Môi trường đầu tư, theo một cách đặc biệt, luôn rất giống với đại dương. Bạn càng lặn sâu bạn sẽ càng thấy đại dương rộng lớn, và ở tận cùng đáy của đại dương luôn là những sinh vật cực kì đáng sợ và quái lạ. Đại đa số những nhà đầu tư chỉ nhìn thấy bề mặt nổi của môi trường đầu tư - những điều đơn giản và hiển nhiên với lập luận nghe có vẻ rất vững chắc. Thật không may là rất ít nhà đầu tư chịu bỏ thời gian và công sức để lặn sâu xuống tận cùng đáy đại dương. Từ trước đến nay những lập luận đơn giản và hiển nhiên luôn có một sức hút khó cưỡng, ít nhất là đối với những nhà đầu tư thiếu kinh nghiệm, công thức để kiếm tiền nhanh trên thị trường với những lập luận dễ hiểu và rõ ràng luôn có một sức hấp dẫn khó cưỡng.
Những nhà đầu tư nổi tiếng nhất trên thế giới luôn là những người có khả năng kháng cự những suy nghĩ rất hiển nhiên và đơn giản xuất hiện nhan nhản trên thị trường. Họ hiểu rằng những gì quá hiển nhiên và đơn giản thường sai, đơn giản vì đầu tư là một công việc cực kì khó khăn để kiếm tiền một cách dễ dàng. Bề mặt của biển luôn trông rất dễ chịu và đẹp đẽ, nó khiến cho chúng ta quên mất rằng đó chỉ là bề nổi của cả một thế giới rộng lớn nằm sâu dưới đáy đại dương. Mọi thứ luôn trong rất rõ ràng trên bề mặt và do đó nó luôn tạo ra một cảm giác chắc chắn đầy giả tạo, nhưng nếu bạn đang lặn sâu trong lòng đại dương thì đó sẽ là một câu chuyện hoàn toàn khác. Chỉ có những nhà đầu tư có khả năng thoát khỏi góc nhìn bề nổi và quyết định lặn sâu vào lòng của đại dương mới thật sự hiểu rằng đại dương rộng lớn và nguy hiểm đến như thế nào. Như một quy luật của tự nhiên, phần chìm của tảng băng luôn có kích thước lớn hơn phần nổi rất nhiều. Tương tự như thế, những điểm mù mà chúng ta không thể nhìn thấy một cách rõ ràng luôn có giá trị lớn hơn rất nhiều những kết luận quá hiển nhiên đến từ đám đông.
Những điều mọi người đều biết
Hầu hết những ý tưởng quá đơn giản và hiển nhiên đều là những cái bẫy nguy hiểm nhất trên thị trường. Những điều tưởng chừng như quá rõ ràng và không thể bàn cãi trong mắt với đám đông gần như toàn sai. Một ví dụ cơ bản là suy nghĩ "Cổ phiếu của một công ty tốt chắc chắn sẽ luôn là một khoản đầu tư tốt". Điều này quá đơn giản và hiển nhiên đến mức nó đã bẫy chết rất nhiều nhà đầu tư non nớt trên thị trường. Một công ty tốt chỉ là một khoản đầu tư tốt khi ít người nhận ra tiềm năng thật sự của nó, và qua đó giá trị của tiềm năng trên vẫn chưa được phản ánh hết vào giá cổ phiếu. Thời điểm mà một khoản đầu tư trở nên quá tốt để đám đông có thể từ chối tham gia cũng chính xác là khoảnh khắc mà nhà đầu tư thông minh nên từ chối tham gia vào cuộc chơi này, hoặc nếu họ đã mua từ trước thì nên chốt lời ngay lập tức. Một doanh nghiệp tốt có khả năng tạo ra dòng tiền kinh khủng không nhất thiết sẽ luôn là một khoản đầu tư tốt, tất cả đều phụ thuộc vào câu hỏi tiềm năng tăng trưởng của công ty đã được phản ánh hết vào giá hay chưa?
Lấy một ví dụ thực tế, Hòa Phát là một trong những doanh nghiệp sinh lời nhất sàn chứng khoán Việt Nam năm 2020 và 2021, các số liệu lợi nhuận hằng quý phá kỷ lục liên tiếp đã làm cho Hòa Phát trở thành cổ phiếu quốc dân của mọi nhà, và thế là Hòa Phát trở thành cổ phiếu quá tốt để có thể bỏ qua đối với đại đa số nhà đầu tư. Năm 2021 Hòa Phát vẫn là một doanh nghiệp tốt với khả năng tạo ra dòng tiền kinh doanh khủng khiếp, nhưng sẽ là một khoản đầu tư với hiệu suất yếu kém nếu bạn quyết định rót tiền khi mà giá cổ phiếu đã bật tăng quá cao trong quá khứ. Một doanh nghiệp tốt không nhất thiết sẽ là một khoản đầu tư tốt, tất cả đều phụ thuộc vào cái giá bạn đã bỏ ra để mua doanh nghiệp đó. Thời điểm tốt nhất để mua Hòa Phát là vào đầu năm 2020, khi mà lúc đó vẫn chưa nhiều người biết đến tiềm năng lợi nhuận thật sự của Hòa Phát khi vừa hoàn thành xong nhà máy Dung Quất. Hòa Phát đã liên tục tăng trong năm 2020 và nửa đầu năm 2021, và đám đông cứ nghĩ là Hòa Phát sẽ tăng mãi không có hồi kết. Các nhà đầu tư lớn, những người đã mua Hòa Phát từ những ngày đầu trong chu kỳ lên giá, đang chốt lời và gửi hàng lại cho những nhà đầu tư quyết định đầu tư vào Hòa Phát quá trễ với suy nghĩ đơn giản và hiển nhiên rằng "Cổ phiếu doanh nghiệp tốt thì chắc chắn sẽ là một khoản đầu tư tốt".
Một suy nghĩ đơn giản và hiển nhiên khác là "Nếu như giá mua đóng một vai trò quan trọng đến triển vọng lợi nhuận trong đầu tư, cách tốt nhất là cứ tìm mua các cổ phiếu giá trị đang được rao bán với cái giá rẻ mạt trên thị trường". Về cơ bản, đây là trường phái đầu tư giá trị được áp dụng một cách mù quáng trên thị trường, nhà đầu tư tìm các cổ phiếu với mức định giá cực kì thấp so với tiêu chuẩn chung của ngành và kỳ vọng rằng các khoản đầu tư này là những món hời hấp dẫn. Họ không hiểu tại sao các cổ phiếu này lại tiếp tục rớt giá thảm hại trong tương lai, không còn cách nào khác họ đành phải mua tiếp trung bình giá nhưng cổ phiếu vẫn tiếp tục rớt giá, lỗ lại chồng thêm lỗ mặc dù các cổ phiếu được mua đã rất rẻ khi so sánh với các khoản đầu tư tương tự khác trên thị trường. Câu trả lời cho trường hợp này là nhà đầu tư trên đã rơi vào cái bẫy giá trị (value trap), những cổ phiếu giá rẻ có lý do chính đáng của nó. Một doanh nghiệp tốt chưa chắc sẽ là một khoản đầu tư tốt nếu như bạn mua với cái giá quá cao, và một khoản đầu tư giá rẻ mạt chưa chắc sẽ là một khoản đầu tư tốt vì có thể bạn đang mua một doanh nghiệp tệ hại chẳng ai muốn đầu tư trong tương lai. Một doanh nghiệp chỉ gia tăng giá trị nội tại khi doanh nghiệp đó có khả năng tăng trưởng dòng tiền kinh doanh trong tương lai. Điều mà nhà đầu tư thông minh phải tìm kiếm là một doanh nghiệp có tiềm năng tăng trưởng tốt nhưng bị thị trường bỏ qua, không phải là một doanh nghiệp cả thị trường đều công nhận là xuất sắc cũng như một doanh nghiệp tệ hại giá rẻ mạt cả thị trường đều từ chối đầu tư.
Có một quy luật chung là những quả bong bóng nổi tiếng trên thế giới, bao gồm bong bóng công nghệ 2001 và bong bóng bất động sản 2008, đều xuất phát từ những thực tế có tính chuẩn xác của riêng nó. Bong bóng không thể hình thành nếu như nguồn gốc ban đầu của nó không có một giá trị thực tại cụ thể nào đó. Tiềm năng thay đổi thế giới của Internet là có, và giá bất động sản đã tăng rất nhiều trong quá khứ và thường là một khoản đầu tư tốt. Tuy nhiên, khi một thực tế bị thổi phồng quá mức và được tin tưởng một cách mù quáng, thực tế đó sẽ bị bóp méo và trở thành bong bóng. Điều này có nghĩa là những điều đã từng đúng trong quá khứ không có nghĩa là nó sẽ tiếp tục đúng trong tương lai, những công ty đã từng là những khoản đầu tư tốt không thể tiếp tục duy trì việc này nếu như tất cả mọi người đều tin tưởng mù quáng vào tiềm năng bất tận của doanh nghiệp đó dẫn đến những kì vọng phi thực tế. Khi công ty không thể đáp ứng được kì vọng được thổi phồng quá mức bởi thị trường, sụt giảm giá trị doanh nghiệp là điều không thể tránh khỏi. Do đó, nhà đầu tư thông minh luôn phải cẩn trọng với những ý tưởng quá rõ ràng và phổ biến trên thị trường vì hầu hết chúng toàn sai. Những điều tưởng chừng như quá đơn giản và hiển nhiên trên thị trường không thật sự đơn giản và hiển nhiên đến thế nếu ta thật sự suy ngẫm về chúng đủ lâu.
Cuộc chơi Poker với những tay chơi giỏi nhất
Nhà sáng lập quỹ hedge fund nổi tiếng Bridgewater Associates Ray Dalio đã từng so sánh đầu tư chứng khoán rất giống với chơi bài Poker. Ông nhấn mạnh bản chất tương đồng "tổng bằng 0" giữa thị trường tài chính và Poker. Điều này có nghĩa là mỗi khi một người chơi Poker ngồi vào bàn chơi, họ thắng cuộc bằng cách ăn tiền từ một người chơi khác đang ngồi trên bàn. Số tiền họ thắng được chính là số tiền thua cuộc của kẻ khác, và do đó tổng số tiền thắng cuộc và tổng số tiền thua cuộc trên bàn chơi cộng lại phải bằng 0. Nếu như bạn đã quyết định ngồi vào bàn chơi Poker, cách duy nhất bạn thắng được tiền là đánh bại những người chơi khác đang ngồi trên bàn. Thông thường thì chỉ có một số ít những tay chơi Poker chuyên nghiệp mới có khả năng liên tục thắng tiền trong dài hạn, đa phần những tay chơi nghiệp dư sẽ thua toàn bộ số tiền mà họ có được nếu họ liên tục ngồi vào bàn chơi cùng với những tay chơi chuyên nghiệp. Trong ngắn hạn, một số ít người chơi có thể thắng cuộc nhờ may mắn nhưng sự khác biệt về kĩ năng sẽ thể hiện rõ nét trong dài hạn. Nếu liên tục tham gia chơi cùng với những người có kỹ năng tốt hơn, thua cuộc trên bàn chơi Poker là điều không phải bàn cãi. Với kinh nghiệm chinh chiến của mình, Ray Dalio đã ví thị trường chứng khoán như là bàn chơi Poker lớn nhất thế giới với những tay chơi cự phách nhất mà bạn có thể chơi cùng.
Phương pháp đầu tư quả thật có rất nhiều điểm tương đồng với kỹ năng Poker, nhưng nếu suy ngẫm thật kỹ thì cả thị trường không hề là một bàn chơi Poker rộng lớn như Ray Dalio đã hình dung. Sự so sánh của Ray Dalio chỉ chính xác khi ta nhìn tổng thể thị trường như là một môi trường tĩnh không có sự phát triển. Nếu như thị trường không bao giờ phát triển hoặc thay đổi, tính chất "tổng bằng không" sẽ luôn hiện hữu trong suốt khoảng thời gian chúng ta tham gia đầu tư vào thị trường chứng khoán, cách duy nhất để chiến thắng là đánh bại người khác và lấy đi số tiền của họ. Nhưng thị trường thực chất là một môi trường động, nó phát triển và tiến hóa qua thời gian. Vốn hóa của một công ty sẽ tăng trưởng qua thời gian nếu như công ty có khả năng tiếp tục mở rộng hoạt động doanh nghiệp, và nếu như thị trường là tập hợp của hàng loạt công ty, ta có thể hiểu rằng tổng quy mô vốn hóa của thị trường sẽ được quyết định bởi sự thành công hoặc thất bại của từng công ty cấu thành nên thị trường đó. Nếu như ta xem chart thị trường của các quốc gia khác nhau, đồ thị đi lên và hướng sang phải là hình mẫu chung thể hiện sự tăng trưởng kinh tế thông qua sự gia tăng trong tổng vốn hóa của thị trường. Điều này về cơ bản là một quy luật kinh tế bất di bất dịch khi nền kinh tế đang phát triển.
Nếu như ta xem sự phát triển của thị trường là một thước phim động, bô phim đó là tập hợp của những khung hình tĩnh được kết nối với nhau. Và do đó tính chất "tổng bằng không" mà Ray Dalio đã nhắc đến chỉ chính xác khi ta nhìn thị trường thông qua lăng kính của từng khung hình, hoặc ta có thể nói đơn giản là góc nhìn của Trader, một khung hình cụ thể trong thước phim của thị trường mà số tiền chơi trên bàn Poker là một hằng số không đổi. Tuy nhiên, với một góc nhìn dài hạn khi mà tổng số tiền trên bài chơi sẽ tăng dần qua thời gian khi nền kinh tế phát triển và mở rộng, đánh bại người khác không còn là cách duy nhất để bạn thắng cuộc nữa, bạn cũng có thể thắng bằng cách trở thành cổ đông của những công ty chất lượng có khả năng tăng trưởng tốt qua thời gian.
Toàn bộ thị trường không nhất thiết phải giống như một bàn chơi Poker với số lượng tiền cược cố định, và qua đó bản chất "tổng bằng 0" mà Ray Dalio nhấn mạnh không nhất thiết áp dụng cho các nhà đầu tư với góc nhìn dài hạn. Tuy nhiên, ý tưởng cơ bản đằng sau sự so sánh trên vẫn luôn là một chân lý mà các nhà đầu tư nổi tiếng trên thế giới đều đồng tình - thị trường sẽ luôn là một môi trường khắc nghiệt với vô số hiểm nguy hiện hữu khắp mọi nơi. Về cơ bản, thị trường được sinh ra để lấy tiền từ những người thiếu hiểu biết nhưng đủ ngạo mạn để tin rằng bản thân có thể dễ dàng thắng tiền từ người chơi khác. Có một sự thật đơn giản mà tất cả những người chuẩn bị tham gia đầu tư đều cần phải ghi nhớ chính là một khi bạn đã quyết định tham gia vào thị trường, bạn sẽ phải thi đấu với những bộ óc giỏi nhất trong trò chơi đầu tư mà bạn có thể tìm thấy.
Sự cạnh tranh khắc nghiệt giữa những con người tài ba nhất trong môi trường đầu tư là lý do tại sao mà kỹ năng đầu tư - khả năng đánh bại thị trường liên tục trong dài hạn - lại khó sở hữu đến như thế. Nhà đầu tư phải liên tục cập nhật kiến thức của mình cũng như sẵn sàng thay đổi phong cách đầu tư để phù hợp với môi trường đầu tư hiện tại nếu như không muốn bị đào thải khỏi cuộc chơi. Hơn thế nữa, nếu trò chơi này khó đến như thế, không có lý do gì để nhà đầu tư hi vọng rằng những lập luận quá đơn giản và hiển nhiên lại là món vũ khí bí mật mang lại lợi thế cạnh tranh đặc biệt, hoặc tin tưởng rằng những công thức thành công đơn giản có thể phát huy tác dụng trong mọi trường hợp. Tuy nhiên, đây lại là ảo tưởng rất phổ biến trên thị trường, hầu hết các nhà đầu tư đều có những suy nghĩ quá rõ ràng và hiển nhiên về môi trường đầu tư và nghĩ rằng đây sẽ là những nhân tố quan trọng giúp họ tạo ra khả năng sinh lời vượt trội trong tương lai. Họ không hề biết rằng đây chỉ là bề nổi về thị trường - những điều quá rõ ràng có thể dễ dàng được nhận biết bởi tất cả mọi người đang tham gia đầu tư chứng khoán, và như một quy luật chung của tự nhiên, những điều quá hiển nhiên và rõ ràng trên thị trường thường là những ảo tưởng đám đông đang thịnh hành.
Ai lại không biết điều đó?
Một trong những kỹ năng tốt nhất để nhà đầu tư rời khỏi góc nhìn bề nổi là học cách tự đặt bản thân mình vào vị trí đối phương. Đây là một trong những bài học đầu tiên và quan trọng nhất trong trường phái Game Theory - đặt bản thân vào vị thế đối thủ và suy nghĩ xem bước đi tốt nhất tiếp theo nên được thực hiện như thế nào. Trong đầu tư, một cách áp dụng quan trọng cho kĩ thuật trên là những câu hỏi mang tính thẩm định mà bất kì nhà đầu tư nào cũng nên tự vấn bản thân trước khi đưa ra quyết định:
- Tại sao người khác sẵn sàng bán (mua) công ty này trong khi tôi sẵn sàng mua (bán)? Có phải tại vì Margin Call đang diễn ra hay thị trường đang hoảng sợ một cách vô lý?
- Sự thật quan trọng nào tôi biết mà người khác không biết? Tôi có thật sự chắc chắn về kết luận này hay đây chỉ là ảo tưởng của bản thân?
- Điều gì làm tôi tự tin rằng tôi đang đưa ra quyết định tốt hơn người bên kia của đầu giao dịch?
Nhà đầu tư nổi tiếng Howards Marks đã từng chia sẻ rằng một trong những điều ông tự hào nhất khi hướng dẫn con trai của mình Andrew để chuẩn bị cho thế giới đầu tư khắc nghiệt là thói quen tự đặt câu hỏi "Ai lại không biết điều đó?" mỗi khi bản thân đi đến một kết luận cụ thể nào đó về thị trường. Khi đặt bản thân vào vị thế người khác, nhà đầu tư sẽ dần thoát khỏi góc nhìn bề nổi bị bóp méo bởi cái tôi bản thân và sẽ bắt đầu có một tầm nhìn bao quát và rộng lớn hơn. Bằng cách tự đặt bản thân vào vị thế của đối phương, nhà đầu tư có thể bắt đầu nhận ra rằng những nhận định đặc biệt của bản thân tưởng chừng như chỉ mình bạn mới có khả năng tự nghĩ ra không thật sự độc nhất đến thế. Những nhà đầu tư thông minh không chỉ dễ dàng nhận biết được góc nhìn bề nổi của thị trường mà còn có khả năng nhận biết một cách sâu sắc tảng tăng chìm đang được che giấu đằng sau mọi hiện tượng đang diễn ra trên thị trường. Để làm được điều này, bản năng nghi ngờ tính xác thực của mọi luận điểm đơn giản và hiển nhiên về thị trường cần phải được tôi luyện một cách thuần thục.
Trong tâm lý học có một quan sát khoa học nổi tiếng tên là hiệu ứng Dunning - Kruger. Hiện tượng này miêu tả về mối quan hệ tỷ lệ nghịch giữa kiến thức uyên thâm về một lĩnh vực cụ thể và ảo tưởng về năng lực bản thân trong lĩnh vực đó. Hiểu một cách đơn giản, những người càng hiểu biết về một lĩnh vực nào đó thì họ càng nghi ngờ về năng lực bản thân cũng sự hiểu biết mà họ có về lĩnh vực này. Ngược lại, những ai càng thiếu hiểu biết về một lĩnh vực nào đó thì lại càng tự tin về những kiến thức ít ỏi mà họ có được. Phiên bản dân gian truyền miệng trong văn hóa Việt Nam của hiện tượng trên là câu tục ngữ "Thùng rỗng kêu to", những ai giá trị nội tại càng ít thì tiếng nói càng to để bù đắp sự thiếu hụt trong tâm hồn. Người viết vẫn luôn cảm thấy bất ngờ với những nhà đầu tư kinh nghiệm tham gia thị trường ít ỏi nhưng lại đủ tự tin chỉ bảo những chuyên gia với hàng chục năm tồn tại trên thị trường rằng anh ta (trường hợp này hầu như lúc nào cũng là đàn ông thay vì phụ nữ) đã tìm ra được Chén Thánh trong đầu tư - một quy tắc đầu tư quá hiển nhiên và đơn giản nhưng lại đủ khả năng chiến thắng thị trường trong mọi tình huống. Điều này cũng giống như một founder của một startup vô danh nào đó, với khoảng thời gian vận hành doanh nghiệp ít ỏi của mình, đang cố chỉ bảo Tim Cook nên điều hành Apple như thế nào cho hợp lý.
Đầu tư là một công việc cực kì khó khăn để kiếm tiền một cách dễ dàng, và trading để kiếm sống thậm chí còn khó hơn gấp bội. Khoảng khắc mà nhà đầu tư quá tự tin vào những hiểu biết của bản thân cũng chính là thời khắc nguy hiểm nhất, vô số nhà đầu tư đã mất trắng tất cả khi lầm tưởng rằng mình đã tìm ra được công thức đánh bại thị trường. Một cách thẳng thắn nhất, khi nhà đầu tư nghĩ rằng bản thân cuối cùng cũng đã tìm ra chìa khóa giải mã thị trường thì cũng là lúc thị trường thay đổi ổ khóa. Câu trả lời quá đơn giản và dễ dàng sẽ không bao giờ tồn tại trên thị trường, và do đó những điều quá rõ ràng và hiển nhiên chỉ xuất hiện trên bề nổi của một tảng tăng chìm rộng lớn. Để tư duy về thị trường hiệu quả hơn, nhà đầu tư cần phải học cách bỏ qua góc nhìn bề nổi luôn dễ dàng xuất hiện trên thị trường, lặn sâu xuống tận cùng đáy đại dương để tìm kiếm những bí mật đang bị chôn vùi trong một tảng băng chìm rộng lớn. Trong môi trường đầu tư, những con đường mà ai cũng có thể đi luôn là những con đường chứa đựng nhiều rủi ro và nguy hiểm nhất. Những điều quá tốt để có thể trở thành sự thật gần như luôn là như thế. Hiểu một cách đúng đắn nhất về thị trường, mồ hôi và nước mắt là những thứ mà nhà đầu tư thông minh phải sẵn sàng đánh đổi để đạt được thành công dài hạn trên thị trường, và có một điều chắc chắn là điều này sẽ không bao giờ có thể diễn ra trên những con đường quá bằng phẳng và dễ dàng.
Gerard Do
