Shri Lankada choy yetishtirish

Choy plantatsiyasi (Dambatenne estates) dengiz sathidan taxminan 1800 m balandlikda, Haputale, Hill Country

Shri Lanka (ilgari Seylon deb atalgan) Camellia sinensis var. assamica va Camellia sinensis var. sinensis yetishtirishga imkon beruvchi iqlim va turli balandliklarga ega, mamlakatda yetishtiriladigan choyning asosiy qismini assamica navi egallaydi. Choy yetishtirish Shri Lankadagi asosiy valyuta manbalaridan biri boʻlib, yalpi ichki mahsulotning 2 foizini tashkil etadi va 2021-yilda Shri Lanka iqtisodiyotiga 1,3 milliard AQSh dollaridan ortiq hissa qoʻshgan^[1]. U toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita 1 milliondan ortiq odamni ish bilan taʼminlaydi va 1995-yilda choy plantatsiyalari hamda tomorqalarida 215 338 kishi bevosita ish bilan taʼminlangan. Bundan tashqari, kichik xo‘jaliklar tomonidan choy ekish minglab kishilarni ish bilan ta’minlanish manbai bo‘libgina qolmay, o‘n minglab oilalar uchun asosiy tirikchilik vositasi hamdir. Shri Lanka choy yetishtirish boʻyicha dunyoda toʻrtinchi oʻrinda turadi. 1995-yilda u dunyodagi yetakchi choy eksportchisi boʻlib, mamlakat choy eksporti jami jahon eksportining 23 foizini tashkil etdi va Shri Lanka 2020-yilda choy eksporti boʻyicha Xitoydan keyin ikkinchi oʻrinni egallagan^[2]. 340 million kilogramm bilan eng yuqori choy yetishtirish koʻrsatkichi 2013-yilda qayd etilgan boʻlsa, 2014-yilda bu koʻrsatkich biroz qisqartirilib, 338 million kilogrammgacha yetdi^[3].

Mamlakatning markaziy togʻli hududlaridagi namlik, salqin harorat va yogʻingarchilik yuqori sifatli choy yetishtirishga qulay iqlimni taʼminlaydi. Boshqa tomondan, Matara, Galle va Ratanapura kabi past balandlikdagi hududlarda yuqori yog‘ingarchilik va iliq harorat sharoitida yetishtirilgan choy kuchli tish qamashtiradigan xususiyatlarga ega bo‘ladi. Choy biomassasini yetishtirishning oʻzi ham past balandliklarda yuqoriroq darajada kuzatiladi. Bunday choy Yaqin Sharqda mashhurdir. Shri Lankada asosan an’anaviy qora choy yetishtirilsa-da, CTC, oq va yashil choy turlari ham ekiladi. Yetishtiriladigan yashil choyning ikki turi, yaʼni porox turi va sencha turlari mavjud^[4]. Bu sanoat mamlakatga 1852-yilda kirib kelgan britaniyalik plantator James Taylor tomonidan 1867-yilda joriy etilgan^{[5][6][7][8][9][10][11]}. Kichik xoʻjalik sharoitida choy ekish 1970-yillarda mashhurlikka erishgan. Shri Lanka choy eksporti bozorining aksariyati Yaqin Sharq va Yevropada joylashgan boʻlsa-da, uning yuqori sifatda yetishtiriladigan Nuwara Eliya choylari uchun butun dunyo boʻylab koʻplab talabgorlari ham bor^[4].

Tarixi

Qadimgi Ceylon choyi

1871-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Shri Lankaning umumiy aholisi 2,584,780 kishi edi. 1871-yildagi demografik taqsimot va plantatsiya hududlaridagi aholi soni quyidagicha^[12]:

Kandy tumani Shri Lankadagi choy yetishtirish markazidir

1871-yilgi demografik taqsimot

Tuman	Jami aholi	Mulklar soni	Mulkdagi aholi	Aholining mulklardagi foizi
Kandy tumani	258,432	625	81,476	31.53
Badulla tumani	129,000	130	15,555	12.06
Matale tumani	71,724	111	13,052	18.2
Kegalle tumani	105,287	40	3,790	3.6
Sabaragamuwa tumani	92,277	37	3,227	3.5
Nuwara Eliya tumani	36,184	21	308	0.85
Kurunegala tumani	207,885	21	2,393	1.15
Matara tumani	143,379	11	1,072	0.75
Jami	1,044,168	996	123,654	11.84

Tijorat maqsadida choy yetishtirishning o‘sishi va tarixi

Henry Randolph Trafford, 1880-yillarda, Seylonda choy yetishtirishning kashshoflaridan biri

Balandlik bo‘yicha ro‘yxatga olingan choy yetishtirish

Shr Lankada 1959—2000-yillarda gektar va umumiy kvadrat milyada roʻyxatga olingan choy yetishtirish^[12]:

Yil	Yuqori balandlik gektar	Oʻrta balandlik gektar	Past balandlik gektar	Jami gektar	Jami kvadrat milya
1959-yil	74 581	66 711	46 101	187 393	723.5
1960-yil	79 586	69 482	48 113	197 181	761.3
1961-yil	76 557	97 521	63 644	237 722	917.8
1962-yil	76 707	97 857	64 661	239 225	923.7
1963-yil	76,157	95 691	65 862	237 710	917.8
1964-yil	81 538	92 281	65 759	239 578	925.0
1965-yil	87 345	92 806	60 365	240 516	928.6
1966-yil	87 514	93 305	60 563	241 382	932.0
1967-yil	87 520	93 872	60 945	242 337	935.7
1968-yil	81 144	99 359	61 292	241 795	933.6
1969-yil	81 092	98 675	61 616	241 383	932.0
1970-yil	77 549	98 624	65 625	241 798	933.6
1971-yil	77 936	98 624	65 625	242 185	935.1

Yil	Yuqori balandlik gektar	Oʻrta balandlik gektar	Past balandlik gektar	Jami gektar	Jami kvadrat milya
1972-yil	77 639	98 252	65 968	241 859	933.8
1973-yil	77 793	98 165	66 343	242 301	935.5
1974-yil	77 693	97 875	66 622	242 190	935.1
1975-yil	79 337	98 446	64 099	241 882	933.9
1976-yil	79 877	94 338	66 363	240 578	928.9
1977-yil	79 653	94 835	67 523	242 011	934.4
1978-yil	79 628	95 591	68 023	243 242	939.2
1979-yil	78 614	97 084	68 401	244 099	942.5
1980-yil	78 786	96 950	68 969	244 705	944.8
1981-yil	78 621	96 853	69 444	244 918	945.6
1982-yil	77 769	96 644	67 728	242 141	934.9
1983-yil	71 959	90 272	67 834	230 065	888.3
1984-yil	74 157	90 203	63 514	227 874	879.8

Yil	Yuqori balandlik gektar	Oʻrta balandlik gektar	Past balandlik gektar	Jami gektar	Jami kvadrat milya
1985-yil	74 706	89,175	67 769	231 650	894.4
1986-yil	73,206	85,216	64 483	222 905	860.6
1987-yil	72 773	84 445	64 280	221 498	855.2
1988-yil	72 901	84 227	64 555	221 683	855.9
1989-yil	73,110	84 062	64 938	222,110	857.6
1990-yil	73,138	83 223	65 397	221 758	856.2
1991-yil	73 331	82 467	65 893	221 691	856.0
1992-yil	74,141	85 510	62,185	221 836	856.5
1994-yil	51 443	56,155	79 711	187 309	723.2
1995-yil	51 443	56,155	79 711	187 309	723.2
1996-yil	52 272	56 863	79 836	188 971	729.6
1997-yil	51 444	58,155	79 711	189 310	730.9
1998-yil	51 444	58,155	79 711	189 310	730.9
2000-yil	52 272	56 863	79 836	188 971	729.6

Shri Lanka choylarining asosiy manzili

Shri Lanka choyining eng muhim tashqi bozorlari MDHning sobiq sobiq Sovet bloki davlatlari, Birlashgan Arab Amirliklari, Rossiya, Suriya, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni, Iroq, Buyuk Britaniya, Misr, Liviya va Yaponiya hisoblanadi^[13].

Shri Lanka choyi uchun eng muhim tashqi bozorlar millionlab kilogramm va millionlab funt choy import qabul qiluvchi quyidagi mamlakatlardir. Raqamlar 2000-yilda qayd etilgan^[12]:

Joʻnatishga tayyor choy qoplari

Jami eksportlar

Mamlakat	Million kilogramm	Million funt	Jami foizda
MDH mamlakatlari	57.6	127.0	20
BAA	48.1	106.0	16.7
Rossiya	46.1	101.6	16.01
Suriya	21.5	47.4	7.47
Turkiya	20.3	44.8	7.05
Eron	12.5	27.6	4.34
Saudiya Arabistoni	11.4	25.1	3.96
Iroq	11.1	24.5	3.85
Birlashgan Qirollik	10.2	22.5	3.54
Misr	10.1	22.3	3.51
Liviya	10.0	22.0	3.47
Yaponiya	8.3	18.3	2.88
Germaniya	5.0	11.0	1.74
Boshqalar	23.7	52.2	8.23
Jami	288	634.9	100

Daromad statistikasi

Yil	Choyning umumiy eksport tushumi (million AQSH$)[14]
2019-yil	1,346
2020-yil	1,241
2021-yil	1,324
2022-yil	1,258

Brendlash

Ceylon choyining sher tasvirli logotipi

Shri Lanka choy kengashi Ceylon choyining sher tasvirli logotipining qonuniy egasi hisoblanadi. Logotip koʻplab mamlakatlarda savdo belgisi sifatida roʻyxatdan oʻtgan. Choy paketida sher tasvirli logotip tushirilishi uchun u toʻrtta mezonga javob berishi kerak:

1. Sher tasvirli logotip faqat Ceylon choyining isteʼmol paketlarida ishlatilishi mumkin.
2. Paketlarda 100 foiz sof Ceylon choyi boʻlishi kerak.
3. Qadoqlash faqat Shri Lankada amalga oshirilishi kerak.
4. Sher tasvirli logotipdan foydalanadigan brendlar Shri Lanka choy kengashi tomonidan belgilangan sifat standartlariga javob berishi kerak^[15].

Logotip butun dunyoda „yuqori sifatning taniqli belgisi“ hisoblanadi^[16]. Shri Lanka choy kengashi Shri Lanka milliy kriket terma jamoasi va Shri Lanka ayollar milliy kriket terma jamoasining chet elga sayohatlarni taʼminlagan holda jamoalarga 4 million AQSh dollari miqdorida uch yilga homiylik qilish toʻgʻrisida shartnoma imzolagan^[17].

Tadqiqot

Choy tadqiqot instituti

Shri Lankada choy tadqiqotlari toʻgʻrisidagi qonun 1925-yilda parlament tomonidan qabul qilingan va Choy tadqiqot instituti (TRI) tashkil etilgan. Hozirgi vaqtda u choyni qayta ishlash va yetishtirish bilan bogʻliq yangi tadqiqotlar hamda texnologiyalarni ishlab chiqaradigan va tarqatadigan mamlakatdagi yagona milliy organdir^[18].

1970-yillarning boshidan boshlab, AQShning Maryland shtati Bethesda shahridagi joylashgan Milliy stomatologik tadqiqotlar institutining ikki nafar tadqiqotchisi bir qator ilmiy loyihalarni amalga oshirdi. Ular Kandydan 80 kilometr (50 mil) uzoqlikda joylashgan Dunsinane va Harrow choy plantatsiyalarida ishlaydigan ko‘p sonli tami choy iborat uzoq muddatli tadqiqot guruhini tashkil etdilar. Ushbu muhim tadqiqot choy ishchilarining og‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasining an’anaviy usullaridan hech qachon foydalanmaganliklari ma’lum bo‘lgani tufayli amalga oshirildi. Bu gigiyena usullariga rioya etmaslik odamlarda parodontit kasallikning tabiiy rivojlanishiga sababchi boʻlar edi^[19].

Barqarorlik standartlari va sertifikatlari

Shri Lankada choyga tegishli barqarorlik standartlari va sertifikatlarini targʻib qiluvchi hamda qoʻllaydigan bir qator xalqaro va mahalliy tashkilotlar mavjud.

Shri Lankada faoliyat yurituvchi xalqaro tashkilotlar orasida Rainforest Alliance, Fairtrade, UTZ Certified va Ethical Tea Partnershiplar mavjud. Mamlakatdagi kichik organik fermerlar uyushmasi (SOFA) organik dehqonchilikka bagʻishlangan mahalliy tashkilotdir.

Galereya

• 
  Wewalthalawadagi choy plantatsiyalari
• 
  Uva, Haputale yaqinidagi choy plantatsiyalari
• 
  Nuwara Eliyadagi choy plantatsiyalari
• 
  Choy barglarini terish
• 
  Choy barglari

Manbalar

1. Nadeera. „Lankan tea exports earned $ 1.3 Bn in 2021“ (inglizcha). Qaraldi: 1-fevral 2022-yil.
2. „Leading tea exporting countries worldwide in 2020“.
3. Central Bank of Sri Lanka, 2014, Annual Report, http://www.cbsl.gov.lk/pics_n_docs/10_pub/_docs/efr/annual_report/AR2014/English/content.htm (Wayback Machine saytida 2015-08-03 sanasida arxivlangan)
4. Smith, Krisi. World Atlas of Tea (inglizcha). Great Britain: Mitchell Beazley, 2016 — 157-bet. ISBN 978-1-78472-124-4. 
5. „TED Case Studies – Ceylon Tea“. American University, Washington, DC. 2015-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-noyabr 2013-yil.
6. „Sri Lanka tops tea sales“. BBC (1-fevral 2002-yil). 3-may 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2008-yil.
7. „Sri Lanka Tea Tour“. The Tea Association of the USA (august 11–17, 2003). 2011-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2008-yil.
8. „Role of Tea in Development in Sri Lanka“. United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. 2008-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
9. „South Asia Help for Sri Lanka's tea industry“. BBC News (4-aprel 1999-yil). 30-iyun 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2008-yil.
10. „Sri Lanka moves to protect tea industry“. BBC News (19-fevral 2003-yil). 7-aprel 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2008-yil.
11. „Just 64p a day for tea pickers in Sri Lanka“. BBC News (20-sentabr 2005-yil). 30-iyun 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2008-yil.
12. Holsinger, Monte. „Thesis on the History of Ceylon Tea“. History of Ceylon Tea (2002). 2009-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-aprel 2009-yil.
13. „Sri Lanka tops tea sales“. BBC (1-fevral 2002-yil). 2004-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-aprel 2009-yil.
14. „Merchandize exports reached US$ 13 Bn in 2022“. Ada Derana (2023-yil 31-yanvar). 2023-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 31-yanvar.
15. „Tea from Sri Lanka“. Sri Lanka Export Development Board. Qaraldi: 27-mart 2021-yil.
16. Johnsson, S. „The green gold from Sri Lanka“ (23-may 2016-yil). Qaraldi: 27-mart 2021-yil.
17. „ʻʻCeylon Tea’’ - The Official Overseas Sponsor of Sri Lanka Cricket“. srilankateaboard.lk. Sri Lanka Tea Board (7-yanvar 2015-yil). 2022-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-mart 2021-yil.
18. Who we are (Wayback Machine saytida 2017-04-27 sanasida arxivlangan), Tea Research Institute — Sri Lanka, Retrieved April 2017
19. Löe, H, et al. Natural history of periodontal disease in humans. J Clin Perio 1986;13:431-440.

Adabiyotlar

• George Thornton Pett. The Ceylon Tea-Makers' Handbook. The Times of Ceylon Steam Press, Colombo, 1899. 

Havolalar

• pureceylontea.com, Shri Lanka choy kengashining rasmiy veb-sayti
• Taylor, Lipton va Ceylon choyining tugʻilishi