Radiatsiya monitoringi

Radiatsiya monitoringi radiatsiya yoki radioaktiv moddalar taʼsirini baholash yoki nazorat qilish va natijalarni koʻrish bilan bogʻliq sabablarga koʻra radiatsiya dozasini yoki radionuklid ifloslanishini oʻlchashni oʻz ichiga oladi.^[1]

AQSh Harbiy-dengiz kuchlari Fukusima I AESidagi avariyalar radiatsiyasini kuzatdi

Atrof-muhit monitoringi

Atrof-muhit monitoringi – bu atrof-muhit manbalari yoki atrof-muhitdagi radionuklidlar kontsentratsiyasi tufayli tashqi doza tezligini oʻlchash.

Manba monitoringi

Manba monitoringi ionlashtiruvchi nurlanish monitoringida qoʻllanadigan oʻziga xos atama boʻlib, IAEA maʼlumotlariga koʻra, atrof-muhitga chiqarilayotgan radioaktiv moddalardagi faollikni yoki obʼyekt yoki faoliyat ichidagi manbalar tufayli tashqi doza tezligini oʻlchashdir.

Shu nuqtai nazardan, manba radiatsiya taʼsiriga olib kelishi mumkin boʻlgan har qanday narsa, masalan, ionlashtiruvchi nurlanish yoki radioaktiv moddalarni chiqarish orqali. „Standart manba“ iborasi, shuningdek, ionlashtiruvchi nurlanish metrologiyasida kalibrlash standart manbai boʻlishning aniq kontekstida de-fakto atama sifatida ishlatiladi.

Havo filtrlarini radioaktiv ifloslanish uchun tekshirish vaqtida toʻliq himoya vositalarini kiygan xodimlar

Turli radionuklidlar, atrof-muhit muhiti va ob’ekt turlari uchun manba va atrof-muhit radiatsiya monitoringi dasturlari va tizimlarini loyihalash va ishlatishning uslubiy va texnik tafsilotlari IAEA Xavfsizlik standartlari seriyasi RS-G-1.8 ^[2] va IAEA xavfsizligida keltirilgan. Hisobotlar seriyasi № 64.^[3]

Radiatsiyadan himoya qilish vositalari

Kalibrlangan nurlanishdan himoya vositalaridan foydalangan holda amaliy nurlanish oʻlchovi himoya choralarining samaradorligini baholashda va jismoniy shaxslar tomonidan qabul qilinishi mumkin boʻlgan nurlanish dozasini baholashda muhim ahamiyatga ega. Radiatsiyadan himoya qilish uchun oʻlchov asboblari ham „oʻrnatilgan“ va koʻchma (qoʻlda yoki tashish mumkin).

Oʻrnatilgan asboblar

Oʻrnatilgan asboblar hududdagi umumiy radiatsiya xavfini baholashda muhim boʻlgan joylarga oʻrnatiladi. Misollar oʻrnatilgan „hudud“ radiatsiya monitorlari, Gamma blokirovka monitorlari, xodimlarning chiqish monitorlari va havodagi zarrachalar monitorlari.

Hududdagi radiatsiya monitori atrof-muhit radiatsiyasini, odatda rentgen, gamma yoki neytronlarni oʻlchaydi; bular manbadan oʻnlab metrdan ortiq diapazonda sezilarli darajada radiatsiya darajasiga ega boʻlishi mumkin boʻlgan va shu bilan keng maydonni qamrab oladigan nurlanishlardir.

Gamma-nurlanish „interlok monitorlari“ yuqori radiatsiya darajasi mavjud boʻlgan hududga xodimlarning kirishiga yoʻl qoʻymaslik orqali ishchilarga ortiqcha dozaning tasodifiy taʼsirini oldini olish uchun ilovalarda qoʻllanadi. Ular jarayonga toʻgʻridan-toʻgʻri kirishni bloklaydi.

Havodagi ifloslanish monitorlari radioaktiv zarrachalarning yutilishi yoki xodimlarning oʻpkasiga toʻplanishidan himoya qilish uchun atrof-muhit havosidagi radioaktiv zarrachalar kontsentratsiyasini oʻlchaydi. Ushbu asboblar odatda mahalliy signal beradi, lekin koʻpincha zavod hududlarini evakuatsiya qilish va xodimlarning havo bilan ifloslanishi yuqori boʻlgan havoga kirishining oldini olish uchun oʻrnatilgan xavfsizlik tizimiga ulanadi.

„Xodimlarning chiqish monitorlari“ (PEM) „kontaminatsiya nazorati ostidagi“ yoki potentsial ifloslangan hududdan chiqayotgan ishchilarni kuzatish uchun ishlatiladi. Ular qoʻl monitorlari, kiyim-kechak problari yoki butun tana monitorlari shaklida boʻlishi mumkin. Ular radioaktiv ifloslanish toʻplangan yoki yoʻqligini tekshirish uchun ishchilar tanasi va kiyimlari yuzasini nazorat qiladi. Bular odatda alfa yoki beta yoki gamma yoki ularning kombinatsiyasini oʻlchaydi.

Buyuk Britaniya Milliy Fizika laboratoriyasi oʻzining Ionlashtiruvchi nurlanish metrologiyasi forumi orqali bunday asbob-uskunalar bilan taʼminlash va foydalaniladigan signal darajalarini hisoblash metodologiyasi boʻyicha yaxshi amaliyot qoʻllanmasini nashr etadi.^[4]

Portativ asboblar

Amaldagi qoʻlda ion kamerali tadqiqot sanagichi

Portativ asboblar qoʻlda yoki tashish mumkin. Qoʻlda ushlab turiladigan asbob odatda ob’ektni yoki shaxsni batafsil tekshirish yoki oʻrnatilgan asboblar mavjud boʻlmagan hududni baholash uchun oʻlchov oʻlchagich sifatida ishlatiladi. Ular, shuningdek, xodimlarning chiqishi monitoringi yoki sohada xodimlarning ifloslanishini tekshirish uchun ishlatilishi mumkin. Bular odatda alfa, beta yoki gamma yoki ularning kombinatsiyasini oʻlchaydi.

Tashish mumkin boʻlgan asboblar odatda doimiy ravishda oʻrnatilishi mumkin boʻlgan asboblardir, lekin xavf mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan doimiy monitoringni taʼminlash uchun vaqtinchalik hududga joylashtiriladi. Bunday asboblar koʻpincha oson joylashtirish uchun aravachalarga oʻrnatiladi va vaqtinchalik operatsion vaziyatlar bilan bogʻliq.

Buyuk Britaniyada HSE tegishli dastur uchun toʻgʻri radiatsiya oʻlchash asbobini tanlash boʻyicha foydalanuvchi yoʻriqnomasini chiqardi.^[5]

Asbob turlari

Quyida bir qator tez-tez ishlatiladigan aniqlash asboblari keltirilgan.

• ionlash kameralari
• proportsional hisoblagichlar
• Geiger hisoblagichlari
• Yarimoʻtkazgichli detektorlar
• Sintilatsiya detektorlari
• Havodagi zarrachalar radioaktivligi monitoringi

Har birining toʻliq tavsifi uchun havolalarga rioya qilish kerak.

Ushbu maqola Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti Fizika fakulteti talabasi Abduvaliyeva Madina tomonidan Wikitaʼlim loyihasi doirasida ingliz tilidan tarjima qilindi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. International Atomic Energy Agency. IAEA Safety Glossary: Terminology Used in Nuclear Safety and Radiation Protection. Vienna: IAEA, 2007. ISBN 978-92-0-100707-0. 
2. International Atomic Energy Agency. Environmental and Source Monitoring for Purposes of Radiation Protection, IAEA Safety Standards Series No. RS–G-1.8. Vienna: IAEA, 2005. 
3. International Atomic Energy Agency. Programmes and Systems for Source and Environmental Radiation Monitoring. Safety Reports Series No. 64.. Vienna: IAEA, 2010 — 234-bet. ISBN 978-92-0-112409-8. 
4. Operational Monitoring Good Practice Guide „The Selection of Alarm Levels for Personnel Exit Monitors“ Dec 2009 – National Physical Laboratory, Teddington UK
5. „Archived copy“. 2020-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 26-avgust.