Muḥaddis al-ʿAẓīm Qozi Muʼtasim Billah | |
|---|---|
কাজী মুতাসিম বিল্লাহ | |
| Fayl:Qazi Mu'tasim Billah.jpg | |
| Shaxsiy maʼlumotlar | |
| Tavalludi |
Qozi Muʼtasim Billah Bahar 1933-yil 15-iyun |
| Vafoti |
2013-yil 15-iyul |
| Dafn etilgan joyi | Shohjahonpur Graveyard, Dakka |
| Dini | Islom |
| Ota-onasi |
|
| Mazhab | Sunniylik |
| Yurisprudensiya | Hanafiylik |
| Oqim | Deobandi |
| Alma mater | Dorul Ulum Deoband |
| Tariqat |
Chishti (Sobiriy-Imdodiy) Naqshbandiy Qodiriy Suhravardiy |
Qozi Muʼtasim Billah Bahar (bengalcha: কাজী মুতাসিম বিল্লাহ বাহার; 1933-yil 15-iyun — 2013-yil 15-iyul) bangladeshlik islom olimi, oʻqituvchi, muallif va siyosatchi edi. Qirq yildan ortiq vaqt davomida Jamiya Sharʼiya Malibag direktori, Dakka universiteti professori va Jatrabari shahridagi Jamia Islamia Darul Ulum Madaniya asoschisi boʻlgan. Bengal tilida koʻplab kitoblar va maqolalar yozgan. Bangladeshning Qavmi madrasalari orasida bengal tilidagi darsliklarni joriy etishda kashshof boʻlgan[1].
Qozi Muʼtasim Billah Bahar 1933-yil 15-iyun kuni Bengaliya prezidentligining Jessor okrugi tarkibiga kiruvchi Kaliganjdagi Gopalpur qishlogʻida Bengal musulmon qozi oilasida tugʻilgan. Boshqa manbalarda Jessor Sadardagi Zamzampur qishlogʻida tugʻilgani keltirilgan[2]. Otasi Qozi Saxovat Husayn islom olimi va siyosatchi edi. Onasining ismi Qurratun Nesa. Bobosi Qozi Abdul Vadud va katta bobosi Qozi Ravshan Ali ham Jessor mintaqasida koʻzga koʻringan soʻfiylardan boʻlgan[3][4][5].
Muʼtasim Billahning taʼlim olish jarayoni dastlab ota-onasi qoʻlida, soʻngra Gopalpur boshlangʻich maktabida boshlangan. U yerda 2-sinfgacha oʻqigan, ona uyiga koʻchib oʻtgach 4-sinfgacha oʻqigan. Shundan soʻng Muʼtasim Billah otasining ish joyi Manirampurdagi Lauri-Ramnagar Alia madrasasida talaba boʻlib, u yerda Fozil darajasini tugatdi. 1953-yilda Ramazondan keyin Hindistonga yoʻl oldi va Saharanpurdagi Dorul Ulum Deoband seminariyasining sanʼat fakultetiga oʻqishga kirdi. 1956-yili hadisshunoslik fakultetiga o‘qishga kirib, Husayn Ahmad Madaniydan sanad oladi. Uning Deobandizmdagi ustozlari orasida Husayn Ahmad Madaniy, Ibrohim Baliyaviy, Izoz Ali Amrohiy, Muhammad Tayyib Qosmiy, Bashir Ahmad Xon va Jalil Ahmad Qayronvi kabilar bor edi. Bangladeshda Tajammul Ali, Qamaruddin Silhati va Ashraf Ali Dharmanduli qo‘l ostida tahsil olgan[4][5].
Muʼtasim Billah 1957-yilda oʻqishni tamomlab, Bengaliyaga qaytib keldi va oʻz faoliyatini Lauri-Ramnagar Alia madrasasida oʻqituvchilikdan boshladi. 1959-yilda Dakkadagi Bara Katara madrasasiga, 1962-yilda esa Kishoreganjdagi Jamiya Imdadiyada ish boshladi. 1966-yil oxirida Mymensinghdagi Katlasen Alia madrasasiga Shayx al-Hadis (Hadisshunoslik professori) etib tayinlangan. Muʼtasim Billah 1969-yilda Abdulloh Darxavasti taklifi bilan oʻzining Jomia Islomiya Dorul Ulum Madaniya madrasasini tashkil qildi. Madrasa tashkil etilgan kundan boshlab sakkiz yil davomida mudir va shayxul-hadis boʻlib ishladi. Keyin 1977-yilda Katlasen Alia madrasasiga qaytdi. Shuningdek, 1979-yilda Mirpur shahridagi Jomiy Husayniya Arzobod madrasasida bir yil muallimlik qilgan. Keyingi yili Muʼtasim Billah Jomiy Shariyya Malibogʻga mudir etib tayinlandi. Malibogʻdagi faoliyati davomida Dakka universitetining islomshunoslik boʻlimida professor boʻlib, Sahihi Muslimdan dars bergan. Bir yarim yildan soʻng oʻqituvchilik faoliyatida diniy koʻrsatmalarni buzgani uchun isteʼfoga chiqdi. 1992-yil boshida Jessor shahridagi Daratana madrasasida oʻqituvchi, 1994-yilda Jamiya Islomiya Tantibazarning direktori va Shayx al-Hadis boʻlgan. 1997-yilda Malibagdagi har ikki lavozimiga qaytdi va umrining oxirigacha shu yerda xizmat qildi[5].
Shuningdek, ommaviy chiqishlar qilish uchun tez-tez mamlakat boʻylab sayohat qildi. Mashhur nutqlari orasida Feni shahridagi bir soatlik Mizan Maydan nutqi va Bhaluka shahridagi olti soatlik Serah nutqi bor.
Muʼtasim Billah Bangladeshning islom taʼlim tizimida bengal tilidan foydalanishni ommalashtirishga harakat qilgan. 1957-yilda Deobanddan qaytgach darhol Sharqiy Pokistondagi Qavmi madrasalari uchun bengal tilida oʻrta tizimni ishlab chiqdi. Muʼtasim Billahning Qozi Nazrul Islom va Farruh Ahmad kabi koʻplab bengal mualliflarining asarlarini oʻrgangani va madrasa ekotizimida bengal gazetalari, yillik jurnallar va adabiy anjumanlar madaniyatini yoʻlga qoʻygani maʼlum edi. Bangladesh olimlari orasida yozuvchilar avlodini qoʻllab-quvvatladi. Garchi oʻz davrida anʼanaviy usulni oʻzgartirgani uchun tanqid qilingan boʻlsa-da, keyinchalik uning fikr amaliyoti butun madrasa ekotizimiga keng tarqaldi. Qavmi madrasalari o‘quv dasturini birinchi bo‘lib shu asosda shakllantirgan. Uning boshqa faoliyatlaridan biri boshlang‘ich nasriy adabiyot kitobi „al-Ḳalyūbī“ni o‘quv dasturidan chiqarib tashlash va „Qasas an-Nabiyyin“ni o‘quv dasturiga kiritish edi[3][6].
Muʼtasim Billah bengal, arab, urdu va fors tillarida yuzlab sheʼrlarni yod olgani maʼlum. Uning tafsir va hadisga oid koʻplab asarlari hamda Qurʼon va „Kutubi sitta“ning izohli tarjimalari Bangladesh Islom jamgʻarmasi tomonidan nashr etilgan. Muʼtasim Billah Islomiy Bishvakosh tahririyati aʼzosi ham edi. Asarlarining aksariyati bengal tilida boʻlsa-da, arab va urdu tillarida ham ijod qilgan. Urdu tilidagi oʻrta Darul Uloom Deobandda taʼlimining oxirgi yilida har yili oʻtkaziladigan yozma ish tanlovida ishtirok etdi va „Mavjuda Aalmi Kashmakash Aur Us Ka Hal“ nomli tadqiqot ishini yozdi. Uning oltita asari nashr etilgan, bengal, urdu va arab tillaridagi yana uch asari nashr etilmagan[3].
Mu’tasim Billah uzoq vaqt davomida Bangladesh Islom jamgʻarmasi tahririyat kengashining aʼzosi boʻlib, Fondning 42 ta kitobini tahrir qilgan va 51 ta kitobni koʻrib chiqqan.
Muʼtasim Billahning oilasi Jamiyat Ulemai Hind va Hindiston Milliy Kongressi bilan faol aloqada boʻlgan boʻlsa-da, talabalik davrida hech qachon siyosat bilan bogʻlanmagan. Otasi uni boʻlinishga qarshi boʻlgan Jamiyat anjumanlariga olib borar, otasi va ona tomondan bobolari ham Jamiyat aʼzolari boʻlgan. Murshidi Husayn Ahmad Madaniy partiya prezidenti edi. Pokison mustaqillikka erishgach, Mu’tasim Billah Jamiyat Ulamo-e-Islom markaziy qo'mitasi va konstitutsiyani shakllantirish quyi qoʻmitasi aʼzosi boʻldi. Bangladesh ozodlik urushi paytida bengallarning farovonligi uchun faol rol oʻynadi. Halok boʻlgan ozodlik uchun kurashchilarni shahid, taʼqib ostidagi ayollarni mazluma deb eʼlon qildi. Mustaqillikka erishgach, Said Nazrul Islom va Tojuddin Ahmad siyosatiga ochiqcha qarshi chiqdi. Asad Madni va Abdur Rashid Tarkabagish bilan birga prezident Shayx Mujibur Rahmon qabulida boʻlishdi. Madni prezidentdan Bangladeshda madrasalarning qayta ochilishiga ruxsat berishni so‘radi. Shuningdek, musulmon dunyosi prezident haqida ijobiy fikrda emasligini tushuntirdi. Shundan so‘ng Mu’tasim Billah prezidentga tasalli berib, Bangladeshning umumiy ulamolari mustaqillikka qarshi harakatlardan xoli ekanliklari va ularga tazyiq o‘tkazmaslik kerakligini aytdi. Shayx Mujibur Rahmon Mu’tasim Billahga uning iltimosini inobatga olishga vaʼda berdi[4][7][5].
Mu’tasim Billah Deobandda oʻqishni tugatgandan soʻng 1957-yilda Husayn Ahmad Madaniyga bayʼat qiladi. Madaniy hanafiy boʻlishiga qaramay, Muʼtasim Billhhni „Hijriy XIV asr mujtahidi“ deb atagan. Madaniy oʻsha yilning 5-dekabrida vafot etdi. Muʼtasim ikki-uch oydan keyin Bengalga qaytib keldi. Bengalda Tajammul Alining muridiga aylandi. Keyinchalik unga xilofat (ruhiy vorislik) berdi[4].
Mu’tasim Billah 1959-yil 12-iyunda Maguradagi Kollejparalik Shoh Soʻfi hoji Abdul Hamidning qiziga uylandi. Ularning to‘rt o‘g‘il va bir qizi (2011-yilda vafot etgan) bor edi. Katta o‘g‘li Qozi Orif Billah Mahbub Hifzxonasida muallim, ikkinchi o‘g‘li Qozi Mahmud esa masjid va madrasa qo‘riqchisidir. Uchinchi o‘g‘li Mavlono Qozi Mansur Saudiya Arabistonida, to‘rtinchi o‘g‘li Qozi Maʼruf esa Jessorda istiqomat qiladi[5].
Muʼtasim Billah 2013-yil 15-iyulda vafot etgan. Janozasini Xilgaon Balur masjidida shogirdi Mymensinghlik Abdurrahmon Hafizji peshin vaqtida ado etdi. Namozdan keyin Dakkadagi Shohjahonpur qabristoniga dafn qilindi[8]. 2017-yilda Jamiya Shariyya Malibag madrasasi uning hayoti va xizmatlari xotirasiga bag‘ishlangan kitob nashr etdi[9].
