Amerika Qoʻshma Shtatlari Bank tizimi

Amerika Qoʻshma Shtatlarining Birinchi Banki, AQSh Konstitutsiyasiga muvofiq mamlakatning birinchi markaziy banki

Qoʻshma Shtatlarida bank ishi 1780-yillarda mamlakat tashkil topishi bilan boshlangan va bank va moliyaviy xizmatlarning yuqori taʼsirli va murakkab tizimiga aylandi. U Nyu-York shahri va Uoll-stritda joylashgan boʻlib, turli xil moliyaviy xizmatlarga, xususan, xususiy bank, aktivlarni boshqarish va depozit xavfsizligiga qaratilgan.

Bank sanoatining boshlanishi 1780-yilda Pensilvaniya banki Amerika inqilobiy urushini moliyalashtirish uchun tashkil etilganida kuzatilishi mumkin. Oʻn uchta koloniyadagi savdogarlar ayirboshlash vositasi sifatida valyutaga muhtoj boʻlgandan soʻng, yanada rivojlangan moliyaviy operatsiyalarni osonlashtirish uchun Shimoliy Amerika banki ochildi.

2018-yil holatiga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi eng yirik banklar JPMorgan Chase, Bank of America, Wells Fargo, Citigroup va Goldman Sachs edi. Hisob-kitoblarga koʻra, bank aktivlari AQSh iqtisodiyotining 56 foiziga teng edi. 2021-yil 8-sentyabr holatiga koʻra, AQShda 4951 ta tijorat banki va jamgʻarma muassasasi mavjud^[1].

Tarixi

Savdogarlar Buyuk Britaniyadan Qoʻshma Shtatlarga sayohat qilishdi va 1780-yilda Amerika inqilobiy urushini (1775—1783-yillari) moliyalashtirish uchun Pensilvaniya bankini tashkil qildilar^[2]. Bu vaqt mobaynida oʻn uchta koloniya valyutani oʻrnatmagan va kundalik faoliyatini moliyalashtirish uchun norasmiy savdodan foydalangan. 1782-yil 4-yanvarda AQShda birinchi tijorat banki Shimoliy Amerika Banki ochildi^[3]. 1791-yilda AQSh moliya vaziri Aleksandr Hamilton Amerika soliqlarini ushlab turish va tashqi qarzni toʻlash uchun milliy bank boʻlgan Amerika Qoʻshma Shtatlari Bankini yaratdi^[3]. Prezident Endryu Jekson 1832-yilda bankni yopdi va barcha bank aktivlarini AQSh davlat banklariga yoʻnaltirdi^[3]. Davlat banklari pulni tez bosib chiqarishni boshladilar, bu esa inflyatsiyani qoʻzgʻatdi va 1837-yildagi vahimaga olib keldi^[3].

Investitsiya banki 1860-yillarda davlat obligatsiyalarining birinchi emitentlaridan biri boʻlgan Jey Kuk va Kompaniyaning tashkil etilishi bilan boshlangan^[3]. 1863-yilda milliy valyutani, federal bank tizimini yaratish va davlat kreditlarini berish uchun Milliy bank qonuni qabul qilindi^[3]. Biroq, bu vaqtda hamma davlatlar ham ittifoqqa rasman qoʻshilmagan edi. 1907-yilgacha shtatga aylanmagan Oklaxoma hududida, Muskogi meri HB Spaulding 1902-yilda Territorial Trust and Surety kompaniyasi vitse-prezidenti lavozimidan isteʼfoga chiqdi, chunki uning Spaulding Mercantile kompaniyasiga xususiy bank tashkil etish uchun ustav berildi. Xuddi shunday 1903-yilda yana bir qancha xususiy banklar tashkil etildi. Oklaxomalik zamonaviy bankirlardan biri AQShga tegishli boʻlmagan xususiy banklarning hayotiyligini himoya qilar ekan, banklarning kam sonli nosozliklari „Qisman hosil etishmovchiligi tufayli depozitlarning pasayishi“ natijasida yuzaga kelganligini taʼkidladi^[4].

1913-yilda Federal zaxira tizimi tashkil etildi va pu l- kredit siyosatini amalga oshira boshladi^[3]. Buyuk Depressiya investitsiya va tijorat banklari oʻrtasidagi „Glass-Steagall qonuni“ deb nomlanuvchi^[3] ajralishini koʻrsatdi, ammo qonun 1991-yilda bekor qilindi va 2008-yildagi moliyaviy inqirozga olib keldi^[3].

Nazorat qiluvchi organlari

Federal zaxira tizimi

Federal zaxira tizimi AQShning markaziy bankidir .

Amerika Qoʻshma Shtatlarining markaziy bank tizimi Federal rezerv tizimi deb ataladi, 1913-yilda Federal zaxira toʻgʻrisidagi qonunning qabul qilinishi bilan, asosan, bir qator moliyaviy vahimalarga, xususan, 1907-yilda kuchli vahimaga javoban yaratilgan^[5][6]. Vaqt oʻtishi bilan Federal zaxira tizimining roli va mas’uliyati kengayib, uning tuzilishi rivojlandi^[7]. Buyuk Depressiya kabi voqealar tizimdagi oʻzgarishlarga olib keladigan asosiy omillar edi^[8]. Federal rezervning rasmiy hujjatlariga koʻra, bugungi kunda uning vazifalari mamlakatning pul-kredit siyosatini yuritish, bank institutlarini nazorat qilish va tartibga solish, moliya tizimining barqarorligini taʼminlash va depozitariy institutlar, AQSh hukumati va xorijiy rasmiy institutlarga moliyaviy xizmatlar koʻrsatishdan iborat^[9].

Federal depozitlarni sugʻurtalash korporatsiyasi

Depozitlarni sugʻurtalash boʻyicha Federal korporatsiya (FDIC) 1933-yildagi Glass-Steagall qonuni asosida yaratilgan Qoʻshma Shtatlar hukumat korporatsiyasidir. U omonatlarni sugʻurtalashni taʼminlaydi, bu aʼzo banklardagi omonatlarning xavfsizligini kafolatlaydi, har bir omonatchi uchun har bir bank uchun 250 000 dollargacha. 18-noyabr, 2010-yil(2010-11-18) holatiga koʻra , FDIC 6800 ta muassasadagi omonatlarni sugʻurtalaydi.^[10] FDIC shuningdek, baʼzi moliyaviy institutlarni xavfsizlik va ishonchlilik boʻyicha tekshiradi va nazorat qiladi, isteʼmolchilarni himoya qilishning muayyan funksiyalarini bajaradi va qabul qiluvchilar (muvaffaqiyatsiz banklar)dagi banklarni boshqaradi. 1934-yil 1-yanvarda FDIC sugʻurtasi boshlanganidan beri hech bir omonatchi bankning ishdan chiqishi natijasida sugʻurtalangan mablagʻlarini yoʻqotmagan^[11].

Valyuta nazorati boshqarmasi

Valyuta nazorati idorasi (OCC) 1863-yildagi Milliy valyuta qonuni bilan tashkil etilgan AQSh federal agentligi boʻlib, Qoʻshma Shtatlardagi barcha milliy banklar hamda xorijiy banklarning federal filiallari va agentliklarini nizomlash, tartibga solish va nazorat qilish uchun xizmat qiladi. Tomas J. Karri 2012-yil 9-aprelda 30-valyuta nazoratchisi sifatida qasamyod keltirdi^[12].

Tejamkorlik nazorati idorasi

Tejamkorlik nazorati idorasi Gʻaznachilik departamenti qoshidagi AQSh federal agentligidir. U 1989-yilda boshqa federal agentlikning qayta nomlangan versiyasi sifatida yaratilgan (bu jamgʻarma va kredit inqirozidagi roli uchun ayblangan)^[13]. AQShning boshqa federal bank regulyatorlari singari, u tartibga soluvchi banklar tomonidan toʻlanadi. 2011-yil 21-iyulda tejamkorlik nazorati boshqarmasi Valyuta nazorati boshqarmasi tarkibiga kirdi^[13].

Isteʼmolchilarni moliyaviy himoya qilish byurosi

Bank tasnifi

Qoʻshma Shtatlarda bank olishi mumkin boʻlgan turli tasniflar va nizomlar mavjud va ularning tasnifiga qarab, ular Federal rezerv tomonidan nazorat qilinishi va FDIC yoki OCC tomonidan nazorat qilinishi mumkin.

Milliy bank

Milliy bank — bu milliy yoki federal nizomga ega boʻlgan va istalgan shtatda butun mamlakat boʻylab ishlashga ruxsat berilgan bank. Milliy bank toʻgʻrisidagi qonun nizomiga ega boʻlishning afzalligi shundaki, milliy bank yirtqich kreditlarning oldini olishga qaratilgan davlat sudxoʻrlik qonunlariga boʻysunmaydi. (Biroq, shuningdek qarang: Cuomo v. Clearing House Association, LLC, federal bank qoidalari shtatlarning oʻzlarining adolatli kreditlash qonunlarini qoʻllash qobiliyatini istisno qilmasligini taʼkidladi.) Hozirda stavkalar boʻyicha federal chegara yoʻq. Federal hukumat faqat emitentlar tomonidan belgilangan stavkalar, toʻlovlar yoki shartlar isteʼmolchiga „Kredit berishda haqiqat toʻgʻrisida“ gi qonunga muvofiq oshkor etilishini talab qiladi. Milliy bankning korporativ nomida „Milliy“ yoki „NA“ boʻlishi kerak.

Davlat banki

Davlat banki — bu davlat ustaviga ega boʻlgan bank boʻlib, u federal hukumat emas, balki maʼlum bir shtat hukumati qonunlari asosida tuzilgan. Garchi tarixan davlat banklari faqat ustav boʻlgan shtat doirasida faoliyat koʻrsatishi mumkin boʻlsa-da, bu farq asta-sekin yoʻqoldi. 2010-yilda Dodd Frankning oʻtishi bilan bu farq butunlay yoʻq qilindi. Endi davlat ustav banklari boshqa har qanday shtatda filiallarini ochishi mumkin^[14]. Davlat ustavi bankining nomida „Milliy“ yoki „Federal“ boʻlishi mumkin emas.

Aʼzo boʻlmagan davlat banki

Ular shtat ustav banklari bilan bir xil, ammo federal zaxiraga aʼzo emas. Ular hali ham FDIC tomonidan nazorat qilinadi^[15].

Federal jamgʻarma assotsiatsiyasi

Federal jamgʻarma assotsiatsiyalari (FSA), shu jumladan federal jamgʻarma kassalari (FSB) 1933-yildagi uy-joy mulkdorlarini qayta moliyalashtirish toʻgʻrisidagi qonunga muvofiq tuzilgan. Garchi dastlab uy-joy ipoteka kreditiga eʼtibor qaratgan boʻlsa-da, ular oʻz bizneslarini bank faoliyati doirasida kengaytirdilar. Ular, masalan, koʻchmas mulkni rivojlantirish kompaniyalariga toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoya kiritish imkonini beruvchi milliy banklarning alohida meʼyoriy-huquqiy bazasi ostida ishlaydi. FSAlar dastlab tejamkorlik nazorati idorasi tomonidan nazorat qilingan, ammo Dodd-Frank qonuni koʻp tartibga solish yurisdiktsiyasini Valyuta nazorati idorasiga topshirgan.

Davlat jamgʻarma assotsiatsiyasi

Bu federal jamgʻarma assotsiatsiyasi bilan bir xil, ammo davlat qonunchiligida roʻyxatdan oʻtgan. Ular FDIC tomonidan nazorat qilinadi. 

FDIC nizom sinf jadvali

• N = tijorat banki, milliy (federal) ustav va Fed aʼzosi, Valyuta nazorati idorasi (OCC) tomonidan nazorat qilinadi.
• SM = tijorat yoki jamgʻarma banki, shtat ustavi va Federal rezerv (FRB) tomonidan nazorat qilinadigan Fed aʼzosi
• NM = FDIC yoki OCC tomonidan nazorat qilinadigan tijorat banki, davlat ustavi va Fed aʼzosi boʻlmagan
• SB = FDIC tomonidan nazorat qilinadigan omonat kassalari, davlat ustavi
• SA = 2011-yil 21-iyul holatiga koʻra, FDIC shtatning charterli tejamkorliklarini va OCC federal charterli tejamkorlarni nazorat qildi. Ushbu sanadan oldin, shtat yoki federal ustav jamgʻarmalari tejamkorlik nazorati idorasi (OTS) tomonidan nazorat qilinadi.
• OI = sugʻurtalangan chet el muassasasining AQShdagi filiali (IBA)

Banklarning birlashishi va yopilishi

Oddiy biznesda banklarning birlashishi koʻplab sabablarga koʻra sodir boʻladi, masalan, ikkala bankning operatsiyalarini soddalashtirish mumkin boʻlgan yagona yirik bankni yaratish; boshqa bank brendlarini sotib olish; yoki regulyatorlar tashkilotni xavfli va notoʻgʻri biznes amaliyoti yoki etarli darajada kapitallashuv va likvidlik tufayli yopishlari sababli. Qoʻshma Shtatlarda banklar bankrot boʻlmasligi mumkin. Depozit hisobvaraqlari FDIC tomonidan 2008-yil oktyabr holatiga koʻra har bir bank uchun har bir jismoniy shaxs uchun 250 000 AQSh dollarigacha sugʻurtalangan. Muvaffaqiyatsiz boʻlish xavfi ostida boʻlgan banklar FDIC tomonidan qabul qilinadi, vaqtincha boshqariladi, soʻngra sotiladi yoki boshqa banklar bilan birlashtiriladi. FDIC regulyatorlar tomonidan musodara qilingan institutlar va oʻz zimmasiga olgan muassasalarni koʻrsatadigan banklar roʻyxatini yuritadi.

Bank maxfiyligi

Qoʻshma Shtatlarda bank maxfiyligi va axborot xavfsizligi yagona qonun bilan himoyalanmagan va bu ajralmas huquq emas^[13]. Bank maxfiyligini tartibga solish odatda sektorlar boʻyicha amalga oshiriladi^[13]. AQShda bank maxfiyligini tartibga soluvchi eng mashhur federal qonun bu Gramm-Leach-Bliley Act (GLB) hisoblanadi^[13]. Bu bank muassasalari tomonidan ochiq boʻlmagan maʼlumotlarni oshkor qilish, toʻplash va ulardan foydalanishni tartibga soladi^[13]. Bundan tashqari, Federal Savdo Komissiyasi (FTC) bank maxfiyligining asosiy himoyachisi boʻlib, federal va shtat banklari maxfiyligi toʻgʻrisidagi qonunlarni buzganlarni jarimaga tortadi^[13]. Shveysariya yoki boshqa Yevropa mamlakatlaridagi banklardan farqli oʻlaroq, bank shaxsiy hayotining buzilishi odatda jinoiy emas, balki fuqarolik jinoyatidir^[13]. Biroq, Moliyaviy sanoatni tartibga solish organi (FINRA) oʻz nizomlari doirasida bank maxfiyligining koʻplab qoidalarini taklif qiladi^[16][17].

Banklar roʻyxati

FDIC maʼlumotlariga koʻra, 2014-yil 11-fevral holatiga koʻra Qoʻshma Shtatlarda FDIC tomonidan sugʻurtalangan 6799 ta tijorat banklari mavjud edi^[18]. Federal zaxira tizimining har bir aʼzosi FDIC tomonidan sugʻurtalangan aʼzo boʻlmaganlar bilan birga roʻyxatga olingan. 2011-yilda aktivlari boʻyicha beshta yirik bank JPMorgan Chase, Bank of America, Citigroup, Wells Fargo va Goldman Sachs edi^[19].

• Oʻn uchta koloniyadagi kredit
• Qoʻshma Shtatlardagi moliyaviy xizmatlar
• Shveysariyada bank ishi
• Germaniyada bank ishi
• Buyuk Britaniyada bank ishi

Manbalar

1. „FDIC-Insured Institutions Reported Net Income of $70.4 Billion in Second Quarter 2021“ (inglizcha). www.fdic.gov (8-sentabr 2021-yil). Qaraldi: 4-oktabr 2021-yil.
2. Gordon, John Steele. „A Short Banking History of the United States“ (inglizcha). Wall Street Journal (8-oktabr 2008-yil). Qaraldi: 20-may 2018-yil.
3. Gordon, John Steele. „A Short Banking History of the United States“ (inglizcha). Wall Street Journal (8-oktabr 2008-yil). Qaraldi: 20-may 2018-yil.
4. Hightower, Michael. Banking in Oklahoma Before Statehood. University of Oklahoma Press, 2011. ISBN 9780806150260. Qaraldi: 2019-yil 24-iyul. 
5. „Born of a panic: Forming the Federal Reserve System“. Federal Reserve Bank of Minneapolis (1-avgust 1988-yil). 2008-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-may 2016-yil.
6. Rothbard, Murray. A History of Money and Banking in the United States: The Colonial Era to World War II. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute, 2002 — 36–37-bet. ISBN 0-945466-33-1. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil. „Just before the founding of the Federal Reserve, the nation was plagued with financial crises. At times, these crises led to 'panics', in which people raced to their banks to withdraw their deposits. A particularly severe panic in 1907 resulted in bank runs that wreaked havoc on the fragile banking system and ultimately led Congress in 1913 to write the Federal Reserve Act. Initially created to address these banking panics, the Federal Reserve is now charged with a number of broader responsibilities, including fostering a sound banking system and a healthy economy.“ 
7. Rothbard, Murray. A History of Money and Banking in the United States: The Colonial Era to World War II. „It was founded by Congress in 1913 to provide the nation with a safer, more flexible, and more stable monetary and financial system. Over the years, its role in banking and the economy has expanded.“ 
8. Patrick, Sue C.. Reform of the Federal Reserve System in the Early 1930s: The Politics of Money and Banking. Garland Press, 1993. ISBN 978-0-8153-0970-3. 
9. „Mission“. Board of Governors of the Federal Reserve System (2009-yil 6-noyabr). Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
10. „Institution Directory“. FDIC (11-fevral 2014-yil). 2011-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
11. „FDIC: Who is the FDIC?“. FDIC (18-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
12. „OCC: About the OCC“. Department of the Treasury. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
13. Sotto (2014), p. 191
14. „SR 11-3: De Novo Interstate Branching by State Member Banks“. Federal Reserve.
15. „What Are Non-Member Banks?“.
16. „Customer Information Protection“ (inglizcha). www.finra.org. — „Protection of financial and personal customer information is a key responsibility and obligation of FINRA member firms. Under the SEC’s Regulation S-P, firms are required to have policies and procedures addressing the protection of customer information and records. This includes protecting against any anticipated threats or hazards to the security or integrity of customer records and information and against unauthorized access to or use of customer records or information. The rule also requires firms to provide initial and annual privacy notices to customers describing information sharing policies and informing customers of their rights.“. Qaraldi: 22-iyul 2018-yil.
17. „Protecting Personal Confidential Information“ (inglizcha). www.finra.org. — „Except for arbitration awards, which are publicly available, the documents and information in FINRA Dispute Resolution case files are confidential. FINRA Dispute Resolution limits access to personal confidential information to FINRA staff members who need it to perform their job functions, and to arbitrators, mediators, or other individuals involved directly in the arbitration or mediation process. Examples of personal confidential information include:“. 2018-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-iyul 2018-yil.
18. „Institution Directory“. FDIC (11-fevral 2014-yil). 2011-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
19. Lynch, David J.. „Big Banks: Now Even Too Bigger to Fail“. Bloomberg Businessweek (19-aprel 2012-yil). Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.