Soʻgʻd ixshidlari

Soʻgʻd ixshidlari (Samarqand va Unashi ixshidlari deb ham ataladi ) — 642—755-yillarda poytaxti Samarqand boʻlgan Soʻgʻd bekliklaridan birida hukmronlik qilgan asosan dehqonchilik va savdo-sotiq bilan shugʻullangan soʻgʻd sulolasi hisoblanadi[1].

Sultonlik unvoni " Ixshid " (sugʻ. xšyδ, xšēδ – yoqilgan. „hukmdor“) kelib chiqishi eroncha: Olimlar uni turli xil tarzda qadimgi eron tilidagi „ xshaeta“ ( " poruvchi ", " yaqin ") ildizidan yoki " xshāyathiya " (" hukmdor ", " shoh ") dan olishgan, undan „ shoh“ (" shoh ") kabi unvon berilgan[1]. Poytaxti Samarqand boʻlgan Soʻgʻd ixshidiylari musulmonlarning Mavarinoniyni bosib olishi davrida hamda mamlakatni qoʻshni hududlar hisobiga kengaytirish oqibatida tashkil qilingan.

Soʻgʻd Ixshidlar sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlab Keshda hukmronlik qilgan Shishpir 631–642 yillarda Samarqandni egalladi. Ixshidlar sulolasiga asos solgan[2]. Uning Samarqanddagi hukmronligi 437-yildan boshlab shaharni oʻz qoʻliga olgan xun qabilalarining hukmronligidan keyin sodir boʻldi. Mamlakat asoschisi Shishpirdan keyin Xitoy yilnomalarida qayd etilgan va nomiga tanga zarb qilinganligi tufayli mashhur boʻlgan bir necha avlod podshohlari oʻtgan[2].

Hunlar merosi Shishpir tanga zarb etilishida yaqqol namoyon boʻladi, chunki tanga zarb qildirish uchun Hunlarning Y shaklidagi tamgʻasini qabul qilgan (</img>) tangalarining orqa tomonida shunday belgi qoʻyilgandan keyingina tanga maqsadga muvofiq ishlatilina olardi[2]. Shunday qilib, eftalit belgisi Samarqandning qoldiq tangalarida paydo boʻladi, ehtimol, eftalitlarning Soʻgʻdiyona ustidan hukmronligi natijasidir va musulmonlar Mavarintonni bosib olishdan oldin soʻgʻd tangalarida koʻzga tashlanadi[3].

left|thumb|Afrosiyob-soʻgʻd yozuvlari

Podshoh Varxuman Unash uning oldiga kelganida elchi ogʻzini ochdi va shunday dedi: "Men Pukarzat, Chagʻanyanning dapirpati (kansleri)man. Men bu yerga Chagʻoniyon hukmdori Turontoshdan Samarqandga, podshoh huzuriga yetib keldim va bir muddat avval podshohning qarindoshi boʻldim. Mendan qoʻrqmanglar: men Samarqand xudolaridan ham, Samarqand yozuvidan ham yaxshi xabardorman, podshohga ham yomonlik qilganim yoʻq. Va shoh Varxuman Unash u bilan xayrlashdi. Va keyin dapirpat (kansler) Chacha:

— Elchi libosidagi yozuv, Afrosiyob bitiklari.

Afrasiyob tasvirlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Samarqanddagi Afrasiyob suratlari milodiy VII asr oʻrtalariga toʻgʻri keladi. Ixshid davrining boshlarida, ixshid shohi Varxumonning chet ellik arboblarni qabul qilishini koʻrsatadi. Ular, tahminlarga koʻra, milodiy 655-yilda yozilgan. Yaʼni, aʼzolari rasmlarda keng tasvirlangan Gʻarbiy Turk xoqonligi 657-yilda qulashidan biroz vaqt oldingi vaqt edi. Miloddan avvalgi VII asrda Tang sulolasi Oʻrta Osiyoda oʻz hududini koʻpaytirdi[4][5][6]. Xususiy uyning toʻrt devorida qoʻshni Markaziy Osiyoning uch-toʻrt davlatining hududi tasvirlangan. Shimoliy devorda Xitoy (Xitoy bayrami, imperator qayiqda va imperator ovda), janubiy devorda Samarqand (yaʼni Eron dunyosi: ajdodlar sharafiga diniy dafn marosimi. Navroʻz bayrami), sharqiy devorda Hindiston joylashgan (munajjimlar va pigmeylar mamlakati sifatida, lekin u yerda rasm juda buzilgan).

Tang sulolasi davridagi oltita asosiy protektoratlar xaritasi. Anxi protektorati (Gʻarbni tinchlantirish boʻyicha general protektorat) Anxi (kāngīngīngān) sifatida qayd etilgan.

Xitoyliklar Oʻrta Osiyoda oʻz siyosiy hokimiyatini Gʻarbiy turklar hisobiga, Ansi protektoratini tuzish va xitoylar tomonidan yaratilgan viloyatlarda mahalliy hukmdorlarni rasmiy ravishda hokim qilib tayinlash orqali mustahkamladilar. 650-655 yillarda allaqachon. n. e. Varxuman xitoylar tomonidan „Qanju shohi“ (Soʻgʻdiyona) va hokim sifatida tan olingan, Xitoy yilnomalarida yozilishicha:[7]. Uje v 650—655 gg. n. e. Varxuman xitoylar tomonidan "Kanju podshosi (Soʻgʻdiyona) va noibi sifatida tan olingan, bu haqda Xitoy yilnomalarida qayd etilgan[8]:

Yongxuy (650-655) davrida imperator Gaozong bu hududni Kangyu hukumatiga aylantirdi va mamlakat qiroli Uorhumanga gubernator unvonini berdi.

— Varhuman haqida Xitoy yilnomalari[8][9].

Yongxuy (650-655) davrida imperator Gaozong bu hududni Kangyu hukumatiga aylantirdi va mamlakat qiroli Uorhumanga gubernator unvonini berdi. Varhuman haqida Xitoy yilnomalari[8]Mode, Markus (2006). "Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details". Rivista degli studi orientali 78: 108. ISSN 0392-4866. https://www.jstor.org/stable/pdf/41913392.pdf. /ref>[10].

Taxminan bir asr davomida mintaqada asosiy kuch boʻlib kelgan Gʻarbiy turklar 658-yilda Gʻarbiy turklarning Tang istilosidan va ularning hukmdori Ashin Helu vafotidan keyin qulab tushdi. Shundan keyin ular xitoylarning qaramiga aylandi[11].

Bu davrda ixshidlar va boshqa Oʻrta Osiyo jamoalari harbiy yordam soʻrab Xitoyga qayta-qayta murojaat qilishgan, ammo bu soʻrovlar odatda quruq vaʼdalar bilan bajarilgan, chunki general Gao Syanji boshchiligidagi Xitoy armiyasi Tibetga qarshi urush bilan band edi, Oʻrta Osiyoga berish uchun yetarli qoʻshin yoʻq edi[12].

Epilogi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu chiziq Abbosiylar davrigacha saqlanib qolgan, garchi oʻsha paytga kelib uning joylashgan joyi Istixon[1] boʻlgan. Fargʻona bekligidagi hukmdorlar " ixshidlar " deb ham atalgan. Keyinchalik esa Amir atamasi bilan almashgan.

Gurek posho

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻgʻd podshohlarining eng koʻzga koʻringan va gʻayratlilaridan biri Gurek edi, u 710-yilda oʻzidan oldingi Tarxunni taxtdan agʻdarib tashladi va qariyb oʻttiz yil davomida oʻzgaruvchan ittifoqlar orqali kengayib borayotgan Umaviylar xalifaligi va Turgʻash xoqonligi oʻrtasida beqaror muxtoriyatni saqlab qolishga muvaffaq boʻldi, bu orada xalq orasidagi ichki nizolarga ham barham berdi[13].Maʼlumki, 718-yilda Gurek arablarga qarshi qoʻllab-quvvatlashni soʻrab Xitoy sudiga elchixona yuborgan, ammo katta xarajat va masofa tufayli harbiy yordam rad etilgan[14][15]:

Shunda qirol Gurek arablar bilan urushda g‘alaba qozona olmadi. U yordam so'rash uchun keldi, ammo imperator uni so'rovini rad etdi.

— Новая книга Тан, книга 221[16][15].

Bunga javoban arab gubernatori Gurekning oʻrniga yaqin atrofdagi Penjikent hukmdori Devashtichni Samarqand hukmdori etib tayinlaganligi haqida tarix manbalarida oʻqishimiz mumkin[14]. Samarqandning ayrim tangalari Devashtich tomonidan chiqarilgan va bu hodisa shu yilga toʻgʻri keladi[14]. 722-yilda Devashtchilar qoʻzgʻoloni magʻlubiyatga uchragach, mintaqadagi arab qudrati oʻsishda davom etdi. Bu vaziyatda Devashtich chekinishga majbur boʻlgan.

Turgar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻnggi ixshid hukmdori Turgar hukmronligi musulmon Umaviylar hokimi Nasr ibn Sayyorning ancha qulay nazorati ostida nisbiy farovonlik davrini boshdan kechirganligi aytlgan. Bu hol Abu Muslim qoʻzgʻoloni va 750-yilda Abbosiylar xalifaligi barpo boʻlguniga qadar davom etdi. Shundan soʻng soʻgʻdiylar islomni qabul qilishga majbur boʻlgan va oʻz dinlaridan chiqib islomni qabulgan buning asosiy sababi esa jon soligʻi edi[17].

Turgar milodiy 750-yilda Xitoyga elchili guruh yuboradi. Bu vaqtda Xitoy yurishlarni toʻxtatgan edi, qoʻllab-quvvatlashni soʻrash uchun borgan guruh tasdiq javob bilan qaytishadi[18]. Talas jangida arablar tomonidan strategik magʻlubiyatga uchraganidan va milodiy 751-yilda Anxi protektorati tarqatib yuborilganidan soʻng, Xitoyning Ixshidlarni qoʻllab-quvvatlashiga umidlar tez orada yoʻqoldi. 755-yilda An Lushanning ichki qoʻzgʻoloni paytida Xitoyliklar Oʻrta Osiyodan qolgan barcha qoʻshinlarini olib chiqib ketishga majbur boʻlib, ixshidlarni arablarga qarshi har qanday diplomatik yordamdan mahrum qildilar[12].

Turgar, manbalarda keltirilishicha, milodiy 755-757 yillarda taxtdan agʻdarilgan va uning nomi bilan tanga zarb qilish toʻxtatilgan[18]. Arab-soʻgʻd uslubidagi tangalar endi Samarqandda Xuroson hukmdori Abu Dovud Xolid ibn Ibrohim[18] nomidan zarb qilingan. Soʻgʻdlarning yagona qarshilik koʻrsatishi endi Arab xalifaligi ichidagi ichki ijtimoiy yoki diniy qoʻzgʻolon koʻrinishidagi nizolar edi[12].


Qirol Varxuman Unash Afrasiyob freskalarida xorijiy delegatsiyalarni qabul qilmoqda, Samarqand, taxminan 655-yil (qayta qurish)


Tangalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ixshidlar, asosan, xitoy tipidagi mis tangalar (Kaiyuan Tongbao tipidagi, markazida kvadrat teshikli dumaloq), hukmdorning nomi va unvoni koʻrsatilgan oromiy va soʻgʻd tillarida rivoyatlar bitilgan tangalardan foydalanishgan[19]. Oromiy afsonasida MLKA „shoh“ unvoni, soʻgʻd afsonasida xšēd (ixshid, „hukmdor“) unvoni ishlatiladi[19]. Ixshidlar ham old tomonida hukmdorning yuzi, orqa tomonida olov qurbongohi tasvirlangan sosoniy tipidagi bir necha kumush tangalar chiqargan[14][20].

= "Ixshid" unvoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arab mualliflari bu unvon Fargʻona hukmdori tomonidan ham xuddi shu davrda qoʻllangani haqida xabar beradilar: Ibn al-Asirning xabar berishicha, aynan Fargʻona ixshidi xitoyliklarni arablarga qarshi yordamga chaqirib, Talas jangiga olib kelgan[1]. Keyinchalik arablar istilosidan soʻng bu unvon tugatilgan.

Oʻrta Osiyoda unvonning nufuzi X asrgacha, bobosi fargʻonalik boʻlgan turkiy sarkarda va Misr hukmdori Muhammad ibn Tugʻj tomonidan qabul qilingangacha yuqori boʻlgan. Uning unvonidan keyin Muhammad al-Ixshid asos solgan qisqa muddatli sulola Ixshidlar sulolasi[1] deb nomlanadi. Keyin esa mamlakat boshliqlariga nisbatan Amir unvoni qoʻllangan

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bosworth 1971.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran 45: 155. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. Archived from the original on 2021-12-08. https://web.archive.org/web/20211208210442/https://www.jstor.org/stable/25651416. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]
  3. ↑ Rezakhani 2017a.
  4. ↑ Baumer, Christoph. History of Central Asia, The: 4-volume set (en). Bloomsbury Publishing, 18 April 2018 — 243-bet. 978-1-83860-868-2. 
  5. ↑ Whitfield, Susan. The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith (en). British Library. Serindia Publications, Inc., 2004 — 112-bet. 978-1-932476-13-2. 
  6. ↑ Mode, Markus (2006). "Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details". Rivista degli studi orientali 78: 112. ISSN 0392-4866. https://www.jstor.org/stable/pdf/41913392.pdf. 
  7. ↑ Rezakhani, Khodadad. ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity (en). Edinburgh University Press, 15 March 2017 — 181–182-bet. ISBN 978-1-4744-0030-5. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Mode, Markus (2006). "Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details". Rivista degli studi orientali 78: 108. ISSN 0392-4866. https://www.jstor.org/stable/pdf/41913392.pdf. 
  9. ↑ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: „高宗永徽时，以其地为康居都督府，即授其王拂呼缦为都督。“ in „新唐书/卷221下 — 维基文库，自由的图书馆“ (zh). zh.wikisource.org. 2022-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-dekabr.
  10. ↑ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: „高宗永徽时，以其地为康居都督府，即授其王拂呼缦为都督。“ in „新唐书/卷221下 — 维基文库，自由的图书馆“ (zh). zh.wikisource.org. 2022-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-dekabr.
  11. ↑ Grenet, Frantz (2006). "What Was the Afrasiab Painting About?". Rivista degli studi orientali 78: 52. ISSN 0392-4866. Archived from the original on 2021-12-10. https://web.archive.org/web/20211210145411/https://www.jstor.org/stable/41913388. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Baumer, Christoph. The History of Central Asia: The Age of Islam and the Mongols (en). Bloomsbury Publishing, 30 May 2016 — 4–5-bet. 978-1-83860-940-5. 
  13. ↑ Gibb 1923.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran 45: 156–157. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. Archived from the original on 2021-12-08. https://web.archive.org/web/20211208210442/https://www.jstor.org/stable/25651416. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]
  15. ↑ 15,0 15,1 陈, 燕; 王, 文光. 《新唐书》与唐朝海内外民族史志研究 (zh). Beijing Book Co. Inc., 1 April 2016 — 190-bet. ISBN 978-7-5482-2594-2.  „Источник“ (deadlink). 2022-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-dekabr.
  16. ↑ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: "其王乌勒伽与大食亟战不胜，来乞师，天子不许。" in „新唐书/卷221下 — 维基文库，自由的图书馆“ (zh). zh.wikisource.org. 2022-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-dekabr.
  17. ↑ Grube, Ernst J.. A Mirror for Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah Wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish, and Humayun Nameh (en). Marg Publications, 1991 — 19-bet. 978-81-85026-16-9. „Ko‘p uylar milodiy 738-yilda taxtga o‘tirgan Samarqand shohi Turg‘or davrida ta’mirlanib, bo‘yalgan ko‘rinadi. Faoliyatning bu bosqichi musulmon hukmdori Nasr ibn Sayyorning yarashtirish siyosatiga to‘g‘ri keladi. Bu mahalliy aholi islomni qabul qilgandan keyin Abu Muslim qoʻzgʻoloni bilan yakunlanishi kerak edi“ 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran 45: 154. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. Archived from the original on 2021-12-08. https://web.archive.org/web/20211208210442/https://www.jstor.org/stable/25651416. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]
  19. ↑ 19,0 19,1 ZEIMAL', E. V. (1994). "The Circulation of Coins in Central Asia during the Early Medieval Period (Fifth–Eighth Centuries A.D.)". Bulletin of the Asia Institute 8: 249. ISSN 0890-4464. Archived from the original on 2021-12-10. https://web.archive.org/web/20211210114505/https://www.jstor.org/stable/24048777. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]
  20. ↑ Šafiʿī, I. (2018). "ARAMAIC TRACES THROUGH COINS IN THE IRANIAN WORLD". Shodoznavstvo: 146. Archived from the original on 2022-03-22. https://web.archive.org/web/20220322164947/https://skhodoznavstvo.org.ua/sites/default/files/Archive/2018/82/7.pdf. Qaraldi: 2022-12-08. Soʻgʻd ixshidlari]]

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Muḥammad b. Ṭug̲h̲d̲j / Bacharach, Jere L. // Encyclopaedia of Islam. 2nd ed : [angl.] : in 12 vol. / edited by C. E. Bosworth; E. van Donzel; W. P. Heinrichs & Ch. Pellat. Assisted by F. Th. Dijkema (pp. 1—384), P. J. Bearman (pp. 385—1058) and S. Nurit. – Leiden : E. J. Brill, 1993. – Vol. 7. (platn.) 
  • Ik̲h̲s̲h̲īd / Bosworth, C. E. // Encyclopaedia of Islam. 2nd ed : [angl.] : in 12 vol. / edited by B. Lewis; V. L. Ménage; J. Schacht[en] & Ch. Pellat. Assisted by C. Dumont, E. van Donzel and G. R. Hawting[en]. – Leiden : E. J. Brill, 1986. – Vol. 3. (platn.)
  • Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC 499987512.
  • Rezakhani, Khodadad. ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press, 2017a. 978-1-4744-0030-5.