Qozogʻizton ayollari bu Qozogʻistonda yashovchi ayollardir. Ularning jamiyatdagi mavqeiga turli omillar, jumladan, mahalliy anʼana va urf-odatlar, oʻn yilliklar davomida sovet tuzumi hukmronligi, mustaqillikdan keyingi jadal ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar va beqarorlik, yangi paydo boʻlayotgan Gʻarb qadriyatlari taʼsir koʻrsatgan va taʼsir koʻrsatib kelmoqda.
Qozogʻiston 70 yildan ortiq Sovet Ittifoqi tarkibida boʻlganidan keyin 1991- yilda mustaqillikka erishdi. Mustaqillikka erishgandan soʻng, oʻtish davrida boʻlgan Qozogʻiston iqtisodiyoti, xususan, 1990-yillarda kuchli tanazzul va beqarorlikni boshdan kechirdi: 1995- yilga kelib real yalpi ichki mahsulot 1990- yildagi darajasining 61,4 foizigacha pasaydi, bu esa iqtisodiyotning pasayishiga olib keldi.[1][2] Iqtisodiy tushkunlik holati ayollarning jamiyatdagi roliga oid anʼanaviy qarashlarning paydo boʻlishi bilan birga ayollarga salbiy taʼsir koʻrsatdi. Shunga qaramay, 1990-yillarda ayollar uchun ijobiy tomonlar ham bor edi, masalan, 1998- yilda Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konventsiyaga qoʻshilish[3] Mustaqillikka erishgandan soʻng Qozogʻiston ancha rivojlangan taʼlim tizimiga ega boʻldi, ammo oʻtish davrida, Sovet Ittifoqi parchalanganidan koʻp oʻtmay, taʼlim sohasi jiddiy yoʻqotishlarga uchradi, doimiy ravishda moliyalashtirilmay qolgan maktablar, ayniqsa qishloqlardagi maktablar yopildi.[4] Biroq, bugungi kunda Qozogʻistondagi ayollarning savodxonlik darajasi erkaklarnikiga oʻxshash 99,8 % yoki dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biridir (2015-yil holatiga koʻra).[5]
2000- yilda „Qozogʻiston Respublikasining davlat demografik siyosati konsepsiyasi“ ratifikatsiya qilingan boʻlib, unda demografik muammolarni milliy xavfsizlik masalalari bilan bir qatorda birinchi oʻringa qoʻygan. Bu „Qozogʻiston 2050 strategiyasi“ uzoq muddatli siyosiy modeliga muvofiq aholining koʻpayishi va ayollar huquqlarini taʼminlash masalalarini hal etish imkonini berdi.[6]
Qozogʻistonda onalar oʻlimi darajasi 12 oʻlim/100 000 tirik tugʻilgan bolaga toʻgʻri keladi (2015-yil hisobi).[5] Tugʻilishning umumiy koeffitsienti 2,31 tugʻilgan bola/ayolni tashkil etadi (2015-yil holatiga koʻra),[5]
Majburiy nikoh va kelin oʻgʻirlash Qozogʻistonda ayollar va qizlar duch keladigan muammolardan biri boʻlib, ularning aniq tarqalishi nomaʼlum.[7][8] Qozogʻistonda kelin oʻgʻirlash (alyp qashu) mos ravishda oʻz roziligisiz va rozilik bilan oʻgʻirlash, kelisimsiz alyp qashu („kelishmasdan olib qochish“) va kelissimmen alyp qashu („kelishuv bilan olib qoshish“)ga boʻlinadi.[9] Baʼzi oʻgʻirlab ketuvchilar kelinning narxini toʻlamaslik istagidan kelib chiqadi.[10]
Hukumat Birlashgan Millatlar Tashkilotiga Qozogʻistonda gender tengligi boʻyicha 2006—2016-yillarga moʻljallangan strategiyasi haqida hisobot berdi.[11] 2009- yilda Qozogʻistonda „Oiladagi zoʻravonlikning oldini olish toʻgʻrisida“gi qonun joriy qilingan. Qonunda ayollarga nisbatan zoʻravonlikning barcha shakllarining oldini olish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar belgilangan.[12]
Xalqaro xotin-qizlar kuni Qozogʻistonda rasmiy davlat bayramidir.[13]
"Markaziy Osiyo yoshlari. Fridrix Ebert jamgʻarmasi va „Ijtimoiy fikr“ tadqiqot instituti tomonidan tayyorlangan Qozogʻiston" hisobotiga koʻra, Qozogʻistondagi yoshlarning 84,8 foizi ayollarning huquqlari yetarli deb hisoblaydi.[14]
„Save the Children“ notijorat tashkilotining 2016- yilgi hisobotida Qozogʻiston gender tengligi boʻyicha 144 davlat orasida 30-oʻrinni egalladi. Reytingda Qozogʻiston AQSH va Yaponiya kabi davlatlardan oldinda.[15] Qozogʻiston Jahon iqtisodiy forumining 2017- yilgi Gender tenglik indeksida 144 davlat orasida 51-oʻrinni egalladi.[16]
Ayollar yuqori siyosiy va davlat lavozimlarida koʻproq ishlamoqda.[17] 2009- yil dekabr oyida Qozogʻistonda erkaklar va ayollarning davlat xizmatida teng huquqliligini nazarda tutuvchi „Erkaklar va ayollar uchun teng huquq va imkoniyatlarning davlat kafolatlari toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi.[18] 154 oʻrinli Qozogʻiston parlamentida 28 nafar ayol bor, parlament quyi palatasining 25,2 foizini ayollar tashkil qiladi.[19] 2017-yil mart oyi holatiga koʻra, parlament quyi palatasida ayollar ulushi 27 foizni tashkil etdi, bu oʻn yil avvalgidan 10 foizga koʻpdir.[20]
Qozogʻistonda prezidentlikka birinchi ayol nomzod Daniya Espaeva 2019-yilgi prezidentlik saylovlarida ishtirok etdi. Majilis deputati sifatida Espaeva „Aq Jol“ demokratik partiyasidan koʻrsatilgan va yetti nafar nomzoddan biri edi.[21]
Ayollar mahalliy deputatlarining 22 foizini, sud-huquq tizimidagi mansabdor shaxslarning 47 foizini tashkil qiladi.[22]
2021 -yilgi parlament saylovlarigacha ayollar Qozogʻiston parlamentining 22 foizini tashkil qilgan. 2020-yil oxirida Qozogʻistonda barcha darajadagi parlament va mahalliy deputatligiga nomzodlar orasida ayollar va yoshlar vakilligini oshirish uchun 30 foizlik kvota joriy etildi. Tashabbus ayollarning hukumatdagi vakilligini oshirish va ayollar huquqlarini himoya qilishga yordam berishi kutilmoqda.[23]
Huquqni muhofaza qilish va harbiy lavozimlar ayollar uchun noanʼanaviy soha hisoblanadi. Maʼlumotlarga koʻra, Qozogʻistonda politsiya xodimlarining 6-12 foizini ayollar tashkil qiladi.[24][25] 1999 -yilda Qozogʻistonda oilaviy zoʻravonlik boʻyicha maxsus boʻlim tashkil etildi, biroq oʻqitish va resurslarning cheklanganligi sababli bu dastur kutilgan va mahalliy talablarga javob bermadi. Yaqinda Florida Davlat universiteti Qozogʻiston Ichki ishlar vazirligi va Olmaota shahar politsiya boshqarmasi bilan oiladagi zoʻravonlik boʻyicha yuqori sifatli treninglar oʻtkazish boʻyicha hamkorlik qilmoqda.[25] AQSh Davlat departamenti tomonidan moliyalashtiriladigan ushbu dastur oiladagi zoʻravonlikka qarshi kurash boʻyicha AQShda joylashgan ekspertlarni, gender masalalari boʻyicha tadqiqotchilarni va Qozogʻistondagi mahalliy nodavlat notijorat tashkilotlari ekspertlarini oiladagi zoʻravonlik boʻyicha politsiya tayyorlashni yaxshilash uchun birlashtirdi.
Qozogʻiston armiyasida 8000-8500 nafarga yaqin ayol xizmat qiladi.[26] Ulardan 750 nafari zobitlardir.[27] Mudofaa vazirligi xotin-qizlarni taʼlim dasturlari va malaka oshirish imkoniyatlari orqali harbiy xizmatga ragʻbatlantirish boʻyicha ishlarni amalga oshirmoqda. Mudofaa vazirligidagi rahbarlik lavozimlarining atigi 2,1 foizini ayollar egallaydi.[24] Shuningdek, Mudofaa vazirligida harbiy xizmatchi erkaklar va ayollar oʻrtasidagi umummilliy musobaqa boʻlib, ularning jangovar mahorati, jangovar tayyorgarligi va umumiy jismoniy qobiliyatini namoyish etuvchi umumxalq musobaqasi boʻlib oʻtadi. Botir Arular eng yaxshi xizmatchi ayollarga mukofotdir.[28]
Qozogʻistonda ishlab chiqarish korxonalarining 28 foizi ayollarga tegishli.[29] Qozogʻistonda 1,44 million ayol tadbirkorlik bilan shugʻullanadi.[30] Hozirda mamlakatdagi kichik va oʻrta biznesning 44 % ayollar tomonidan boshqariladi.[20]
Qozogʻistonning birinchi ayollar nodavlat tashkiloti Qozogʻiston ishbilarmon ayollari uyushmasi tadbirkor ayollar va ayollar huquqlariga bagʻishlangan muntazam sammitlarni oʻtkazadi. 2015-yil noyabr oyida Ostona shahrida IV Yevroosiyo ayollar sammiti boʻlib oʻtdi[31] IV Yevroosiyo Xotin-qizlar sammiti chogʻida YeTTB „Ayollar biznesida“ dasturini ishga tushirdi. Dastur doirasida YeTTB ayollar boshchiligidagi kichik va oʻrta biznes korxonalariga koʻp millionli kreditlar ajratadi va ularga moliya va biznes boʻyicha maslahat olishda yordam beradi.[32] YeTTB 2016-yil sentabrida dastur doirasidagi birinchi kredit liniyasini imzolagan boʻlib, u ayollar boshchiligidagi KOʻB sub’ektlarini kreditlash uchun Bank CenterCreditga 3,72 milliard tenge (taxminan 20 million AQSh dollari) ajratgan.[33]
2019-yil holatiga koʻra, YeTTB hamkor moliya institutlari bilan Qozogʻistondagi ayollar boshchiligidagi korxonalarga 28,9 milliard tenge (76 million AQSH dollari) miqdorida 21 281 ta subkreditlar ajratdi. YeTTB, shuningdek, Qozogʻistonning 14 viloyatidan 350 nafar tadbirkor ayollarning samarali biznes vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilash va biznes yuritish usullarini modernizatsiya qilish uchun „Mikrobiznesda ayollar“ dasturini amalga oshiradi.[34]
2015-yilda Ostona iqtisodiy forumining sessiyalaridan biri Qozogʻiston ishbilarmon ayollar uyushmasi (ABW) tomonidan tashkil etilgan Xalqaro ayollar forumiga bagʻishlandi. Sessiya, ayniqsa, Markaziy Osiyo va Afgʻonistonda gender tengligining iqtisodiy foydalariga bagʻishlandi.[35]
2016-yilda Qozogʻistonda ilk bor 19-noyabr kuni Ayollar tadbirkorlik kuni (WED) boʻlib oʻtdi. WED — 2014-yilda Nyu-York shahridagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh qarorgohida boshlangan ayollar tadbirkorligini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha global tashabbus.[36]
Osiyo taraqqiyot banki Qozogʻistonda kichik va oʻrta biznesni qoʻllab-quvvatlovchi dasturni amalga oshiradi. Bank tomonidan ajratilgan kreditlarning uchdan bir qismi ayollarga yoʻnaltirildi va 51,9 milliard tenge (155 million AQSh dollari) qiymatidagi 750 ta loyiha moliyalashtirildi.[37]
2020-yil holatiga koʻra, Qozogʻiston davlat kompaniyalari boshqaruvining 5 foizini ayollar tashkil qiladi.[22] 2020-yilning 22-oktabr kuni Qozogʻiston prezidenti Qosim-Jomart Toʻqayev hukumatga ulushni bosqichma-bosqich 5 foizdan 30 foizga oshirish topshirigʻini berdi.[22]