Bolgariyada taʼlim

Sofiya universiteti rektorati va asosiy binosi

Bolgariya universitetining yangi binosi

164 GPIE „Migel de Servantes“, Bolgariyaning eng nufuzli oʻrta maktablaridan biri

Bolgariyadagi taʼlim Bolgariya Taʼlim va fan vazirligi tomonidan boshqariladi va nazorat qilinadi. Majburiy taʼlim uch yillik maktabgacha taʼlim, boshlangʻich taʼlim va oʻrta taʼlimni oʻz ichiga oladi.^[1][2] Taʼlim 16 yoshgacha majburiydir. Davlat maktablarida majburiy taʼlim bepul.

Davlat va xususiy oliy taʼlim, kollejlar va universitetlar talabalarni toʻlov asosida qabul qiladi. Su bilan birga stipendiya ham taklif qilishadi.

1998 yilda boshlangʻich sinflarga qabul qilish imkoniyati mavjud oʻquvchilarning 93 foiz, oʻrta sinflarga 81 foizni tashkil etdi. Boshlangʻich maktablarda oʻquvchilarning qizlar va oʻgʻil bolalar nisbati 0,97, oʻrta maktablarda esa 0,98 ni tashkil etdi. Chunki oldingi Bolgariyada postkommunistik davrda tugʻilish darajasi past boʻlgani sababli, postkommunistik davrning boshida boshlangʻich va oʻrta maktabga jami qabul qilish darajasi biroz pasaygan edi, bu esa oʻqituvchilar tarkibi va moddiy-texnik bazasining qisqarishiga olib keldi. Ammo shu bilan birga, xususiy maktablar va kollejlar paydo boʻldi va ularning soni 1990-yillarda birdaniga 10 barobar oshdi. Bolgariya oliy taʼlim tizimi 1990-yillarning oʻrtalarida qayta tashkil etilgan. 1995-2002 yillarda universitet bitiruvchilari soni 33 000 dan 50 000 ga oshdi. 2002-yilda oliy taʼlimda 42 ta universitet va kollej faoliyat koʻrsatib, 215,7 ming talaba tahsil oldi. 2003 yilda Bolgariya milliy byudjetining qariyb 4,9 foizi taʼlimga ajratilgan. 

Inson huquqlarini oʻlchash tashabbusi (HRMI)^[3] Bolgariya mamlakatning daromad darajasidan kelib chiqqan holda taʼlim olish huquqi uchun bajarilishi kerak boʻlgan narsaning atigi 75,7 foizini bajarayotganini aniqlaydi^[4]. HRMI boshlangʻich taʼlim va oʻrta taʼlimga boʻlgan huquqlarni hisobga olgan holda taʼlim olish huquqini ajratadi. Bolgariyaning daromad darajasini hisobga olgan holda, mamlakat boshlangʻich taʼlim uchun resurslari (daromadlari) asosida mumkin boʻlgan 62,1% va oʻrta taʼlim uchun 89,3% ga erishmoqda^[5].

Taʼlim tizimining tuzilishi

Tizim toʻrt darajadan iborat:

Maktabgacha taʼlim

Maktabgacha taʼlim (maktabgacha taʼlim) bolalar bogʻchasiga ixtiyoriy ravishda maktabga kirishdan oldin 3 yoshdan 6/7 yoshgacha boʻlgan bolalarni uch yillik maktabgacha taʼlimga borish sharti bilan qabul qiladi^[6].

2007/2008 oʻquv yilida 3-6 yoshli bolalarning 74,8 foizi bogʻchalarga qamrab olingan^[7].

Boshlangʻich taʼlim

Boshlangʻich taʼlim (1-7-sinflar) boshlangʻich maktabni (1-4-sinflar) va oʻrta maktabni (5-7-sinflarni) oʻz ichiga oladi. Bolalar odatda 7 yoshida boshlangʻich taʼlimni boshlaydilar, lekin ota-onalarning iltimosiga binoan 6 yoshdan boshlashlari mumkin. Boshlangʻich maktab uchun sertifikat va oʻrta maktab uchun sertifikat mos ravishda 4 va 7-sinflarni muvaffaqiyatli tamomlagandan soʻng olinadi. Oʻrta maktablar asosiy qabul mezoni sifatida Boshlangʻich taʼlim sertifikatidan olingan baholardan foydalanadilar.

Oʻrta taʼlim

Oʻrta taʼlim tanlovli/umumtaʼlim maktablari va kasb-hunar maktablarini oʻz ichiga oladi. Umumtaʼlim maktablariga qabul odatda adabiyot va/yoki matematika, shuningdek, oʻrta maktabdagi kirish imtihonlari baholariga asoslanadi. Talabalar 7 yoki 8-sinflarni muvaffaqiyatli tugatgandan soʻng (2017 yilgacha maktabni tugatgan oʻquvchilar uchun) oʻrta maktabga yozilishlari mumkin. Odatda, til, matematika yoki informatika fanlarini chuqur o‘rganishni xohlovchilar 7-sinfdan keyin o‘rta maktabga hujjat topshirishadi. Oʻrta maktabni tugatgan talabalar 12-sinfni muvaffaqiyatli yakunlashlari va bolgar tili va adabiyoti boʻyicha imtihonlarni topshirishlari, shuningdek, bir (yoki ikkita) fan (lar)ni tanlashlari kerak. Ularning „Diploma za sredno obrazovanie“ — Diplom za sredno obrazovanie (oʻzbekcha: Oʻrta malumot toʻgʻrisidagi diplom) ga 11 va 12-sinflarda majburiy va ixtisoslashtirilgan fanlar bo‘yicha olgan baholari hamda abituriyentlik imtihonlari baholarining o‘rtachasi qoʻyiladi.

Oliy taʼlim

Oliy taʼlim muassasalarining turlari — universitetlar, kollejlar va ixtisoslashtirilgan oliy maktablar. Universitetlar, dunyoning aksariyat mamlakatlarida boʻlgani kabi, uchta bosqichga ega: bakalavr (bakalavriat), magistratura (bitiruvchi) va doktorlik darajasi. Bakalavriat bosqichi kamida to‘rt yil, magistratura bosqichi esa o‘rta taʼlimni tamomlagandan keyin besh yil yoki bakalavr darajasini olgandan keyin bir yil davom etadi. Oliy taʼlimning uchinchi bosqichi fan nomzodi ilmiy darajasini olish bilan yakunlanadi. Daraja. Ixtisoslashgan oliy o‘quv yurtlari fan, sanʼat, sport va mudofaa sohalarining bir yoki bir nechta yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy darajalarni taklif etadi. Odatda, ushbu muassasalarning nomlari mutaxassislik sohasini koʻrsatadi. Kollejlar sobiq yarim oliy institutlardir. Ulardan baʼzilari universitetlarning bir qismi boʻlib, ularning jihozlari va binolaridan foydalanadilar.

Baholash

Baholash tizimi raqamlarga asoslanadi, bunda talaba olishi mumkin boʻlgan eng yuqori baho 6 va eng past baho 2 boʻlib, bu yerda 6 — aʼlo, 5 — juda yaxshi, 4 — yaxshi, 3 — etarli va 2 — yomon . ^[8] Baholar 100 ballga boʻlinadi va .50 dan yuqori har qanday baho yuqori qavsning bir qismi hisoblanadi. Masalan, 5,50 aʼlo, 5,75 ham zoʻr, lekin 5,25 juda yaxshi. 6.00 — mumkin boʻlgan eng yuqori belgi. Odatda, 3.00 dan past boʻlgan har qanday narsa muvaffaqiyatsiz deb hisoblanadi. Bu ballar, asosan, har bir toʻgʻri javob uchun aniq ball beradigan testlarni baholashda qoʻllanadi.

Manbalar

1. „Home“.
2. „Bulgaria | NON-STATE ACTORS IN EDUCATION | Education Profiles“.
3. „Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries“. humanrightsmeasurement.org. Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
4. „Bulgaria - HRMI Rights Tracker“ (en). rightstracker.org. Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
5. „Bulgaria - HRMI Rights Tracker“ (en). rightstracker.org. Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
6. „Home“.
7. „EARLY CHILDHOOD EDUCATION AND CARE“. Erisee.org. 2016-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-avgust.
8. „Bulgaria Grading System“. Classbase.com. Qaraldi: 2017-yil 29-avgust.

Havolalar

• Bolgariyadagi Evropada taʼlim tizimlari boʻyicha Eurydice qisqacha maʼlumot varaqasi
• Bolgariyadagi yuqori oʻrta taʼlim maʼlumotlari (Wayback Machine saytida 2007-12-18 sanasida arxivlangan)
• Bolgariya taʼlimi
• Bolgariyadagi taʼlim, Eurybase
• Bolgariya taʼlim qonuni
• Bolgariya taʼlim tizimi (Wayback Machine saytida 2023-04-08 sanasida arxivlangan)
• Tashkilot sxemasi^{[sayt ishlamaydi]} 
• Bolgariyada taʼlim tizimining tuzilishi, Yevropa taʼlim veb-sayti