Yangi Qala tumani

Yangi Qala tumani — Afgʻonistonning Takhr viloyatidagi tuman. Iqtisodiy jihatdan bu tuman aholisi asosan qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanadi. Asosiy ekinlari sholi va bugʻdoy boʻlib, ortiqcha sholi qoʻshni tuman va viloyatlarga eksport qilinmoqda. Tumanda 64 ta qishloq bor. 2021-yil avgustidan boshlab Tolibon bu tumanni toʻliq nazorat qilib kelmoqda[1].

Tuman bir necha xil etnik guruhlardan iborat[2].

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Qala 247 kvadrat kilometr maydonga ega, bu nisbatan olib qaraganda Maltaning hududiy maydoniga teng. Tuman Panj daryosining irmogʻi Ab-i Rustaq daryosining suv havzasida joylashgan[3]. Tuman markazidan Khwaja Bahauddin tumaniga olib borib, Dashti Qala tumani markazigacha davom etadigan va Khwaja Ghar tuman markazigacha olib boradigan asosiy yoʻl bor[4].

Tuman sharqda Chah Ab tumani, janubi-sharqda Rustaq tumani, janubi-gʻarbda Khwaja Bahauddin tumani, gʻarbda Darqad va shimolda Khatlon bilan chegaradosh. Tojikiston viloyati boʻlgan Khatlondan tashqari barcha chegaradosh tumanlar Afgʻonistonning Takhr viloyatida joylashgan[5]. Panj daryosi Yangi Qalani Tojikistondan ajratib turadi[6].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Takharning eski xaritasi

Omonullaxon 1920-yillarda mahalliy boʻlmagan guruhlar bilan hududni mustamlaka qilishga uringan. Hududga pushtu tilida soʻzlashuvchilar yetib kelib, mahalliy oʻzbeklar va tojiklar bilan toʻqnashdilar[2].

Tuman rasmiy ravishda 1973-yilda Muhammad Ashraf Afgʻonistonning 325 tumani xaritasini tuzgan paytdan beri mavjud. 1998-yilga kelib bu toʻplam 329 taga koʻpaydi va Yangi Qala oʻzgarishsiz qoldi[7]. Biroq 2005-yilda Khwaja Bahauddin bu tumandan ajralib chiqdi va Yangi Qala tumani hududi qisqarib ketdi[8].

Jang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tolibon harakati tumanda birinchi marta 2009-yilda kuzatilgan. Hukumatga qarshi guruhlar (jumladan, Tolibon) va Afgʻoniston hukumati oʻrtasida toʻqnashuvlar boʻlgan.

2010-yil avgust oyida hukumatga qarshi kuchlar nazorat-oʻtkazish punktini tashkil qilib, bir askar va bir politsiyachini qoʻlga oldi[9]. Oktabr oyida NATO operatsiyasi Tolibon tumani rahbarini oʻldirdi[10]. Uch yildan soʻng, 2013-yil 8-fevralda ISAF yuqori darajadagi hujumni rejalashtirishda yordam bergan OʻIH rahbarini qoʻlga oldi[11]. Keyinchalik 2015-yilda Tolibon tumanni egallab olganini daʼvo qilgan, biroq rasmiylar bu haqiqat emasligini aytgan[12].

2017-yilning fevral oyida tumanda Tolibonni tumandan siqib chiqargan tozalash operatsiyasi oʻtkazildi[13]. Bir oy oʻtgach, Tolibon tumanning 15 % nazoratini oʻz qoliga olganini daʼvo qildi[14]. Keyingi may oyida Tolibon tumanlarning deyarli yarmini nazoratga oldi va bir kundan ortiq vaqt davomida politsiya nazorat punktini ushlab turdi[15]. Taxminan shu paytlarda xavfsizlik nuqtai nazaridan tuman boʻlimlarini viloyat markaziga koʻchirish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi[16]. Keyinchalik sentyabr oyida tuman markaziga qilingan hujum qaytarildi[17]. Yil oxirida BBC Yangi Qalada toliblar soni kam boʻlganini, yaʼni tuman har uch oyda bir marta hujumga uchraganligini xabar qildi[18].

2018-yilning 6-fevralida Afgʻoniston harbiy havo kuchlari tumandagi Tolibon qarorgohlariga reyd uyushtirdi va 12 nafar isyonchini[19] yoʻq qildi, may oyidagi navbatdagi reydda yana 6 nafar jangari yoʻq qilindi[20]. Oktabr oyida Takhar rasmiylari Tolibon tumanning yarmini nazoratga olganini aytdi[21]. Taxminan oʻsha paytda Tolibon tumandagi xavfsizlik postlariga hujum qilgan[22].

Tolibon 2019-yil 2-aprelda ikki soat davom etgan janglardan soʻng Kaftar Ali qishlogʻida joylashgan postni egalladi[23]. Oradan 32 kun oʻtgach, postga yana hujum uyushtirildi[24]. Iyul oyi oxirida noqonuniy qurollangan qoʻmondon tumandagi bir necha qishloqni bosib olib, hujumni toʻxtatdi[25]. Xuddi shu oyda yana bir xavfsizlik postiga hujum uyushtirildi[26]. 3-sentabr kuni hukumat tarafidagi militsiya pistirmaga uchragan va 11 kishi halok boʻlgan[27]. 2019-yil 10-sentabrda tuman Tolibon tomonidan bosib olindi[28]. 3 kundan soʻng, operatsiya natijasida tuman jangarilardan tozalandi[29].

Tolibon 2021-yil avgustigacha tumanni nazorat qilgan[1].

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tumanda 23960 nafar aholi istiqomat qiladi, aholining yarmini erkaklar, yarmini ayollar tashkil qiladi. Tumanda oʻrtacha yosh 16,5 boʻlib, 43,2 % aholi ishlaydi. Ularning 43,8 foizi ish qidiradi, biroq haligacha ishsiz. Oʻrtacha uy xoʻjaligi 6,7 kishini tashkil etadi, yaʼni tumanda 3576 ga yaqin xonadon bor.

Iqtisodiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Qalada aholi boshqa sohalarga qaraganda qishloq xoʻjaligida koʻproq mehnat qiladi. Biroq dehqonlarda mavjud dehqonchilik texnologiyalari va sugʻorish tizimlari yetarli emas. Tumanda palos va gilamdoʻzlik korxonalari mavjud. Tumanda aytarli savdo markazi mavjud emas. Yangi Qalada bitta oltin koni bor[30].

Tuman Tojikistonga geroin eksport qiladi[31].

Sogʻliqni saqlash va taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-yilda Yangi Qalada 15-24 yoshdagi odamlarning savodxonlik darajasi taxminan 45 % edi. Tumanda oʻqish imkoniyatlari va madrasalar soni cheklangan, maktablarda mablagʻ, xodimlar, binolar va jihozlar yetishmaydi, bu esa savodxonlik darajasining pastligiga olib keladi. Bundan tashqari, tumanda universitet ham mavjud emas.

Tumanda joylashgan uchta vrachlik punktida tibbiy xizmatdan foydalanish imkoniyati mavjud, biroq malakali shifokorlar, tuman shifoxonasi va toza ichimlik suvi yetishmasligi sababli oʻlim darajasi yuqoriligicha qolmoqda.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Mapping the advance of the Taliban in Afghanistan“ (inglizcha). BBC News (5-avgust 2021-yil). Qaraldi: 5-avgust 2021-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 Djalili, Mohammad-Raza. Tajikistan: The Trials of Independence. Routledge, 1998 — 9-bet. ISBN 0-7007-0420-5. 
  3. ↑ „Part IV: Description of Watersheds“. aizon.org. Qaraldi: 28-iyul 2020-yil.
  4. ↑ „Takhar Maps Combined“. nps.edu. AIMS. Qaraldi: 28-iyul 2020-yil.
  5. ↑ „Afghanistan Administrative Divisions“. aims.org.af. 2010-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-iyul 2020-yil.
  6. ↑ „Yangi Qala“. Google Maps. Qaraldi: 28-iyul 2020-yil.
  7. ↑ „Afghanistan District Maps“. maps.arcgis.com. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  8. ↑ „398 District Division Matching to 329 District Division“. aims.org. 2016-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  9. ↑ „Security Situation Report, Week 33, 13 – 19 August 2010“. info.publicingelligence.net. UN Department of Safety and Security (2010-yil avgust). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  10. ↑ CNN Wire Staff. „In Afghanistan, troops kill Taliban militants“. cnn.com. CNN (2010-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  11. ↑ Bill Roggio. „2 IMU Leaders Captured in Northern Afghanistan“. fdd.org. Federation for Defense of Democracies (11-fevral 2013-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  12. ↑ Pajhwok Report. „Taliban claim capturing 2 Takhar districts“. pajhwok.com. Pajhwok Afghan News (29-sentabr 2015-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  13. ↑ „Two Districts of Takhar Province Were Cleared of Taliban Presence/“. didpress.com (27-fevral 2017-yil). 2021-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  14. ↑ Zabihullah Mujahid. „Percent of Country under the control of Mujahideen of Islamic Emirate“. alemarahenglish.com (26-mart 2017-yil). 2020-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  15. ↑ „Baseline Mobility Assessment Summary Results Afghanistan: June 2017“. afghanistan.iom.int. International Organization for Migration (2017-yil iyun). 2018-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  16. ↑ Obaid Ali. „The Non-Pashtun Taleban of the North (3): The Takhar case study“. afghan-analysts.org (29-iyul 2017-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  17. ↑ ying. „Afghan forces repulse Taliban attack on district, six attackers killed“. xinuanet.com (2-sentabr 2017-yil). 2021-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  18. ↑ Shoaib Sharifi and Louise Adamou. „Taliban threaten 70% of Afghanistan, BBC finds“. bbc.com. BBC (31-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  19. ↑ Chengcheng. „Airstrikes kill 12 militants in N. Afghanistan“. xinhuanet.com (6-fevral 2018-yil). 2018-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  20. ↑ „6 militants killed in N. Afghan clash“. xinuanet.com (28-may 2018-yil). 2018-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  21. ↑ „Election in Takhar: Exasperation Towards Former MPs and Security Impediment“. reporterly.net (2018-yil 16-oktyabr). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  22. ↑ „Casualty Report“. The New York Times (26-oktabr 2018-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  23. ↑ „Casualty Report 4/4“. nytimes.com. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  24. ↑ „Casualty Report 5/9“. nytimes.com. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  25. ↑ Tamim Hamid. „Casualties Reported Among Govt Forces In Ongoing Takhar Clashes“. tolonews.com. TOLOnews (27-iyul 2019-yil). Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  26. ↑ „Casualty Report 8/1“. nytimes.com. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  27. ↑ „Casualty Report 9/5“. nytimes.com. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.
  28. ↑ „Takhar's Yangi Qala District Falls To Taliban: Officials“. TOLOnews. Qaraldi: 12-sentabr 2019-yil.
  29. ↑ TOLOnews. „TOLOnews on Twitter“. twitter.com (13-sentabr 2019-yil).
  30. ↑ „Jar-Bashi Mine, Yangi Qala District, Takhar, Afghanistan“. mindat.org (2002). Qaraldi: 28-iyul 2020-yil.
  31. ↑ „Monitoring of Drug Flow in Afghanistan“. unodc.org (2007). 2018-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2020-yil.