazorat qilish ligasi

Bizning fikrimizcha, bolalarga (1) muhabbat bilan homilador boʻlinishi kerak; ular (2) onaning ongli istagi asosida; (3) va faqat sogʻliqni saqlash tashkiloti mumkin deb topgan sharoitlarda tugʻilishlari lozim. Shuning uchun biz bu shartlar bajarilmagan taqdirda har bir ayol konsepsiyani qoʻllash uchun kuch va erkinlikka ega boʻlishi kerak, deb hisoblaymiz.

Amerika tugʻilishni nazorat qilish ligasi taʼsis bayonoti

Garchi 1919 va 1920-yillarda tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha sharhni nashr etish ishlari bilan band boʻlgan boʻlsa-da, oʻsha paytda Sanger tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha asosiy tashkilotlar (NBCL yoki VPL) bilan rasman bogʻlanmagan. 1921-yilda u professional jamiyatlar va ilmiy hamjamiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlanish uchun rasmiy tashkilot bilan aloqa qilishi kerakligiga amin boʻldi. Sanger mavjud tashkilotga qoʻshilish oʻrniga yangisini yaratish haqida oʻyladi^[87]. Birinchi qadam sifatida u 1921-yil noyabr oyida New York shahrida boʻlib oʻtgan tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha birinchi Amerika konferensiyasini tashkil qildi. Tadbirning soʻnggi kechasida Sanger gavjum Town Hall teatrida nutq soʻzlashga tayyorlanayotganda politsiya yigʻilishga bostirib kirdi va uni tartibsizlik uchun hibsga oldi. U sahnadan turib qichqirdi: „Biz Konstitutsiya boʻyicha [bu yigʻilishni] oʻtkazishga haqlimiz… agar xohlasalar, bizni klub qilishsin“^[88]. Tez orada uni ozod qilishdi^[88]. Ertasi kuni New York arxiyepiskopi Patrick Joseph Hayes politsiyaga uchrashuvni yopish masalasida bosim oʻtkazgani maʼlum boʻldi^[89]. Town Hall reydi harakat uchun burilish nuqtasi boʻldi: hukumat va tibbiyot hamjamiyatining qarshiliklari yoʻqoldi va katolik cherkovi uning eng kuchli raqibi sifatida paydo boʻldi^[90]. Konferensiyadan soʻng Sanger va uning tarafdorlari Amerika tugʻilishni nazorat qilish ligasini (ABCL) tuzdilar^[91].

Klinik tadqiqot byurosi Nyu-Yorkdagi ushbu binoda 1930 yildan 1973 yilgacha ishlagan.

Ikkinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasi

New York Apellyatsiya sudi shifokorlar uchun kontratseptiv vositalarni buyurish huquqini berganidan toʻrt yil oʻtgach Sanger ikkinchi tugʻilishni nazorat qilish klinikasini ochdi va sud qaroriga binoan buni qonuniy qilish uchun shifokorlar bilan ishladi (birinchi klinikada hamshiralar ishlagan)^[92]. Ikkinchi klinika — Clinical Research Bureau (Klinik tadqiqot byurosi) 1923-yil 2-yanvarda ochilgan^[93]. Politsiya taʼqibiga yoʻl qoʻymaslik uchun klinikaning mavjudligi eʼlon qilinmadi, uning asosiy vazifasi ilmiy tadqiqotlar olib borish va faqat turmush qurgan ayollarga xizmat koʻrsatish ekanligi aytildi^[94]. Klinikaning mavjudligi nihoyat 1923-yil dekabr oyida ommaga eʼlon qilindi, ammo bu safar hech qanday hibsga olish yoki tortishuv boʻlmadi. Bu faollarni oʻn yillik kurashdan soʻng tugʻilishni nazorat qilish Qoʻshma Shtatlarda nihoyat keng qabul qilinganligiga ishontirdi^[95]. CRB Qoʻshma Shtatlardagi birinchi qonuniy tugʻilishni nazorat qilish klinikasi edi va tez orada u dunyoning yetakchi kontratseptiv tadqiqot markaziga aylandi^[95].

Taraqqiyot va muvaffaqiyatsizliklar (1920—1940-yillar)

Keng tarqalgan qabul

1926-yildagi reklama.

1923-yilda CRB muvaffaqiyatli ochilganidan soʻng, kontratsepsiyani ommaviy muhokama qilish odatiy holga aylandi va „tugʻilishni nazorat qilish“ atamasi xalq tiliga mustahkam oʻrnashdi^[96]. 1920-yillardagi jurnal va gazetalarda tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha yuzlab murojaatlarning uchdan ikki qismidan koʻprogʻi ijobiy mazmunda edi^[97]. Kontratsepsiya vositalarining mavjudligi Victoria erasidagi qatʼiy axloq qoidalarining qulashini koʻrsatdi va jinsiy aloqaga ruxsat beruvchi jamiyatning paydo boʻlishiga olib keldi^[97]. Yangi jinsiy meʼyorlarning paydo boʻlishiga hissa qoʻshgan boshqa omillarga avtomobillar sabab boʻlgan harakatchanlikning ortishi, anonim shahar turmush tarzi va urushdan keyingi eyforiya kiradi^[97]. 1925-yilda Indiana shtatining Muncie shahrida ayollar oʻrtasida soʻrov oʻtkazgan sotsiologlar barcha yuqori tabaqadagi ayollar tugʻilishni nazorat qilish gʻoyasini maʼqullashlarini va ishchi sinf ayollarining 80 foizdan ortigʻi bu fikrga qoʻshilishi aniqladilar^[98]. Amerikada tugʻilish darajasi 1920 va 1930-yillar oraligʻida 20 foizga kamaydi, bu natija, birinchi navbatda, tugʻilishni nazorat qilish vositalarining koʻpayishiga borib taqaladi^[99].

Muxolifat

1920-yillarning oxirida klinikalar keng tarqalgan boʻlsa-da, harakat hali ham jiddiy muammolarga duch keldi: tibbiyot hamjamiyatining katta sektorlari hali ham tugʻilishni nazorat qilishga chidamli edi; tugʻilishni nazorat qilish himoyachilari radio sanoati tomonidan qora roʻyxatga kiritilgan; va shtat va federal qonunlarda, garchi odatda bajarilmasa ham, kontratsepsiya hali ham taqiqlangan edi^[100].

Hrakatning eng jiddiy raqibi 1920-yillarda koʻplab joylarda muxolifatni safarbar qilgan katolik cherkovi edi^[101]. Katoliklar 1924-yilda Syracuse shahar kengashini Sangerga nutq soʻzlashni taqiqlashga koʻndirishdi; Milliy katolik farovonlik konferensiyasi tugʻilishni nazorat qilishga qarshi chiqdi; Kolumb ritsarlari tugʻilishni nazorat qilish tadbirlarini oʻtkazgan mehmonxonalarni boykot qildi; Albany katolik politsiyasi komissari Sangerning u yerda gapirishiga toʻsqinlik qildi; Bostonning katolik meri James Curley Sangerning omma oldida nutq soʻzlashiga toʻsqinlik qildi; va katoliklarning bosimiga dosh bermagan bir qancha kinoxronika kompaniyalari tugʻilishni nazorat qilish bilan bogʻliq voqealarni yoritishdan bosh tortdilar^[102]. ABCL matbuotni taklif qilish orqali baʼzi boykot qilingan nutq voqealarini oʻz foydasiga aylantirdi va natijada yangiliklar koʻpincha ularning sabablariga jamoatchilik hamdardligini keltirib chiqardi^[103]. Biroq katolik lobbisi, ayniqsa, qonunchilik sohasida samarali boʻldi, bu yerda ularning dalillari (kontratsepsiyaning gʻayritabiiy, zararli va odobsiz ekanligi) bir nechta tashabbuslarga, shu jumladan, 1924-yilda Mary Dennettning kontratsepsiyaga qarshi federal qonunlarni bekor qilishga urinishiga gʻov boʻldi^[104].

1920-yillarda Qoʻshma Shtatlar boʻylab tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha oʻnlab klinikalar ochildi, ammo ular deyarli natija koʻrsatmadilar^[105]. 1929-yilda New York politsiyasi klinikada reyd oʻtkazdi va kasallikning oldini olish bilan bogʻliq boʻlmagan kontratseptiv maʼlumotlarni tarqatgan ikki shifokor va uchta hamshirani hibsga oldi^[106]. Sudya kosmosdagi tugʻilish uchun kontratseptiv vositalardan foydalanish onaning sogʻligʻiga foyda keltiradigan qonuniy tibbiy muolaja deb qaror qilganida ABCL sud jarayonida katta gʻalabaga erishdi^[107]. Koʻpgina muhim shifokorlar mudofaa uchun guvoh boʻlib xizmat qilgan sud jarayoni shifokorlarni tugʻilishni nazorat qilish himoyachilari bilan birlashtirishga yordam berdi.

Yevgenika va irq

Sangerning 1920-yilgi kitobi yevgenikani tasdiqlagan.

Tugʻilishni nazorat qilish harakati paydo boʻlishidan oldin yevgenika Yevropa va AQShda juda mashhur boʻlgan va mavzu maqolalar, filmlar va maʼruzalarda keng muhokama qilingan^[108]. Yevgeniklar tugʻilishni nazorat qilish haqida turli xil his-tuygʻularga ega edilar: tugʻilishni nazorat qilish „yuqori“ va „past“ irqlar oʻrtasidagi tugʻilish darajasi farqini kuchaytiradi degan xavotirda boʻlsalar-da, ular „irqiy yaxshilash“ vositasi sifatida ham uning ahamiyatini tan oldilar^[109]. Yevgenika tugʻilishni nazorat qilish harakatining maqsadlarini qashshoqlik, jinoyatchilik va kasallikning kuchayishi bilan bogʻlash orqali mustahkamladi^[110]. 1920-yillarning boshlarida Sanger yevgenikani qoʻllab-quvvatlovchi ikkita kitobni nashr etdi: "Woman and the New Race" va "The Pivot of Civilization"^[111]. Sanger va boshqa advokatlar salbiy yevgenikani („past“ odamlarning naslini toʻxtatish) maʼqulladilar, lekin evtanaziya yoki ijobiy evgenikani („yuqori“ shaxslarning naslini ragʻbatlantirish) yoqlamadilar^[112]. Biroq koʻplab yevgeniklar, Sangerning taʼkidlashicha, ayolning asosiy burchi davlat emas, oʻzi uchun ekanligini taʼkidlagani uchun tugʻilishni nazorat qilish harakatini qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdilar^[113].

Oʻtgan asrning 30-yillarida AQShdagi koʻplab oq tanli amerikaliklar singari, tugʻilishni nazorat qilish harakatining baʼzi yetakchilari ochiq rangli teriga ega irqlar qoraroq irqlardan ustun ekanligiga ishonishgan^[114]. Ular afro-amerikaliklar intellektual jihatdan qoloq, oʻz sogʻligʻini boshqarishda nisbatan qobiliyatsiz boʻlib, oq tanlilarning alohida nazoratini talab qiladi deb taxmin qilishdi^[115]. Harakat rahbariyati va tibbiyot xodimlarida oq tanlilarning hukmronligi qora tanlilarning irqchilikda ayblanishiga va „irqiy oʻz joniga qasd qilish“ tugʻilishni nazorat qilishning keng miqyosda qoʻllanishi natijasi boʻlishi mumkinligiga shubha tugʻdirdi^[116]. Ushbu shubhalar oq tanli tugʻilishni nazorat qiluvchi baʼzi himoyachilar tomonidan kontratsepsiyaga qiziqish yoʻqligi sifatida notoʻgʻri talqin qilingan^[117].

WEB Du Bois Garlem tugʻilishni nazorat qilish klinikasi kengashida xizmat qilgan. ^[118]

Ushbu shubhalarga qaramay koʻplab afro-amerikalik rahbarlar afro-amerikalik hamjamiyatga tugʻilishni nazorat qilish vositalarini yetkazib berish boʻyicha harakatlarni qoʻllab-quvvatladilar. 1929-yilda qora tanli ijtimoiy ishchi va Nyu-York shahar ligasi rahbari James H. Hubert Sangerdan Harlemda klinika ochishni soʻradi^[119]. Sanger Rosenwald Funddan mablagʻ oldi va 1930-yilda afro-amerikalik shifokorlar bilan ishlaydigan klinikani ochdi^[120]. Klinikani afro-amerikalik shifokorlar, hamshiralar, ruhoniylar, jurnalistlar va ijtimoiy xodimlardan iborat 15 kishilik maslahat kengashi boshqargan^[121]. Jarayon afro-amerikancha matbuot va afro-amerika cherkovlarida eʼlon qilindi, Rangli odamlarni rivojlantirish milliy assotsiatsiyasi (NAACP) hammuassisi W. E. B. Du Boisning roziligi olindi^[121]. 1940-yillarning boshlarida Amerika tugʻilishni nazorat qilish federatsiyasi (BCFA) Negro xizmati (DNS) boʻlimi tomonidan boshqariladigan Negro loyihasi deb nomlangan dasturni boshladi^[122]. Harlem klinikasida boʻlgani kabi DNS va uning dasturlarining asosiy maqsadi ona va chaqaloq salomatligini yaxshilash edi^[123]. Harlem klinikasidagi tajribalarga asoslanib Sanger DNSga afro-amerikaliklar koʻproq oʻz irqlaridan boʻlgan shifokordan maslahat olishlarini taklif qildi. Ammo boshqa rahbarlar gʻalaba qozondilar va tushuntirish ishlarida oq tanlilar koʻmagidan foydalanishni talab qildilar^[124]. Harakat yetakchilarining 1920—1930-yillardagi kamsituvchi harakatlari va bayonotlari harakatning irqchilik ekanligi haqidagi daʼvolarning davom etishiga sabab bo‘ldi.  

Mavjud harakatlarning kengayishi

Diafragmalar tabletkalardan oldin eng koʻp ishlatiladigan homiladorlikni nazorat qilish mexanizmi edi (zamonaviy misol, oʻlchov uchun tanga bilan koʻrsatilgan).

1930-yillarda qabul qilingan ikkita muhim qonuniy qaror kontratseptiv vositalardan foydalanish imkoniyatini oshirishga yordam berdi. 1930-yilda ikkita prezervativ ishlab chiqaruvchi korxonaYoungs Rubber ishi boʻyicha bir-birini sudga berdi va sudya kontratseptiv vositalar ishlab chiqarishni qonuniy biznes korxonasi deb topdi. U prezervativlarni pochta orqali joʻnatishni taqiqlovchi federal qonun huquqiy asosga ega emasligini eʼlon qildi^[125]. Sanger 1932-yilda Yaponiyadan diafragmaga buyurtma berib, sudlarda hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan ikkinchi huquqiy gʻalabani yaratdi^[126]. Diafragma AQSH hukumati tomonidan musodara qilindi va Sangerning keyingi huquqiy eʼtirozi sudya Augustus Hand tomonidan 1936-yilda "One Package" qonuniy qaroriga olib keldi. Uning qarori kontratsepsiyaga qarshi qonunlarning shifokorlarga kontratseptiv vositalarni olishni taqiqlovchi muhim qoidasini bekor qildi^[127]. Ushbu sud gʻalabasi 1937-yilda Amerika Tibbiyot Assotsiatsiyasini kontratseptsiyani oddiy tibbiy xizmat va tibbiyot maktablari oʻquv dasturlarining asosiy tarkibiy qismi sifatida qabul qilishga undadi. Biroq tibbiyot hamjamiyati bu yangi mas’uliyatni sekin qabul qildi va ayollar 1960-yillarga qadar notoʻgʻri maʼlumotga ega boʻlgan manbalarning xavfli va samarasiz kontratseptiv maslahatlariga tayanishda davom etdilar^[128].

1938-yilga kelib mamlakatda 400 dan ortiq kontratseptiv vositalar ishlab chiqaruvchi korxona faoliyat yuritayotgan edi. 600 dan ortiq ayollar kontratseptiv vositalari brendlari mavjud boʻlib, sanoat daromadi yiliga 250 million dollardan oshdi^[129]. Prezervativlar baʼzi jamoat hojatxonalaridagi avtomatlarda sotilgan va erkaklar prezervativga soqol olishdan ikki baravar koʻp pul sarflashgan^[130]. Garchi 1930-yillarda prezervativlardan foydalanish odatiy holga aylangan boʻlsa-da, harakatdagi feministlar tugʻilishni nazorat qilish ayolning vakolati boʻlishi kerak deb hisoblashdi va ular ayolning nazorati ostida boʻladigan kontratseptiv vositani ishlab chiqishda davom etishdi. Bu oradan oʻn yilcha oʻtib tugʻilishni nazorat qilish tabletkalarining paydo boʻlishiga olib keldi^[131]. Yuqori sifatli kontratseptiv vositalarning mavjudligini oshirish maqsadida tugʻilishni nazorat qilish himoyachilari kontratseptivlarni ishlab chiqarish uchun Holland-Rantos kompaniyasini tashkil etishdi. U birinchi navbatda Sanger tomonidan tasviya etilgan usul — diafragmalar ishlab chiqarishga eʼtibor qaratdilar^[132]. 1930-yillarga kelib spermitsid jelli diafragma kontratsepsiyaning eng koʻp buyurilgan shakliga aylandi^[133]; 1938-yilda ayollar kontratseptiv vositalari yillik kontratseptiv vositalar savdosining 85 foizini tashkil qilgan^[134].

Rejalashtirilgan ota-onalik

1936-yilgi United States v. One Package of Japanese Pessaries sud mojarolari tugʻilishni nazorat qiluvchi ikkita tashkilot— ABCL va Tugʻilishni nazorat qilish klinik tadqiqot byurosi (sobiq CRB)ni birlashtirdi^[135]. Ikkala guruh rahbarlari hodisani ikki tashkilotni birlashtirish uchun qulay fursat deb hisoblashdi, shuning uchun konsolidatsiyani amalga oshirish maqsadida 1937-yilda Sanger boshchiligida Amerika tugʻilishni nazorat qilish kengashi tuzildi^[136]. Oxir-oqibat, bu harakat 1939-yilda ikki tashkilotning Amerika tugʻilishni nazorat qilish federatsiyasi (BCFA) sifatida birlashishiga olib keldi^[137]. Sanger prezidentlik rolini davom ettirgan boʻlsa-da, u endi harakatning dastlabki yillarida boʻlgani kabi kuchga ega emas edi. 1942-yilda tashkilot ichidagi konservativ kuchlar tuzilma nomini Planned Parenthood Federation of Americaga oʻzgartirdilar. Sanger juda evfemistik deb hisoblab, bunga eʼtiroz bildirdi^[138]. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Ota-onalikni rejalashtirish rahbariyati radikal feminizmdan urgʻuni uzoqlashtirdi va oilani rejalashtirish va aholi siyosati kabi mo''tadil mavzularga eʼtibor qaratdi^[139].

Tugʻilishni nazorat qilishni qonuniylashtirish harakati Planned Parenthood Federation tashkil etilgan paytda asta-sekin xulosaga kela boshladi^[140]. 1942-yilda Amerikada tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha 400 dan ortiq tashkilotlar mavjud edi. Bu paytga kelib kontratsepsiya tibbiy nuqtai nazardan toʻliq qabul qilindi va kontratsepsiyaga qarshi Comstock qonunlari (hali ham kitoblarda saqlanib qolgan) kamdan-kam hollarda qoʻlladigan boʻlib qoldi^[141].

Qonuniylashtirish va oqibatlari

Ikkinchi jahon urushidan keyin reproduktiv huquqlarni himoya qilish abort, tibbiy koʻrikni moliyalashtirish va sugʻurtaga asosiy eʼtibor qaratilgan yangi davrga oʻtdi^[142].

Butun dunyo boʻylab tashkilotlar hamkorlik qila boshlaganligi sababli tugʻilishni nazorat qilish boʻyicha targʻibot global ahamiyat kasb eta boshladi. 1946-yilda Sanger International Committee on Planned Parenthoodni tuzish ishlariga bosh-qosh boʻldi, keyinchalik u oilani rejalashtirish boʻyicha dunyodagi eng yirik nodavlat xalqaro tashkilot International Planned Parenthood Federationga aylandi^[143]. 1952-yilda John D. Rockefeller III nufuzli Population Council (Aholi Kengashi)ga asos soldi^[144]. Aholi sonining haddan tashqari koʻpayishidan qoʻrquv 1960-yillarda ifloslanish, oziq-ovqat tanqisligi va hayot sifati bilan bogʻliq tashvishlarni keltirib chiqaradigan asosiy muammoga aylandi, bu butun dunyo boʻylab yaxshi moliyalashtirilgan tugʻilishni nazorat qilish kampaniyalariga asos boʻldi^[145]. 1970-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlar Kongressi aholi oʻsishi va uning ijtimoiy oqibatlari boʻyicha tavsiyalar berish uchun Aholining oʻsishi va Amerika kelajagi boʻyicha komissiya (rais John D. Rockefeller III) tuzdi. Komissiya 1972-yilda kontratseptiv vositalardan foydalanish gʻoyasini ilgari surish va abort qoidalarini liberallashtirishni oʻz ichiga olgan yakuniy tavsiyalarini taqdim etdi^[146]. 1994-yilda boʻlib oʻtgan Aholi soni va taraqqiyoti boʻyicha xalqaro konferensiya va 1995-yilgi Ayollar masalalari boʻyicha IV Jahon konferensiyasi tugʻilishni nazorat qilish masalasini koʻrib chiqdi va ayollarning oʻz tanalarini nazorat qilish huquqlarini tasdiqlovchi inson huquqlari deklaratsiyasiga taʼsir koʻrsatdi.

1950-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlarda filantrop Katharine McCormick biolog Gregory Goodwin Pincusga 1960-yilda Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan tasdiqlangan tugʻilishni nazorat qilish tabletkasini ishlab chiqish uchun mablagʻ ajratdi^[147]. Tabletja ulkan mashhurlikka erishib, jamiyat va madaniyatga katta taʼsir koʻrsatdi. Bu ayollarning kollejga borishi va bitiruv koʻrsatkichlarining keskin oshishiga yordam berdi. 1960-yillarda intrauterin vositalarning yangi shakllari joriy etildi, bu esa uzoq muddatli kontratseptiv taʼsirning mashhurligini oshirdi^[148].

1965-yilda AQSh Oliy sudi Griswold v. Connecticutga qarshi ishni hal qildi. Hukumat er-xotinlarga tugʻilishni nazorat qilish vositalaridan foydalanishni taqiqlash konstitutsiyaga zid edi.

1967-yilda ijtimoiy faol Bill Baird Boston universitetida tugʻilishni nazorat qilish va abort boʻyicha maʼruza paytida talabaga kontratseptiv koʻpik va prezervativ tarqatgani uchun hibsga olingan. Bairdning sudlanganligi ustidan shikoyati Eisenstadt v. Baird (1972) ishiga sabab boʻldi. Bu esa turmush qurmagan juftliklar uchun Griswold xoldingini kengaytirdi va shu bilan barcha amerikaliklar uchun tugʻruqni nazorat qilishni qonuniylashtirdi^[149].

1970-yilda Kongress odobsizlikka qarshi federal qonunlardan kontratsepsiya haqidagi havolalarni nihoyat olib tashladi^[150]; 1973-yilda Roe v. Wade qarori homiladorlikning birinchi trimestridagi abortni qonuniylashtirdi^[151].

Homiladorlikni nazorat qilish tabletkalari

Shuningdek, 1970-yilda kam taʼminlangan va sugʻurtalanmaganlar uchun oilani rejalashtirish va profilaktik tibbiy xizmatlarni taqdim etish maqsadida qashshoqlikka qarshi kurash harakatlarining bir qismi sifatida „Sogʻliqni saqlash xizmati toʻgʻrisida“gi qonunning X bobi qabul qilindi. Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan oilani rejalashtirish xizmatlarisiz, Guttmacher instituti maʼlumotlariga koʻra, Qoʻshma Shtatlarda istalmagan homiladorlik va abortlar soni qariyb uchdan ikki baravar koʻp boʻladi; kambagʻal ayollar orasida kutilmagan homiladorlik soni deyarli ikki baravar koʻpayadi^[152]. Amerika Qoʻshma Shtatlari Sogʻliqni saqlash va inson xizmatlari departamentiga koʻra, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan oilani rejalashtirish xizmatlarga sarflangan har 1 dollar Medicaid xarajatlarida deyarli 4 dollarni tejaydi^[153].

1982-yilda Yevropalik dori ishlab chiqaruvchilari mifepristonni ishlab chiqdilar. Dastlab kontratseptiv vosita sifatida ishlatilgan modda hozirda odatda homiladorlikning toʻrtinchi oyiga qadar abort qilish uchun prostoglandin bilan birga buyuriladi^[154]. Abortga qarshi tashkilotlar tomonidan uyushtirilgan isteʼmolchi boykotlarining oldini olish uchun ishlab chiqaruvchi AQShda mifepristonni tarqatish va shu tariqa boykot taʼsiridan himoyalangan yagona maqsad — tanlov tarafdorlari tomonidan tashkil etilgan Danco Laboratories kompaniyasiga AQSh ishlab chiqarish huquqlarini taqdim qildi^[155].

1997-yilda FDA retsept boʻyicha favqulodda kontratsepsiya tabletkasini tasdiqladi, u 2006-yilda retseptsiz sotuvga chiqarildi. 2010-yilda ulipristal asetat yanada samarali favqulodda kontratseptiv vosita sifatida taqdim qilindi. U himoyalanmagan jinsiy aloqadan keyin besh kungacha foydalanish uchun tasdiqlangan. Abortga uchragan bemorlarning 50-60 foizi favqulodda kontratseptiv vositalardan foydalanish mumkin boʻlgan holatlarda homilador boʻlishgan^[156]. Ushbu favqulodda kontratseptivlar, jumladan, Plan B va EllaOne reproduktiv huquqlar uchun urushda yana bir jang maydoni boʻldi^[157]. Favqulodda kontratsepsiyaning muxoliflari uni abort qilishning bir shakli deb hisoblashadi, chunki u urugʻlantirilgan embrionning bachadonga joylashishiga xalaqit berishi mumkin; harakat tarafdorlari esa bu abort emas, deb taʼkidlashadi, chunki implantatsiyaning yoʻqligi homiladorlik hech qachon boshlanmaganligini anglatadi^[158].

XXI asr

2000-yilda Equal Employment Opportunity Commission (Teng ish imkoniyatlari komissiyasi) oʻz xodimlariga retsept boʻyicha dori-darmonlarni sugʻurta qilgan, ammo tugʻilishni nazorat qilishni istisno qilgan kompaniyalar 1964-yildagi Fuqarolik huquqlari toʻgʻrisidagi qonunni buzgan hisoblanadi deb qaror qildi^[159].

Prezident Barack Obama 2010-yil 23-martda Bemorlarni himoya qilish va arzon parvarishlash toʻgʻrisidagi qonunni (ACA) imzoladi. 2011-yil 1-avgustdan boshlab ayollar kontratsepsiyasi ACA tomonidan qoplanadigan profilaktik xizmatlar roʻyxatiga qoʻshildi, ular bemorning qoʻshimcha toʻlovisiz taqdim etiladigan boʻldi. Federal mandat 2012-yil 1-avgustdan boshlab barcha shtatlardagi barcha yangi tibbiy sugʻurta rejalariga tatbiq etildi^[160][161]. Guttmacher institutining taʼkidlashicha, federal mandat amalga oshirilgunga qadar yigirma sakkizta shtat oʻz mandatlariga ega edi, ular retsept boʻyicha kontratseptivlarni qoplash uchun tibbiy sugʻurta qilishni talab qiladi, ammo federal mandat sugʻurta kompaniyalariga bemorga xarajatlarning bir qismini toʻlashni taqiqlash orqali yangilangan^[162].

Burwell v. Hobby Lobby, 573 U. S. ___ (2014) Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi tomonidan chiqarilgan muhim qaror^[163][164] boʻlib, yaqinda joylashgan notijorat korporatsiyalar, agar qonun manfaatlarini ilgari surish uchun kamroq cheklovchi vositalar mavjud boʻlsa, uning egalari diniy eʼtiroz bildiradigan qonundan ozod qilinadi.

Bu sudning notijorat korporatsiyasining diniy eʼtiqodga oid daʼvosini birinchi marta tan olishi edi^[165], lekin uning ijrosi „yaqin“ korporatsiyalar bilan cheklangan. Qaror Diniy erkinlikni tiklash toʻgʻrisidagi qonunning (RFRA) talqini boʻlib, bunday korporatsiyalar Konstitutsiyaning birinchi tuzatishining din erkinligi bandi bilan himoyalangan yoki yoʻqligini koʻrib chiqmaydi.

Bunday kompaniyalar uchun sudning koʻpchiligi 5-4 ovoz bilan „Affordable Care Act“ (ACA) boʻyicha kontratseptiv mandatni toʻgʻridan-toʻgʻri bekor qildi^[166]. Sud mandat kontratseptiv yordamdan foydalanishni taʼminlashning eng kam cheklovchi usuli emasligini taʼkidlab, diniy notijorat tashkilotlari uchun kamroq cheklovchi muqobil taqdim etilayotganini taʼkidladi, sud 3 kundan keyin sud qarori chiqarilgunga qadar, ushbu muqobilni amalda toʻxtatadi. Bunda tugʻilish nazoratini taʼminlashni istamaydigan yaqin korporatsiyalarning har qanday ayol xodimlari uchun hukumat tomonidan homiylik qilingan alternativa mavjud boʻladi^[167].

Zubik v. Burwell cherkovlardan tashqari diniy muassasalar kontratseptiv mandatdan ozod qilinishi kerakligi haqida Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi ishi boʻlgan. Cherkovlar allaqachon ozod qilingan edi^[168]. 2016-yil 16-mayda AQSh Oliy sudi Zubikka qarshi ish bo‘yicha per curiam qarorini chiqardi. Burwell tuman apellyatsiya sudlarining qarorlarini bekor qildi va ishni „tomonlarning oʻz qarorlarida bildirgan pozitsiyalari“ nuqtai nazaridan qayta koʻrib chiqish uchun qoʻshimcha maʼlumotlarni „Qoʻshma Shtatlarning uchinchi, beshinchi, oʻninchi va DC tumanlari boʻyicha tegishli apellyatsiya sudlariga“ yubordi^[169]. Murojaatchilar „oʻzlarining diniy mashgʻulotlari“ kontratsepsiyaning baʼzi yoki barcha shakllarini qamrab olmaydigan reja boʻyicha shartnomadan boshqa hech narsa qilishlari kerak boʻlmaganda buzilmasligiga rozi boʻlgani sababli sud tomonlarga ruxsat berish kerak deb qaror qildi. Ushbu yondashuv qonunning amalda qanday ishlashini aniqlashtirish va takomillashtirish, „har qanday hal qilinmagan muammolarni hal qilish“ imkoniyati edi^[170]. Oliy sud „ishlarning mohiyati boʻyicha hech qanday fikr bildirmadi“^[171]. Sudya Sotomayor sudya Ginsburgning fikrida qoʻshilgan holda avvalgi ishlarda „baʼzi quyi sudlar ushbu koʻrsatmalarni eʼtiborsiz qoldirgan“ va quyi sudlarni Oliy sudning ushbu ish boʻyicha harakatlarida biron bir signalni oʻqimaslik haqida ogohlantirdi^[172].

2017-yilda Trump maʼmuriyati sug‘urtalovchilar va ish beruvchilarga, agar bu ularning „diniy eʼtiqodlari“ yoki „axloqiy eʼtiqodlari“ga zid bo‘lsa, tug‘ilish nazoratini taqdim etishdan bosh tortishga ruxsat beruvchi qaror qabul qildi^[173]. Biroq oʻsha yilning oxirida federal sudya Wendy Beetlestone Trump maʼmuriyati qarori ijrosini vaqtincha toʻxtatish toʻgʻrisida buyruq chiqardi^[174].

Qoʻshimcha oʻqish uchun

• Baker, Jean H. (2011), Margaret Sanger: A Life of Passion, Macmillan, ISBN 978-0-8090-9498-1.
• Buchanan, Paul D. (2009), American Womenʼs Rights Movement: A Chronology of Events and of Opportunities from 1600 to 2008, Branden Books, ISBN 978-0-8283-2160-0.
• Chesler, Ellen (1992), Woman of Valor: Margaret Sanger and the Birth Control Movement in America, Simon & Schuster, ISBN 0-671-60088-5.
• Cox, Vicki (2004), Margaret Sanger: Rebel For Womenʼs Rights, Chelsea House Publications, ISBN 0-7910-8030-7.
• Engelman, Peter C. (2011), A History of the Birth Control Movement in America, ABC-CLIO, ISBN 978-0-684-83498-6.
• Evans, Sara M. (1997), Born for Liberty, Free Press Paperbacks, ISBN 978-0-684-83498-6.
• Gordon, Linda (1976), Womanʼs Body, Womanʼs Right: A Social History of Birth Control in America, Grossman Publishers, ISBN 978-0-670-77817-1.
• Gordon, Linda (2002), The Moral Property of Women: a History of Birth Control Politics in America, University of Illinois Press, ISBN 978-0-252-02764-2.
• Hajo, Cathy Moran (2010), Birth Control on Main Street: Organizing Clinics in the United States, 1916-1939, University of Illinois Press, ISBN 978-0-252-03536-4.
• Jackson, Emily (2001), Regulating reproduction: law, technology and autonomy, Hart Publishing, ISBN 978-1-84113-301-0.
• Kennedy, David (1970), Birth Control in America: The Career of Margaret Sanger, Yale University Press, ISBN 978-0-300-01495-2.
• McCann, Carole Ruth (1994), Birth Control Politics in the United States, 1916-1945 , Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-8612-8.
• McCann, Carole Ruth (2010), „Women as Leaders in the Contraceptive Movement“, in Gender and Womenʼs Leadership: A Reference Handbook, Karen OʻConnor (Ed), SAGE, ISBN 978-1-4129-6083-0.
• Tone, Andrea (2002), Devices and Desires: A History of Contraceptives in America, Hill and Wang, ISBN 978-0-8090-3816-9.

• Allosso, Dan (2013), An Infidel Body-Snatcher and the Fruits of His Philosophy, SOTB Publishing, ISBN 978-1-4826-7868-0.
• Coates, Patricia Walsh (2008), Margaret Sanger and the Origin of the Birth Control Movement, 1910-1930: The Concept of Womenʼs Sexual Autonomy, Edwin Mellen Press, ISBN 978-0-7734-5099-8.
• Evans, Sara, M. (1997), Born for Liberty, Free Paperback Press, ISBN 978-0-684-83498-6.
• Goldman, Emma (1931), Living My Life, Knopf, ISBN 978-0-87905-096-2 (1982 reprint).
• Rosen, Robyn L. (2003), Reproductive Health, Reproductive Rights: Reformers and the Politics of Maternal Welfare, 1917-1940, Ohio State University Press, ISBN 978-0-8142-0920-2.
• Sanger, Margaret (1938), An Autobiography, Cooper Square Press, ISBN 0-8154-1015-8.

Tugʻilishni nazorat qilish harakati davridan tanlangan asarlar

• Bocker, Dorothy (1924), Birth Control Methods, BCCRB.
• Davis, Katharine Bement (1922), „A Study of the Sex Life of the Normal Married Woman“, Journal of Social Hygiene 8 (April, 1922): 173-89.
• Dennett, Mary (1919), The Sex Side of Life, published by author. via Google Books.
• Dennett, Mary (1926), Birth Control Laws: Shall We Keep Them, Abolish Them, or Change Them?, Frederick H. Hitchcock.
• Dickinson, Robert Latou (1942), Techniques of Contraception Control, Williams & Wilkins.
• Knowlton, Charles. Fruits of Philosophy: A Treatise On the Population Question. San Francisco: Reader's Library, October 1891. OCLC 626706770.  A publication about birth control. View original copy.
• Owen, Robert Dale (1831), Moral Physiology, or A Brief and Plain Treatise on the Population Question, 1842 edition, (Internet Archive)
• Sanger, Margaret (1911), What Every Mother Should Know, based on a series of articles Sanger published in 1911 in the New York Call, which were, in turn, based on a set of lectures Sanger gave to groups of Socialist party women in 1910 and 1911. Multiple editions were published through the 1920s, by Max N. Maisel and Sincere Publishing, with the title What Every Mother Should Know, Or How Six Little Children Were Taught the Truth. 1921 edition, Michigan State University (Wayback Machine saytida 2022-09-02 sanasida arxivlangan)
• Sanger, Margaret (1914), Family Limitation, a 16-page pamphlet; also published in several later editions. 1917, 6th edition, Michigan State University (Wayback Machine saytida 2022-09-02 sanasida arxivlangan)
• Sanger, Margaret (1916), What Every Girl Should Know, Max N. Maisel; 91 pages; also published in several later editions. 1920 edition, Michigan State University (Wayback Machine saytida 2022-09-02 sanasida arxivlangan); 1922 edition, Michigan State University (Wayback Machine saytida 2022-09-02 sanasida arxivlangan)
• Sanger, Margaret (1920), Woman and the New Race, Truth Publishing, foreword by Havelock Ellis. Harvard University, Project Gutenberg, Internet Archive
• Sanger, Margaret (1921), „The Eugenic Value of Birth Control Propaganda“, Birth Control Review (April, 1921): 5.
• Sanger, Margaret (1922), The Pivot of Civilization, Brentanos. 1922 edition, Project Gutenberg; 1922 edition, Internet Archive
• Stone, Hannah (1925), Contraceptive Methods — A Clinical Survey, ABCL.

Manbalar

1. Engelman, pp. 3—4.
2. Engelman, p. 5. Fertility rate dropped from 7 to 31⁄2 children per couple.
3. Engelman, p. 11.
4. Tone, pp. 73-75.
   Engelman, pp. 11-12.
5. Engelman, pp. 5—6. Rarely in public: Engelman cites Brodie, Janet, Contraception and Abortion in 19th Century America, Cornell University Press, 1987.
6. Engelman, p. 6.
   Cullen DuPont, Kathryn (2000), „Contraception“ in Encyclopedia of Womenʼs History in America, Infobase Publishing, p. 53 (first book in America).
   Year of publication is variously stated as 1830 or 1831.
7. Engelman, p. 6.
8. Engelman, pp. 6—7.
9. Riddle, John M. (1999), Eveʼs Herbs: A History of Contraception and Abortion in the West, Harvard University Press, pp. 226-7.
10. Engelman, p. 7.
11. Engelman, pp. 7—8.
12. Engelman, pp. 8—9.
13. "Contraception", in Womenʼs Studies Encyclopedia, Volume 1, Helen Tierney (Ed.), Greenwood Publishing Group, 1999, p. 301.
14. Engelman, pp. 9, 47.
15. Ahluwalia, Sanjam (2008), Reproductive Restraints: Birth Control in India, 1877-1947, University of Illinois Press, p. 54.
16. Tone, p. 17.
    Engelman, pp. 13—14.
17. Engelman, pp. 13—14.
18. Engelman, p. 15.
19. Engelman, pp. 15—16.
20. Beisel, Nicola Kay (1998), Imperiled Innocents: Anthony Comstock and Family Reproduction in Victorian America, Princeton University Press, pp. 76—78.
21. Engelman, p. 20.
22. Engelman, pp. 18—19.
23. Engelman, pp. 23—27.
    Kersch, Kenneth Ira, Freedom of Speech: Rights and Liberties Under the Law, ABC-CLIO, 2003, pp. 109—110.
24. Engelman, pp. 23—25.
25. Engelman, pp. 25—26.
26. Baker, pp. 50—51 (Goldman circle).
    Engelman, pp. 29—30 (Goldman circle).
    Cox, p. 4 (pregnancies).
    Buchanan, p. 121 (tuberculosis and cancer).
    Chelsler, p. 41 (age 50).
27. Baker, pp. 49—51.
    Kennedy, pp. 16—18.
28. Patient was Sadie Sachs. The Selected Papers of Margaret Sanger, Volume 1, p. 185. The source of Sanger’s quote is identified as: „Birth Control“, Library of Congress collection of Sanger’s papers: microfilm: reel 129: frame 12, April 1916.
29. Engelman, p. 34.
    Cronin, Mary (1996), „The Woman Rebel“, in Womenʼs Periodicals in the United States: Social and Political Issues, Endres, Kathleen L. (Ed.), Greenwood Press, p. 448.
    Cronin cites Sanger, An Autobiography, pp. 95-96.
    Cronin cites Kennedy, p. 19, who points out that some materials on birth control were available in 1913.
30. Tone, pp. 79—80.
31. McCann (2010), pp. 750—751.
32. Kennedy, pp. 1, 22. The slogan „No Gods, No Masters“ originated in a flyer distributed by the IWW in the 1912 Lawrence Textile Strike.
33. Engelman, Peter C. (2004), „Margaret Sanger“, article in Encyclopedia of Leadership, Volume 4, George R. Goethals, et al. (Eds.), SAGE, p. 1382.
    Engelman cites facsimile edited by Alex Baskin, Woman Rebel, New York: Archives of Social History, 1976. Facsimile of original.
    Engelman, pp. 43—44: At the same time, Sanger published Family Limitation, a 16-page pamphlet summarizing contraceptive techniques.
34. Sanger, The Selected Papers of Margaret Sanger, Volume 1, p. 70.
    Engelman, p. 23.
    Kennedy, p. 101.
35. Engelman, p. 43.
36. Baker, p. 89.
37. Chesler, p. 127.
38. Engelman, p. 49.
39. Engelman, pp. 54—55.
40. Engelman, pp. 49—50.
41. Engelman, p. 51. Organizations had existed in Europe, notably England and Netherlands, since the 1870s.
42. Engelman, p. 52.
43. Engelman, pp. 57—58.
    Kennedy, p. 77.
44. Kersten, Andrew (2011), Clarence Darrow: American Iconoclast, Macmillan, p. 170.
    Sanger, Autobiography, pp. 183-189.
    Engelman, p. 61—62: Sanger also gained sympathy from the public when her five-year-old daughter died immediately before the trial.
45. Engelman, p. 64.
46. Engelman, p. 72.
47. Engelman, pp. 73, 76.
48. Engelman, pp. 75—77.
49. Engelman, p. 79.
50. Chesler, p. 150.
    Engelman, p. 79—80.
51. Chesler p. 151.
    Engelman, p. 83.
52. Engelman, p. 86.
53. Engelman, pp. 87—89.
54. Engelman, p. 89.
55. Cox, p. 65.
    Engelman, p. 91.
56. „Margaret Sanger Papers“. The Model Editions Partnership. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-noyabr.
57. Engelman, p. 84.
58. Engelman, pp. 84—85.
59. McCann (2010), p. 751.
    Engelman, p. 92.
60. Chesler, pp. 127, 131, 148, 152, 166, 392.
    Kennedy pp. 84, 181.
    Engelman, pp. 92—93. In her memoirs, Sanger often understated or entirely omitted the contributions of fellow activists.
61. Engelman, pp. 92—93. In her memoirs, Sanger often understated or entirely omitted the contributions of fellow activists.
62. Engelman, pp. 92—93.
63. Engelman, p. 93.
64. Engelman, p. 92.
65. Engelman, pp. 94—96 („phenomenal media hype“).
    Sanger’s movie was banned as „indecent“ in New York. Other movies included Miracle of Life, The Black Stork, The Unborn, Where Are My Children and The Hand That Rocks the Cradle.
66. Engelman, p. 96.
67. Engelman, pp. 97, quoting Billy Sunday.
68. McCann (1994), pp. 99—101.
    Engelman, pp. 97—98.
69. Engelman, p. 99.
70. Engelman, pp. 99—101.
71. Chesler, pp. 159-160.
    Engelman, pp. 101—103.
72. Engelman, pp. 101—103.
73. Engelman, p. 103.
74. Engelman, pp. 107—109.
    Tone, pp. 91-115 contains a history of contraception in the U. S. military in World War I. Navy secretary Josephus Daniels led the efforts to enforce abstinence.
75. Engelman, pp. 107—109.
76. Engelman, p. 109.
77. Engelman pp. 109—110, quoting Tone pp. 102—109.
78. „Emma Goldman | Jewish Womenʼs Archive“ (en). jwa.org. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
79. „Dennett, Mary Ware, 1872-1947. Papers of Mary Ware Dennett, 1874-1944: A Finding Aid“. oasis.lib.harvard.edu. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
80. Engelman, p. 104.
81. Engelman, p. 105.
82. Engelman, p. 111.
83. McCann (1994) pp. 69—70.
    Engelman, pp. 113—115.
84. Engelman, pp. 113—115.
    McCann (1994), pp. 71—72 gives examples that show Sanger’s fears were justified.
85. McCann (1994), pp. 44—45.
86. Engelman, pp. 115—116. Sanger, jealous of her leadership role, excluded Dennett from meetings and other activities that would benefit Dennett.
87. Engelman, p. 120—122.
88. Engelman, pp. 124—125.
89. Engelman, pp. 125—126.
90. Engelman, p. 129.
91. Freedman, Estelle B. (2007), The Essential Feminist Reader, Random House Digital, Inc., p. 211.
    Engelman, pp. 129—130.
    The ABCL was established in December 1921, and held its first meeting in January 1922.
92. Engelman, p. 137.
93. Engelman, p. 138.
94. Engelman, p. 138. The CRB, from its inception, collected detailed data on the effectiveness of various contraceptive methods, and published the results in many reports and journals.
95. Engelman, p. 139.
96. Engelman, pp. 141—142.
97. Engelman, p. 142.
98. Lynd, Robert S., Lynd, Helen Merrell (1929), Middletown: A Study in Modern American Culture, Harcourt, Brace & World, pp. 123-124.
    Lynd cited by Engelman, p. 143.
99. Engelman, p. 144.
100. McCann (1994), pp. 67—68 (medical resistance).
     Chesler, p. 220 (blacklisting).
     McCann (1994), pp. 68—69 (laws: advocates tried repeatedly from 1921 onwards to have anti-contraception laws removed from the books, but their efforts rarely made it out of committee).
101. Engelman, pp. 146—147.
102. Engelman, pp. 147—148.
     Chesler, p. 220 (newsreels).
103. Engelman, p. 148.
104. Engelman, p. 148.
     For a detailed discussion of religious objection to birth control, see: Tobin, Kathleen (2001), The American Religious Debate Over Birth Control, 1907-1937, McFarland.
105. Engelman, p. 153 (number increasing).
     Robinson, Caroline Hadley (1930), Seventy Birth Control Clinics, Williams and Wilkins (70 clinics in U. S. and Britain by 1930, cited by Kennedy, p. 291).
106. Engelman, p. 157.
107. Engelman, p. 158.
108. Engelman, p. 131.
     Lynn, Richard, (2001), Eugenics: A Reassessment, Praeger, p. 18.
     For a detailed discussion of Sanger and Eugenics, see: Ordover, Nancy (2003), American Eugenics: Race, Queer Anatomy, and the Science of Nationalism, University of Minnesota Press, pp. 137—158.
109. McCann (1994), pp. 107—110.
110. McCann (1994), pp. 124—125.
     Engelman, p. 134.
111. Engelman, pp. 132—133.
112. McCann (1994), pp. 110—113.
     Engelman, p. 134.
113. Engelman, p. 134.
114. McCann (1994), pp. 150—154. Bigotry: p. 153.
     See also The Selected Papers of Margaret Sanger, Volume 1, p. 45.
115. McCann (1994), p. 151.
116. Tone pp. 86-87: Marcus Garvey was a black leader that opposed contraception due to fear of „extinction“ of blacks.
     McCann (1994), pp. 151—154 („race suicide“).
117. McCann (1994), p. 152.
118. Baker, p. 200.
119. Hajo, p. 85.
     Engelman, p. 160.
120. Engelman, p. 160.
121. Hajo, p. 85.
122. McCann (1994), pp. 160—161.
     Engelman, pp. 175—177.
123. McCann (1994), p. 166.
124. McCann (1994), p. 163.
125. Engelman, p. 166. The case was Youngs Rubber Corporation v. C. I. Lee and Co, Inc. 1930, 45 °F. 2d 103.
126. Engelman, p. 166.
127. Engelman, pp. 167—168.
     Rose, Melody, Abortion: A Documentary and Reference Guide, ABC-CLIO, 2008, p. 29.
     Tone, p. 178: Tone calls the ruling a coup d’etat for Sanger.
128. Tone, p. 155.
129. Engelman, p. 167.
130. Engelman, p. 167.
     Tone, p. 136.
131. Tone, p. 108-110.
132. Tone, pp. 127—128. Holland-Rantos was founded in 1925.
133. Tone, p. 117.
134. Tone, p. 152.
135. Engelman, pp. 170—171.
136. Engelman, p. 171.
     NYU Margaret Sanger Papers Project „Birth Control Council of America“. Retrieved 12 October 2011.
137. NYU Margaret Sanger Papers Project. Retrieved 12 October 2011.
     Date of merger recorded as 1938 (not 1939) in: OʻConnor, Karen (2010), Gender and Womenʼs Leadership: A Reference Handbook, p. 743. OʻConnor cites Gordon (1976).
138. Chesler, p. 393.
     Engelman, pp. 178—179.
     MS Papers: Planned Parenthood (retrieved 14 October 2011).
139. McCann (1994), pp. 1—2.
140. Engelman, pp. 181—186.
141. Engelman, p. 171 (400 organizations).
142. Engelman, p 186.
143. Esser-Stuart, Joan E., „Margaret Higgins Sanger“, in Encyclopedia of Social Welfare History in North America, Herrick, John and Stuart, Paul (Eds), SAGE, 2005, p. 323.
144. Chesler, pp. 425—428.
145. Tone, pp. 207—208, 265—266.
146. Commission on Population Growth and the American Future (1972). "Population and the American future". Library of Congress Catalog Card Number 72-77389. https://archive.org/details/populationameric00unit. 
147. Tone, pp. 204—207.
     Engelman, Peter, „McCormick, Katharine Dexter“, in Encyclopedia of Birth Control, Vern L. Bullough (Ed.), ABC-CLIO, 2001, pp. 170—171.
     Engelman, p. 182 (FDA approval).
148. Lynch. „History of the IUD“. Contraception Online. Baylor College of Medicine. 2006-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 9-iyul.
149. Controlling Reproduction: An American History Tone, Andrea: . Wilmington, Del.: SR Books, 1997. ISBN 084202574X. OCLC 34782632. 
150. Engelman, p. 184.
151. Roe v. Wade, 410 U. S. 113 (Library of Congress saytida 2001-11-30 sanasida arxivlangan) (1972). Findlaw.com. Retrieved 26 January 2007.
152. „Facts on Publicly Funded Contraceptive Services in the United States“. Guttmacher Institute (2011-yil avgust). 2008-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 2-mart.
153. „Family Planning - Overview“. Healthy People 2020. U.S. Department of Health and Human Services. 2010-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 5-mart. The DHHS cites:
     
     Gold RB, Sonfield A, Richards C, et al., Next Steps for Americaʼs Family Planning Program: Leveraging the Potential of Medicaid and Title X in an Evolving Health Care System, Guttmacher Institute, 2009; and
     
     Frost J, Finer L, Tapales A., „The impact of publicly funded family planning clinic services on unintended pregnancies and government cost savings“, Journal of Health Care for the Poor and Underserved, 2008 August, 19(3):778-96.
154. The drug is also known as RU-486 or Mifeprex.
     
     Mifepristone is still used for contraception in Russia and China.
     
     Ebadi, Manuchair, „Mifepristone“ in Desk Reference of Clinical Pharmacology, CRC Press, 2007, p. 443, ISBN 978-1-4200-4743-1.
     
     Baulieu, Étienne-Émile. The "Abortion Pill": RU-486, A Woman's Choice. Simon & Schuster, 1991. ISBN 0-671-73816-X. 
     
     Mifeprex prescribing information (label). Retrieved 24 January 2012.
     
     Mifeprex (mifepristone) Information. Retrieved 24 January 2012.
     
     FDA approval letter to Population Council. 28 September 2000. Retrieved 24 January 2012.
155. Kolata, Gina. „U.S. approves abortion pill; drug offers more privacy and could reshape debate“. The New York Times (2000-yil 29-sentyabr), s. A1. Retrieved 15 November 2011.
156. Speroff, Leon (2010), A Clinical Guide for Contraception, Lippincott Williams & Wilkins, ISBN 978-1-60831-610-6, pp. 153—155.
157. Jackson, p. 89.
     Gordon (2002), p. 336.
158. McBride, Dorothy (2008), Abortion in the United States: a Reference Handbook, ABC-CLIO, ISBN 978-1-59884-098-8, pp. 67—68.
159. „Commission Decision on Coverage of Contraception“. The U.S. Equal Employment Opportunity Commission (2000-yil 14-dekabr). 2017-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 25-yanvar.
160. „Contraceptive Coverage in the New Health Care Law: Frequently Asked Questions“ (2011-yil 1-noyabr). 2012-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 25-yanvar. „The official start date is August 1, 2012, but since most plan changes take effect at the beginning of a new plan year, the requirements will be in effect for most plans on January 1, 2013. School health plans, which often begin their health plan years around the beginning of the school year, will see the benefits of the August 1st start date.“
161. „Prescription Drug Costs and Health Reform: FAQ“ (2013-yil 4-may). Qaraldi: 2014-yil 25-yanvar.
162. Sonfield, Adam (2013). "Implementing the Federal Contraceptive Coverage Guarantee: Progress and Prospects". Guttmacher Policy Review 16 (4). http://www.guttmacher.org/pubs/gpr/16/4/gpr160408.pdf. Qaraldi: 2014-01-25. AQShda tugʻilishni nazorat qilish harakati]]
163. Willis, David. „Hobby Lobby case: Court curbs contraception mandate“. BBC News (2014-yil 30-iyun). Qaraldi: 2014-yil 30-iyun.
164. O'Donoghue, Amy Joi. „Group protests Hobby Lobby decision on birth control“. Deseret News (2014-yil 5-iyul). 2014-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 30-iyul.
165. Haberkorn, Jennifer; Gerstein, Josh. „Supreme Court sides with Hobby Lobby on contraception mandate“. Politico (2014-yil 30-iyun). Qaraldi: 2014-yil 30-iyun.
166. See:
167. LoGiurato, Brett. „Female Justices Issue Scathing Dissent In The First Post-Hobby Lobby Birth Control Exemption“. Business Insider (2014-yil 3-iyul).
168. Liptak, Adam. „Justices Seem Split in Case on Birth Control Mandate“. The New York Times (2016-yil 23-mart).
169. Zubik v. Burwell, No. 14-1418, 578 U. S. ___, slip op. at 3, 5 (2016) (per curiam).
170. Zubik, slip op. at 3—4.
171. Zubik, slip op. at 4.
172. Zubik, slip op. at 2—3 (Sotomayor, J., concurring).
173. „Trump rolls back free birth control“. BBC News (2017-yil 6-oktyabr).
174. „Federal judge in Pennsylvania temporarily blocks new Trump rules on birth control“.

Havolalar

• The Margaret Sanger Papers at Smith College (Wayback Machine saytida 2011-05-27 sanasida arxivlangan)
• The Margaret Sanger Papers Project at New York University
• „Birth Control on the Rise“. Huffington Post. Bassett, Laura (2013-yil 14-fevral).