Aardbol

'n Hemelbol in die uitstalling van die Museum van Europese Kulture in Berlyn, Duitsland

Aard- en hemelbolle is sferiese modelle van onderskeidelik die Aarde of die selestiale sfeer, en soortgelyke modelle kan van etlike ander selestiale liggame gemaak word. Hierdie bolle vervul dieselde doel as kaarte, maar hulle verskil van kaarte deurdat hulle die voorgestelde fisiese of abstrakte oppervlak slegs afskaal, en nie tot 'n tweedimensionale oppervlak verwring nie. 'n Aarbol kan ook 'n terrestriële globe genoem word, en 'n hemelbol 'n selestiale globe.

'n Bol vertoon die oppervlak-kenmerke van die onderwerp wat dit uitbeeld. 'n Terrestriële globe toon die opvallendste landmassas en waterliggame daarvan. Dit kan lande en die groter stede aandui, wat oorspan word deur die netwerk van lengte- en breedtegrade. Sommige het opgehewe reliëf om berge en ander landvorme aan te dui. 'n Selestiale globe toon die opvallendste sterre, en kan ook die posisies van ander beduidende astronomiese objekte aandui. Tipies sal dit ook die selestiale sfeer in sterrebeelde onderverdeel.

Die woord globe kom van die Latynse woord globus, wat "sfeer" beteken. Globes het 'n lang geskiedenis. Die vroegste vermelding van 'n globe is dié van Strabo waar hy die globe van Krates beskryf wat na om en by die jaar 150 v.C. dateer word. Die oudste behoue terrestriële globe is die Erdapfel wat in 1492 deur Martin Behaim gesmee is. Die oudste behoue selestiale globe rus op die Farnese Atlas, en dateer uit die tweede eeuse Romeinse Ryk.

Terrestriële en planetêre globes

Die "Erdapfel" wat Martin Beheim tussen 1491 en 1493 gemaak het is die oudste behoue terrestriële globe, en die Amerikas word nog nie ingesluit nie — Germaanse Nasionale Museum, Nürenberg (2006)

Plat kaarte berus op kaartprojeksies wat noodwendig 'n toenemende hoeveelheid distorsie insluit namate groter dele van die planeetoppervlak uitgebeeld word. 'n Globe is die enigste voorstelling van die Aarde wat nóg die vorm, nóg die grootte van uitgebreide kenmerke soos landmassas en waterliggame verwring.

Die Aardomtrek is ongeveer 40 miljoen meter.^[1][2] Baie globes word vervaardig met 'n omtrek van een meter, en is gevolglik modelle van die Aarde teen 'n skaal van 1:40 miljoen. Dikwels word globes met afmetings in imperiale eenhede vervaardig en het dan 'n deursnee van een voet (c. 30 cm), wat 'n omtrek van 3.14 voet (omtrent 96 cm) lewer en gevolglik 'n skaal van 1:42 miljoen. Globes word egter ook met etlike ander afmetings vervaardig.

Sekere globes word berei met 'n oppervlaktekstuur wat topografie of batimetrie aandui. In hierdie modelle word hoogtes en dale doelbewus oordryf, aangesien hulle andersins kwalik sigbaar sou wees. Een vervaardiger produseer byvoorbeeld 'n bol met deursnee van 64 cm (of 25 duim, ekwivalent aan 'n omtrek van 200 cm of 'n skaal van sowat 1:20 miljoen) en driedimensionale gehewe reliëf wat die hoogste berge as meer as 2.5 cm (1 duim) hoog aandui, wat omtrent 57 keer hoër is as die werklike skaal van Berg Everest.^[3][4]

Meeste moderne aardbolle word berei met die keerkringe, breedtekringe en meridiane aangedui sodat mens die koördinate van 'n spesifieke ligging daaruit kan beraam. Globes kan ook die grense van lande en hul name aandui.

Baie terrestriële globes het een selestiale item aangedui, naamlik 'n diagram wat die analemma genoem word, wat die skynbare beweging van die son deur die hemelruim met verloop van 'n jaar aandui.

Globes word gewoonlik met die noordpool na bo gemonteer, maar die wentelas kan by sekeres so gekantel word dat die suidelike halfrond met dieselde gemak besigtig kan word. In hierdie opsig oorkom dit die eensydige "noorde-bo" oriëntasie van konvensionele kaarte, en fasiliteer dit die verkenning van die aardoppervlak uit alle invalshoeke.

Selestiale globes

'n Selestiale globe wat c.1683 deur Coronelli vir Louis XIV gemaak is.

Selestiale globes dui die skynbare posisies van sterre in die hemelruim aan. Die Son, Maan en planete word uitgesluit aangesien die posisies van hierdie liggame relatief tot die sterre verander. Die ekliptika waarlangs die Son en meeste planete beweeg, word egter wel aangedui.

Geskiedenis

Die rondheid van die Aarde is in die 3de eeu v.C. deur Griekse sterrekundiges bevestig, en die vroegste terrestriële globe dateer uit daardie era. Die vroegste bekende voorbeeld is die een wat deur Krates van Mallos in Cilicia (huidige Çukurova, Turkeie), in die mid-2de eeu v.C. gemaak is.

Geen terrestriële globes van die antieke tyd of middeleeue het tot die hede oorleef nie. Daarteenoor oorleef 'n selestiale globe as deel van 'n 2de eeuse Romeinse kopie van 'n Hellenistiese beeldhouwerk, die sogenaamde Farnese Atlas in die Napelse Argeologiese Museum, Italië.^[5]

Vroeë aardbolle wat die Ou Wêreld in geheel uitbeeld is in die Islamitiese wêreld tydens hul goue tydperk Islamic world vervaardig.^[6][7] Volgens David Woodward is een sodanige aardbol in 1267 na Beijing uitgevoer deur die Persiese sterrekundige Jamal ad-Din.^[8]

Die vroegste ekstante aardbol is in 1492 deur Martin Behaim (1459–1537) gemaak, bygestaan deur die skilder Georg Glockendon.^[5] Behaim was 'n Duitse kartograaf, seevaarder en koopman. Hy het sy aardbol die "Nürnbergse Terrestriële Globe" genoem, na sy werkplaas in Nürenberg, maar dit is later die Erdapfel genoem – die ertappel-plant was terloops nog onbekend in Europa. Voordat hy die aardbol saamgestel het, het Behaim ekstensiewe reise onderneem. Vanaf 1480 het hy in Lissabon versuim, waar hy handelsbelange opgebou het en met ontdekkers en wetenskaplikes in verbinding was. Na sy terugkeer na Nürnberg in 1490 het hy met die konstruksie van sy globe begin.

'n Verdere aarbol, die sogenaamde Hunt–Lenox-globe van om en by 1510, het vermoedelik tot die frase Hic Sunt Dracones, oftewel “Hier is drake” aanleiding gegee. 'n Soortgelyke aardbol, moontlik die oudste om die Nuwe Wêreld in te sluit, is in 2012 ontdek. Dit is saamgestel uit twee halwe volstruis-eiers, en kan moontlik na die jaar 1504 dateer word. Stefaan Missine het dit vir die vaktydskrif Portolan van die Washington Map Society ondersoek, en meen dat dit vir 'n lang tyd deel van 'n belangrike Europese versameling uitgemaak het.^[9] Na 'n jaarlange ondersoek waartydens etlike kenners geraadpleeg is, het Missine tot die slotsom gekom dat die Hunt–Lenox-globe 'n koper-gietstuk van die volstruiseier-globe is.^[9]

'n Faksimilee-globe wat Amerika aandui is in 1507 deur Martin Waldseemüller gemaak. 'n Verdere terrestriële globe met 'n besonder moderne voorkoms is deur Taqi al-Din by die Konstantinopelse Sterrewag van Taqi ad-Din tydens die 1570s gemaak.^[10]

Mogolwetenskaplikes met Jahangir as hul beskermheer was verantwoordelik vir die wêreld se eerste soomlose selestiale globe.^[11]

In die Woschod-ruimteprogram is die "Globus" IMP-navigasie-instrument van 1961 tot 2002 in Sowjet- en Russiese ruimtesendings aangewend. Dit was elektromeganiese toestelle wat 'n 5 duim globe as navigasie-hulpmiddel ingesluit het. In 2001 het die TMA-weergawe van die Sojoestuig hierdie instrument vervang met 'n digitale kaart.^[12]

In die 1800s was klein sakglobes van minder as 3 duim in deursnee die statussimbole van here en die opvoedkundige speelgoed van ryk kinders.^[13]

Verwysings

1. Die Aardomtrek is 40 miljoen meter omdat die meter aanvanklik gedefinieer is as een 10-miljoenste van die afstand tussen die pole en ewenaar.
2. Booglengte: Boë van omtreksirkels van die aarde
3. MapScaping op Twitter: "3D topografiese globe te Stanford's Branner Library."
4. The GEO One 25" Extreme Raised Relief Classroom Floor Globe
5. Microsoft Encarta Encyclopedia, 2003.
6. Medieval Islamic Civilization deur Josef W. Meri en Jere L. Bacharach, bladsye 138–139
7. Covington, Richard (2007), "The Third Dimension", Saudi Aramco World, Mei–Junie 2007: 17–21, archived from the original on 12 Mei 2008, https://web.archive.org/web/20080512022044/http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200703/the.third.dimension.htm, besoek op 6 Julie 2008 
8. David Woodward (1989), "The Image of the Spherical Earth", Perspecta (MIT Press) 25: 3–15 [9] 
9. Kim, Meeri (27 Januarie 2018). "Oldest globe to depict the New World may have been discovered". Washington Post.
10. Soucek, Svat (1994), "Piri Reis and Ottoman Discovery of the Great Discoveries", Studia Islamica (Maisonneuve & Larose) 79 (79): 121–142 [123 & 134–6], doi:10.2307/1595839 
11. Society, National Geographic (21 Januarie 2011). "globe". National Geographic Society (in Engels). Besoek op 23 Januarie 2017.
12. Tiapchenko, Yurii. "Information Display Systems for Russian Spacecraft: An Overview". Computing in the Soviet Space Program (Vertaal uit Russies deur Slava Gerovitch).
13. Bliss, Laura (13 Oktober 2014). "These tiny glass globes were all the rage in London 200 years ago". Quartz (publikasie). Besoek op 14 Oktober 2014.