Topshur

Topshur (moʻgʻ.: topshuur) — 2 ta soch torli (kvarta sozlangan) yulingan cholgʻu asbobi . Uzunligi taxminan 780 mm. Shitirlash usuli bilan chalinadi. Shimoli- gʻarbiy Moʻgʻuliston[1] va Oltoy[2][3] da tarqalgan.

Cholgʻu nomi, „top“ — zarba, shitirlash va „xur“ — shoʻr guruhi turkiy tillaridagi cholgʻu asboblarining umumlashtirilgan nomidan kelib chiqqan.

Aslida, torlar kvartadan (yaʼni, diatonik emas) biroz kengroq sozlangan. Buni esa shitirlashdan boshqa usul deb atash qiyin. Chunki anʼanaviy topshur hamrohligi sinkop va qoʻpol kuchga yoʻl qoʻymaydi — faqat 4/4 ritmda bilak bilan yuqoriga va pastga silkitish. Aynan shu tizim va chalish turi topshur musiqasiga oʻziga xos Oltoy oʻziga hosligini yaratadi.

Topshur odatda kaichi (xalq hikoyachilari) tomonidan dostonlarni ijro etish uchun ishlatiladi. Tadqiqotchi A.V.Anoxin (1874-1931) topshur haqida shunday yozadi: Andoza: Qoʻshtirnoqning boshi Oltoyliklar orasida torli cholgʻu „topshuur“ deb nomlanadi va balalayka shakliga ega, lekin torlari baland tovush chiqarmaydi. uning torlari ot yungidan, yupqa arqonda oʻralgan holda qoʻllanadi… Ular xuddi balalaykada chalganday oʻynaydilar. Osiyoliklar orasida bunday toʻrtinchilar (oʻtkir, biroz choʻzilgan — F.G.) konsonans deb tushuniladi, chunki ular boshlanishi va yakuniy chalinishi, garmonik akkord kabi uni dominant interval sifatida tasniflash mumkin.  Toʻrtchilardan tashqari, topshur hamrohligida sof kvinta, katta yoki kichik seksta beradi. Mana biz topshur bir vaqtda undosh tovushlar koʻrinishida eshitgan barcha intervallar Andoza: Iqtibosni yakunlash.

Oltoy torli cholgʻusi „topshuur“ deb nomlanadi va balalayka shakliga ega, lekin undagi torlar ot yungidan yupqa arqonga oʻralgan holda ishlatilganligi sababli unchalik baland emas. Osiyoliklar bunday kvartslarga ega (oʻtkir, biroz choʻzilgan — FG) konsonans deb tushuniladi, chunki ular qoʻshiq aytishni boshlaydi va tugatadi, garmonik akkord kabi uni dominant intervalgacha tasniflash mumkin.  Toʻrtchilardan tashqari, topshur hamrohligida sof kvinta, katta yoki kichikseksta beradi. Mana biz topshurda „bir vaqting oʻzida“ shaklida eshitgan barcha intervallar.

Hozirda topshurni qoʻllash sohalari oʻsib bormoqda: ular nafaqat anʼanaviy dostonni oʻynab, ansambllarda faol foydalanilmoqda. Tuvaliklar esa har doim qoʻshiqqa ega boʻlgan, ammo doston emas.

Tovush paneli shakliga kelsak, u har xil boʻlishi mumkin — yumaloq yoki qoshiq shaklidan kvadratgacha, uchburchak (balalaika kabi) yoki daraxtning boʻylama kesilishiga yaqin (agar usta chaxlashga eringan boʻlsa). Yuqori tovush paneli xom teridan qilingan (shunda tovush koʻproq zichroq, barabanga oʻxshaydi) yoki yupqa yogʻoch qatlamidan, shunda tovush yarim akustik gitaraga oʻxshaydi.

Klassik musiqachi nuqtai nazaridan topshur juda ibtidoiy. Biroq, bu unday emas: uning kamchiliklari fazilatlarga aylanadi. Faqat ikkita torning mavjudligi oʻziga xos oʻyin texnikasidan foydalanishga imkon beradi va uzun boʻyinli boʻyinbogʻli topshur juda qiziqarli diatonik boʻlmagan tavakkal tovushlarni oʻynashga imkon yaratadi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Итс Р. Ф., Решетов А. М.. Корейские и монгольские коллекции в собраниях МАЭ. Изд-во "Наука," Ленинградское отд-ние, 1987 — 158-bet. 
  2. ↑ Советская энциклопедия. Музыкальный энциклопедический словарь, 1990 — 549-bet. 
  3. ↑ Музыкальная энциклопедия, Советская энциклопедия, 1981 — 577—578-bet. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • „Тобшуур“, Музыкальные инструменты. Энциклопедия. М.: Дека-ВС, 2008 — 582-bet. 
  • Кончев В.Е.. Школа игры на алтайском комусе, Горно-Алтайск, 2004 — 6—8-bet.