O‘n buyuk yurish ( xitoycha: 十全武功 ) — XVIII asr oʻrtalari va oxirlarida imperator Syanlun (1735—96 yillar hukmronligi) davrida Sin imperiyasi boshlagan harbiy yurishlar turkumi. Ular Ichki Osiyoda Sin ta'sir doirasini kengaytirish uchun quyidagi uch hududga nisbatan amalga oshirildi: ikkitasi jung`orlarga qarshi (1755–1757) va Shinjonning "tinchlantirilishi" (1758-59). Qolgan yettita yurish ko‘proq allaqachon egallangan chegaralarda politsiya nazorati xarakteriga ega bo`ldi: ikkita urush Jinchuan, Sichuandagi Gyalrong qarshiligini bostirish uchun, ikkinchisi Tayvan aborigenlarini bostirish uchun (1787-88) va birmalarga qarshi to‘rtta yurish (1765-1765) 69), vyetnamliklar (1788–89), Tibet va Nepal chegarasidagi gurxalar (1790–92) ustiga yurishlar edi.
| Oʻn buyuk yurish (Sin imperiyasi) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jung`orlarga qarshi birinchi yurish | |||||||||
| |||||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||||
| Imperator Syanlun Bandi (umumiy qo`mondon) Jaoxui (qo`mondon yordamchisi) Emin Xoja Amursana Burhon al Din Xo`jai Jahon |
Davachi (urushda asirga olinadi) | ||||||||
| Kuchlar | |||||||||
| 9000 manjur bayroqdorlari 19500 ichki mo`g`ulistonliklar 6500 tashqi mo`g`ulistonliklar 2000 jung`orlar 5000 Xami Turfon uyg`urlari 12000 xitoyliklar |
7000 | ||||||||
O‘n yurishdan eng muhimi jung‘orlarning (yoki zung‘orlarning) yo‘q qilinishi[1]edi. 1755-yilda Jungriyaning tinchlantirilishi va keyinchalik Oltishahr xoʻjalari qoʻzgʻolonining bostirilishi Shinjonning shimoliy va gʻarbiy chegaralari xavfsizligini taʼminladi, Tibetdagi Dalay Lama ustidan nazorat qilish uchun toʻsiqlarni yoʻq qildi va shu bilan Moʻgʻulistondagi barcha raqiblarni ham yoʻq qildi. Bu so‘ng darhol Shinjonning islomlashgan, turkiyzabon janubiy qismini ham tinchlantirishga olib keldi.[2]
1752-yilda Davachi va Xoit-Oyrat shahzodasi Amursana jung‘orlar xoni unvoni uchun kurash boshladilar. Davachi Amursanani bir necha marta mag‘lub etdi va unga kuch yigʻish uchun hech qanday imkoniyat qoldirmadi. Bu vaziyatda Amursana o‘zining kam sonli qo‘shini bilan Sin imperatori saroyidan panoh topishga majbur bo‘ldi. Imperator Syanlun Amursana Sin hokimiyatini tan olganidan soʻng Amursanani qo‘llab-quvvatlashga va'da berdi. 1755-yilda Syanlun manjur generali Jaoxuini Amursana, Burhonad-Din va Xoja-i Jahonlarga jungʻorlarga qarshi yurishga yordam berish uchun yubordi. Ili daryosi bo‘ylab bir nechta to‘qnashuvlar va kichik janglardan so‘ng, Jaoxui boshchiligidagi Sin qo‘shini Ili (Gulja) ga yaqinlashdi va Davachini taslim bo‘lishga majbur qildi. Syanlon Amursanani Xoit xoni va to‘rtta teng huquqli xonlardan biri etib tayinladi. Bu, oʻz navbatida barcha jung‘orlar xoni bo‘lishni istagan Amursananing noroziligiga sabab bo‘ldi.
| Oʻn buyuk yurish (Sin imperiyasi) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jung`orlarga qarshi ikkinchi yurish | |||||||
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Imperator Syanlun Bandi (1757-yil urushda halok bo`lguncha umumiy qo`mondon) Kabdan jab (umumiy qo`mondon) Jaoxui (yordamchi qo`mondon) Ayushi Emin Xoja Burhon ad-Din Xo`jai Jahon |
Amursana Chingunzav | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| 10000 bayroqdorlar 5000 Turfon va Xami uyg`urlari jung`orlar |
20000 jung`orlar | ||||||
1756-yilning yozida Amursana shahzoda Chingʻunjav yordamida xitoylarga qarshi jung‘or qo‘zg‘olonini boshladi. Sin imperiyasi 1757-yil boshida qoʻzgʻolonni bostirish uchun Burhon al-Din va Xoja-i Jahon hamrohligida general Jaoxuyni yubordi. Boʻlib oʻtgan janglardan ba'zilari Syanlunning suratlarida tasvirlangan. Jungʻorlar boshlig‘i Ayushi Sinlar tomoniga o‘tib, Gadan-Oladagi jung‘or lageriga hujum qiladi.
General Jaoxuy Oroi-Jalatu jangi (1758) va Xurungui jangi (1758)da jung‘orlarni mag‘lub etdi. Birinchi jangda Jaoxuy tunda Amursananing qarorgohiga hujum qildi; Amursana Jaoxuyning qo‘shimcha kuchlari yetib kelgunicha jangni davom ettira oldi. Oroi-Jalatu va Xurunguy janglari oraligʻidashahzoda Kabdan-jab boshchiligidagi xitoy qoʻshinlari Xorgʻos jangida Amursana ustidan gʻalaba qozonishdi (Syanlun gravyuralarida “Xorgos gʻalabasi” nomi bilan mashhur). Xurungui tog‘ida Jaoxuy daryodan kechib o‘tib, Amursana lageriga tungi hujum uyushtirdi va uni mag‘lub etib, chekinishga majbur qildi. Jaoxuyning ikki g‘alabasi sharafiga Syanlun Chengde Puning ibodatxonasini (uning muqobil nomi "Katta Budda ibodatxonasi" ) qurdirdi, bu yerda dunyodagi eng baland bodxisattva Avalokiteśvara haykali joylashgan. Shundan soʻng Turfon Sin imperiyasiga bo‘ysundi. Ushbu janglardan so‘ng Amursana Rossiyaga qochib ketib, oʻsha yerda vafot etdi. Chingunjav shimoldan Darxodga qochib ketadi, ammo Vang Tolgo‘yda qo‘lga olinib, Pekinda qatl etildi.
| Oʻn buyuk yurish (Sin imperiyasi) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oltishahr yurishi (Shinjonning mahf etilishi) | |||||||
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Imperator Syanlun Jaoxuy (umumiy qo`mondo) Fude (qo`mondon yordamchisi) Aguy Dubin Ronbao Janyinbao Fulu Shuhede Minruy Arigun Machang Namjil Yan Sianshu Yisamu Danjibu Xoja Emin Xoja Si Bek Badaxshonlik Sulton Shoh |
Xo`jai Jahon Burhon ad-Din | ||||||
1758-yilda Oltishahrning ikki zodagonlari aka-uka Xojalar Burhoniddin va Xo‘jai Jahonlar Sin imperiyasiga qarshi qo‘zg‘olon boshladi. Jung‘orlardan tashqari ularga Oltishahrdagi ( Tarim havzasi ) qirgʻiz xalqlari va voha turkiy xalqlari ( uygʻurlar ) ham qoʻshilgan. Oltishahrda bir qancha shaharlar qoʻlga kiritilgach, 1758-yil oxirida ham Yorkand va Qashqarda ikkita qoʻzgʻolonchi qalʼa bor edi. Turfon va Xamidan kelgan uyg‘ur musulmonlari, jumladan Emin Xo‘ja va Xo‘ja Si Bek Sin imperiyasiga sodiq qolishdi va Sin rejimiga Burhoniddin va Xo‘ja-i Jahon boshchiligidagi Oltishahr uyg‘urlariga qarshi kurashda yordam berishdi. Chjaoxuy Yarkandni muvaffaqiyatsiz qamal qildi va shahar tashqarisida qat'iyatsiz jang qildi. Bu jang tarixda Tonguzluq jangi nomi bilan mashhur. Chjaoxui Yorkandning sharqidagi boshqa shaharlarni egallab oldi, lekin chekinishga majbur boʻldi. Jung‘or va uygʻur qoʻzgʻolonchilari Qora daryo (Qora Usu) qamalida uni qamal qildilar. 1759-yilda Chjaoxuy qo‘shimcha kuchlar so‘radi va generallar Fude va Machang boshchiligida 600 askar va Namjil boshchiligidagi 200 otliq yuborildi; boshqa yuqori martabali ofitserlar Arigun, Dubin, Duanjibu, Fulu, Yan Xiangshi, Janggimboo, Yisamu, Agui va Shuhedelar ham birga edi. 1759-yil 3-fevralda Burhoniddin boshchiligidagi 5000 dan ortiq dushman otliqlari Qurmon jangida 600 nafarlik yordamchi qoʻshinini pistirmaga tushirdilar. Uyg‘ur va jung‘or otliq qo‘shinlarini Sinlarning zamburak to‘p tuyalari, mushakboz va kamonchilari to‘xtatdi; Namjil va Machang qanotlardan biriga otliq hujum boshladilar. Namjil Machang otdan tushib, kamon bilan piyoda jang qila boshlaganda o‘ldirildi. Qattiq jangda Sin qo‘shinlari g‘alaba qozonib, jung‘or qarorgohiga hujum qilib, Qora daryoni qamal qilgan jung‘orlarning chekinishiga sabab bo‘ldi. Qurmondagi g‘alabadan so‘ng, Sin qo‘shini qolgan isyonchi shaharlarni bosib oldi. Mingruy otliqlar otryadiga boshchilik qildi va Qos-Quloq jangida jung‘or otliqlarini magʻlub etdi. Uyg‘urlar Qos-Quloqdan chekinishdi, ammo 1759-yil 1-sentyabrda Arkul (Oltishahr) jangida Jaoxuy va Fude tomonidan mag‘lubiyatga uchratildilar. Yesil koʻl Nor jangida qoʻzgʻolonchilar yana magʻlubiyatga uchradilar. Bu magʻlubiyatlardan soʻng Burhoniddin va Xoja-i Jahon oʻzlarining oz sonli tarafdorlari bilan Badaxshonga qochib ketishdi. Badaxshon sultonshohi ularni himoya qilishga va'da berdi, lekin u Sin imperiyasiga elchi jo‘natib, ularni qaytarib berishga va'da berdi. Qochgan qoʻzgʻolonchilar Sulton poytaxtiga kelganlarida, u hujum qilib, ularni asirga oladi. Sin qoʻshini Sultonshoh poytaxtiga yetib kelgach, qoʻlga olingan qoʻzgʻolonchilarni ularga topshirib, Sin imperiyasiga boʻysunadi. Keyingi yillarda Durroniy Afgʻonistoni va Buxoro xonligi Badaxshonga bostirib kirib, Xoʻjalarni Singa topshirgani uchun Sultonshohni oʻldirdi.[3][4]
| Oʻn buyuk yurish (Sin imperiyasi) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jinchuanga qarshi birinchi yurish | |||||||
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Imperator Syanlun Chjan Guansi (umumiy bosh qo‘mondon)(Syanlun qatl ettirgan) Naqin (qo‘mondon yordamchisi)(Syanlun qatl ettirgan) Fuhen (keyingi bosh qo‘mondon) Chjaoxuy (qo‘mondon yordamchisi) |
Slob Dpon Tshe Dbang | ||||||
Jinchuanni bo‘ysundirish eng qimmat va eng qiyin, shuningdek, o‘nta buyuk yurishlarning eng halokatlisi edi. Jinchuan (lit. "Oltin oqim") g‘arbiy Sichuandagi Chenduning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan. Uning aholisi Amdo tibetliklari bilan bog‘liq bo‘lgan Gyalrong qabilalari edi. 1747–1749-yillardagi birinchi yurish oddiy yurish edi; Sin armiyasi biroz kuch ishlatib, mahalliy rahbarlarni tinchlik rejasini qabul qilishga majbur qildi va qaytib ketdi.
| Oʻn buyuk yurish (Sin imperiyasi) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jinchuanga qarshi ikkinchi yurish | |||||||
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Imperator Syanlun Aguy(bosh qo‘mondon) Fuk'anggan (qo‘mondon yordamchisi) Fude (Syanlun 1776-yilda qatl ettirgan) Venfu |
Sonom Senggesang | ||||||
Millatlararo mojaro 20 yildan keyin Sin intervensiyasini qaytardi. Natijada Sin qo‘shinlari uzoq davom etgan vayronkor urush olib bordilar, bu esa imperator xazinasiga jung‘orlar va Shinjonning oldingi istilolari uchun sarflangan mablag‘dan bir necha barobar qimmatga tushdi. Qarshilik ko‘rsatgan qabilalar tik tog‘lardagi tosh minoralari va qal'alari tomon chekinishdi va ularni faqat to‘plardan o‘q otish orqali siqib chiqarish mumkin edi. Sin generallari mahalliy Gyalrong tibetliklarini yo‘q qilishda shafqatsiz bo‘lishdi, keyin mintaqani harbiy prefektura sifatida tashkil qilishdi va uni ko‘proq ko‘chirib keltirilgan aholi bilan ko‘paytirishdi.[2] g‘olib qo‘shinlar Pekinga qaytib kelgach, ular sharafiga bayram madhiyasi kuylandi. Madhiyaning manjur versiyasi fransuz iezuit Jan Jozef Mari Amiot tomonidan yozib olingan va Parijga yuborilgan.[5]
Imperator Syanlun 1765-yildan 1769-yilgacha Birmaga to‘rt marta bosqin uyushtirdi. Urush 70 000 dan ortiq Sin askarlari va to‘rt qo‘mondonning hayotiga zomin bo‘ldi[6] va ba'zan "Sin sulolasi olib borgan eng halokatli chegara urushi"[7] va "Birma mustaqilligini va Janubi-Sharqiy Osiyodagi boshqa davlatlarning mustaqilligini kafolatlagan" deb ta'riflanadi.[8] Muvaffaqiyatli Birma mudofaasi Myanma va Xitoy o‘rtasidagi hozirgi chegara uchun poydevor qo‘ydi.[6]
Dastlab, Syanlun oson urushni nazarda tutgan va faqat Yunnanda joylashgan Yashil standart qo‘shinlarini yuborgan. Sin istilosi Birma kuchlarining aksariyati Ayutthaya qirolligining Birma bosqinida band bo‘lganligi sababli uyushtirildi. Shunga qaramay, jangda Birma qo‘shinlari chegarada 1765 va 1766-yillardagi dastlabki ikki bosqinni bartaraf etishdi. Mintaqaviy mojaro endi katta urushga aylanib ketdi, bu har ikki davlatda ham milliy harbiy manevrlarni o‘z ichiga oldi.[8]
Elita Manchu Bannermenlari boshchiligidagi uchinchi bosqin (1767–1768) poytaxt Avadan bir necha kunlik masofada Birmaning markaziy qismiga chuqur kirib borib, deyarli muvaffaqiyat qozondi.[9] Biroq, Shimoliy Xitoyning Bannermenlari notanish tropik yerlar va o‘limga olib keladigan endemik kasalliklarga dosh bera olmadilar va katta yo‘qotishlar bilan orqaga qaytdilar.[6] Ushbu yurishdan so‘ng qirol Xsinbyushin Birma qo‘shinlarining katta qismini Siamdan Xitoy chegarasiga qayta joylashtirdi.[8] Muvaffaqiyatli Birma mudofaasi Myanma va Xitoy o‘rtasidagi hozirgi chegara uchun poydevor qo‘ydi.[6]
Imperator Syanlun manjur generali Eledeng‘eni Sin-Birma urushida1768-yilgi Maymyo jangida qo‘mondon Mingruy qanotiga vaqtida yordam bera olmagani natijasida mag‘lubiyatga uchragach, qatl etishni buyurdi.[10]
To‘rtinchi va eng katta bosqin chegarada ushlab qolindi. Sin qoʻshinlari toʻliq qurshab olingandan soʻng, 1769-yil dekabrida ikki tomonning dala qoʻmondonlari oʻrtasida sulh tuzildi[7][11]
Sin qo‘shinlari yigirma yil davomida chegaralararo savdoni taqiqlab, yana bir urush olib borishga urinib, taxminan o‘n yil davomida Yunnanning chegara hududlarida harbiy tayyorgarlik olib borishdi. Birmaliklar Sin imperiyasining yaqinlashib kelayotgan navbatdagi bosqiniga tayyorgarlik ko‘rdilar va chegara bo‘ylab bir qator garnizonlarni saqlab turishdi. Yigirma yil o‘tgach, Birma va Sin imperiyasi 1790-yilda diplomatik munosabatlarni tikladi. Shartlar birmaliklar uchun teng sharoitlarda edi. Biroq, imperator Syanlun bir tomonlama bu harakatni Birmaning bo‘ysunishi deb talqin qildi va g‘alabani da'vo qildi.[7] Ajablanarlisi shundaki, bu urushdan asosiy foyda oluvchilar siyamliklar edi. 1767-yilda o‘zlarining poytaxti Ayutthayani Birmaga boy bergandan so‘ng, ular yirik Birma qo‘shinlari yo‘qligida qayta to‘planishdi va keyingi ikki yil ichida o‘z hududlarini qaytarib oldilar.[9]
1786-yilda Sin tomonidan tayinlangan Tayvan gubernatori Sun Jinsuy anti-Sin jamiyati Tiandihui (Osmon va Yer Jamiyati) ni topdi va bostirdi. Tiandixui a'zolari Min tarafdorlarini to‘plashdi va ularning rahbari Lin Shuanven oʻzini podshoh deb eʼlon qildi. Bu qoʻzgʻolonda koʻplab muhim kishilar qatnashdilar va qoʻzgʻolonchilar soni qisqa vaqt ichida 50.000 kishiga yaqinlashdi. Bir yildan kamroq vaqt ichida isyonchilar deyarli butun Janubiy Tayvanni egallab olishdi. Qo‘zg‘olonchilar Tayvanning katta qismini egallab olganini eshitgach, Sin qo‘shinlari ularni bostirish uchun shoshilinch ravishda yuborildi. Sharqdagi qo‘zg‘olonchilar yomon tashkil etilgan qo‘shinlarni mag‘lub etib, hududning dushman qo‘liga o‘tishiga qarshilik ko‘rsatdilar. Nihoyat, Sin hukumati Xaylanchadagi Politsiya maslahatchisi Fuk'anggan boshchiligida 3000ga yaqin askarni safarbar qildi. Bu yangi qo‘shinlar yaxshi jihozlangan, intizomli va jangovar tajribaga ega edi, bu esa qo‘zg‘olonchilarni mag‘lub etish uchun yetarli edi. Min tarafdorlari urushda mag‘lub bo‘ldi va ularning rahbarlari va qolgan isyonchilar mahalliy aholi orasida yashiringan.
Lin Shuangven va boshqa Tiandixuy rahbarlari qo‘zg‘olon boshladilar. Sin generali Fuk'anggan 20 000 askari bilan qo‘zg‘olonni bostirdi va Lin Shuangvenni qatl qildi.
Gurxalarga qarshi yurishlar Sin imperator saroyining Tibetga befarq emasligini ko‘rsatdi.
1760-yillarning oxirlarida Nepalda kuchli markazlashgan davlat vujudga keldi. Nepalning Gurxa hukmdorlari 1788-yilda janubiy Tibetni bosib olishga qaror qilishdi.
Lxasadagi ikki manjur rezident agentlari ( ambanlar ) hech qanday mudofaa yoki qarshilik ko‘rsatmadilar. Buning o‘rniga, Nepal qo‘shinlari Lxasaga ketayotib, Shigatse shahridagi boy monastirni talon-toroj qilishganda, ular yosh Panchen Lamani xavfsiz joyga olib ketishdi. Nepalning bosqinlarini eshitgan imperator Syanlun Sichuandan qo‘shinlarga Lxasaga borishni va tartibni tiklashni buyurdi. Ular janubiy Tibetga yetib borganlarida, gurxalar allaqachon chekinib bo‘lgan edi. Bu gurxalar bilan bo‘lgan ikkita urushning birinchisi edi.
1791 yilda gurxalar qaytishdi. Syanlun zudlik bilan 10 000 kishilik qo‘shinni jo‘natdi. U 6000 ga yaqin manjur va mo‘g‘ul qo‘shinlaridan iborat bo‘lib, ular general Fuk'anggan qo‘l ostidagi qabila askarlari bilan to‘ldirilgan edi. Xaylancha uning oʻrinbosari etib tayinlandi. Ular shimoldagi Xiningdan Tibetga kirib, yurishni qisqartirishdi, lekin 1791-1792-yil qishning qahratonida, qalin qor va sovuqda baland tog‘ dovonlarini kesib o‘tishdi. 1792-yilning yozida markaziy Tibetga yetib kelishdi va ikki-uch oy ichida ular Gurxa qo‘shinlarini siqib chiqargan hal qiluvchi to‘qnashuvlarda g‘alaba qozonganliklari haqida xabar berishdi. Xitoy armiyasi 3-4 baravar ko‘p bo‘lganligi sababli, nepalliklar cho‘zish taktikasi bilan urushishdi. Nepalliklar orqaga chekinishni boshladilar, xitoylar noqulay holatda qolishdi va Nuvakotda Xukuri bilan kuchli qarshi hujumga o‘tdilar. Fuk'anggan o‘z armiyasini himoya qilishni xohlayotgani sababli, Betravatida tinchlik shartnomasini imzoladilar.[12] Tinchlik shartnomasi shartlari Sin uchun qulayroq edi, chunki shartlar Nepalni har besh yilda Sin imperiyasiga soliq to‘lashga majbur qildi.[2]