Art Deco

Die Chrysler-gebou, 'n voorbeeld van die Art Deco-styl
Argyle Hotel, Sunset Strip, Los Angeles (tans Sunset Tower Hotel), opgerig in 1931
Die Battersea-kragsentrale, Londen se ikoniese Art Deco-baken
Detail, Waalburg, Kaapstad. Boaan elke kant van dié Art Deco-gebou wat aan die straat front, is reliëfs met die woorde "Trust", "Versorging" en "Die vrug" met verwysing na Sanlam, die lewensversekeraar wat sy hoofkantoor vanaf 1932 hier gehad het. Die argitek was Wynand Louw van die Paarl[1]
Detail van die Niagara Mohawk-gebou in Syracuse, New York

Art Deco (Engels: [ˌɑːrt ˈdɛkoʊ], Frans: Art Déco [ardeˈkoː]), soms ook Style moderne genoem, is 'n eklektiese dekoratiewe styl in die kuns, ontwerp en argitektuur van die middel-1920's tot die middel 1940's in Europa, die Verenigde State en ander lande waarmee kunstenaars, ontwerpers en argitekte hul ontwerpe by 'n vinnig industrialiserende omgewing probeer aanpas het.

So word motiewe uit tradisionele ambagte kunsvol met materiale en visuele style van die moderne nywerheidstydperk verbind. Naas natuurlike materiale soos ivoor, jade, chroom, silwer, obsidiaan (lawaglas) en rotskristal het ook mensgemaakte sintetiese stowwe soos bakeliet (die eerste plastiekstof wat vanaf 1910 kommersieel vervaardig is), vitaglas ('n soort argitektoniese glas wat in die 1920's ontwikkel is en die fisieke welsyn van mense sou bevorder aangesien dit die son se ultraviolette strale in geboue laat binnestroom[2]) en gewapende beton[3] ingang gevind tot Art Deco-ontwerpkuns.

Kenmerkend is die gebruik van ryk kleure, opvallende geometriese vorms en weelderige versierings. Op sy hoogtepunt is Art Deco-ontwerpkuns en -argitektuur vereenselwig met maatskaplike en kulturele strominge van die "Goue Twintigerjare" waarin luukse, die leefstyl van beroemdhede, oorvloed en vertroue in maatskaplike en tegnologiese vooruitgang sentraal gestaan het. Danksy nuwe massamedia soos rolprente en die groot belangstelling vir die leefwêreld van filmsterre en welvarendes het Art Deco kort voor lank 'n wêreldwye modeverskynsel geword waarvan die stylelemente ingang gevind het tot feitlik alle terreine van die alledaagse lewe – argitektuur, meubels, voertuie, radiotoestelle, kleremodes, juweliersware, tipografie of gebruiksartikels. Ook skilderykuns en illustrasies is sterk deur die Art Deco-styl beïnvloed. Art Deco was dus 'n omvattende styl wat op 'n groot verskeidenheid terreine toegepas kon word.

Hoe sterk Art Deco-ontwerpe die eietydse tydsgees en gebeure weerspieël het, word sigbaar in die groot verskeidenheid invloede wat ingang tot die styl gevind het en in sy wêreldwye variasies tot uiting gekom. Reeds vanaf die Edwardiaanse tydperk was gehore gaande oor Russiese motiewe wat met die impresario Sergei Diaghilef se Ballets Russes as 'n volmaakte sintese van klank, dans, beeld en kostuums beleef kon word. Met die Britse argeoloog Howard Carter se opspraakwekkende ontdekking van farao Toetankamen se grafkamer in die Vallei van Konings in 1922 het Egiptiese kuns en argitektuur mense regoor die wêreld in so 'n mate fassineer dat motiewe en vorms, wat daaraan ontleen is, alomgewilde stylelemente geword het. Maar ook antieke en eksotiese beskawings – Griekeland, Rome, Afrika, Noord- en Suid-Amerika, Asië – was 'n byna onuitputbare bron van inspirasie.

Art Deco volg Art Nouveau of Jugendstil op, wat deur organiese plantaardige vorms beïnvloed is, maar in teenstelling met Art Deco nog min of geen invloede van moderne tegnologie en nuwe materiale getoon het. Art Deco is 'n voorloper van die Moderne Beweging, wat Arts & Crafts-detail met detail van die Masjien-era vermeng.[4] Die oorgange tussen die style is vloeiend, met 'n verskeidenheid stylelemente wat in al drie strominge voorkom.

Art Deco was ook een van die eerste style van moderne argitektuur. Dit is deur die verskillende style en bewegings van die vroeë 20ste eeu beïnvloed, soos die Neoklassieke, Konstruktivisme, Kubisme, Modernisme en Futurisme.[5] Die latere Art Deco van die middel tot laat 1930's word ook soms Gestroomlynde Modernisme genoem.

Art Deco het onder andere gepoog om geboue meer vaartbelyn te maak. Die styl is meer algemeen in sakegeboue as in woonhuise gebruik. Talle banke, skole en biblioteke is in hierdie styl gebou. In South Beach, Miami in die Amerikaanse deelstaat Florida het in die 1930's 'n hele Art Deco-buurt ontstaan, terwyl dié styl ook op opspraakwekkende toringgebou-projekte in New York toegepas is – waaronder die Chrysler-gebou, die Empire State-gebou en die Rockefeller-sentrum.

Alhoewel die Art Deco-styl in die meeste lande gedurende die Tweede Wêreldoorlog uit die mode geraak het nadat dit reeds in die 1920's geleidelik deur meer funksionele modernistiese ontwerpe sonder dekor vervang is,[6] was daar vanaf die laat 1960's hernieude belangstelling in Art Deco-ontwerpe. Nog in die 21ste eeu is Art Deco-kuns 'n gewilde bron van inspirasie vir ontwerpers van dekoratiewe kuns, mode en juweliersware.[7]

Etimologie

[wysig | wysig bron]

Die naam Art Deco, 'n afkorting van die Franse Arts Décoratifs, het sy oorsprong in 'n groot uitstalling wat vanaf April tot Oktober 1925 in Parys gehou is, die Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes of "Internasionale Uitstalling van Moderne Dekoratiewe en Industriële Kunste".[8]

Een van die vroegste gebruike van Art Deco as sambreelterm vir 'n hele kuns-en-modestroming word aan die argitek Le Corbusier toegeskryf wat 'n reeks artikels onder die opskrif "1925 Expo: Arts Déco" in sy tydskrif L'Esprit nouveau ("Die nuwe Gees") gepubliseer het.[9]

Maar eers vanaf 1966 is die term algemeen en terugskouend gebruik na aanleiding van 'n retrospektiewe Franse kunsuitstalling wat onder die titel Les Années 25: Art Déco / Bauhaus / Stijl / Esprit Nouveau gehou is.[10] Tydens dié uitstalling is die term Art Deco spesifiek gebruik om na die nuwe styltendense binne die Franse dekoratiewe kunste te verwys wat sedert die Belle Époque-tydperk na vore getree het. Sedertdien word na 'n wye verskeidenheid ontwerpkuns, wat tussen die twee wêreldoorloë (Frans: L'Entre Deux Guerres) ontstaan het, as Art Deco verwys. Soms word ook Duitse Bauhaus-ontwerpe hierby ingesluit.

Ook by kunskenners was die term Art Deco destyds gebruiklik. Die gesiene Engelse dagblad The Times se uitgawe 2 November 1966 het 'n breedvoerige artikel deur Hilary Gelson bevat wat deur die retrospektiewe uitstalling in Parys geïnspireer en van die opskrif Art Deco voorsien is. Gelson verwys spesifiek na the style now known by connoisseurs as Art Deco.[11] Twee jaar later het die Britse geskiedkundige Bevis Hillier sy baanbrekende monografie oor Art Deco-kuns gepubliseer, Art Deco of the 20s and 30s.[12]

Dit is egter belangrik om in ag te neem dat Art Deco-ontwerpkuns sy oorsprong in Frankryk het waar dit onder besondere omstandighede ontstaan het. Sommige kuns- en ontwerpkenners pleit dan ook daarvoor dat die term by voorkeur gebruik moet word om na Franse ontwerpkuns te verwys, naas dié van lande wat regstreeks deur Franse Art Deco-kuns beïnvloed is.[13]

Franse oorspronge: Style moderne

[wysig | wysig bron]

Estetiek en vakmanskap

[wysig | wysig bron]

Die style moderne, soos Art Deco-kuns in Frankryk gedurende sy ontstaanperiode in die eerste twee dekades van die 20ste eeu genoem is, het sy hoogtepunt met die uitstalling van 1925 bereik. Franse Art Deco is deur drie hooftrekke gekenmerk – die versmelting van moderniteit en tradisionele kunsvorme, die samewerking tussen kunstenaars en ambagsmanne en die eksklusiwiteit van sy produkte wat op welvarende kenners gemik was.

Die vernuwing, wat Franse ontwerpers in die vroeë 20ste eeu teweeggebring het, was diep gewortel in die Franse geskiedenis en strek so ver terug as in die tyd van die Ancien Régime, die voor-rewolusionêre bewind van die 18de eeu – 'n tydperk waarin die gildes van Franse ambagsmanne van die land die leidende vervaardiger en uitvoerder van luukse artikels soos meubels, porselein, glasware, metaalprodukte en tekstiele van ongekende gesofistikeerdheid en elegansie gemaak en Parys tot die wêreld se hoofstad van styl ontwikkel het.

Die Franse Rewolusie het 'n skielike einde aan dié tradisie gemaak. Die ou gildes is ontbind, en binne enkele dekades het die meeste ambagsmanne, wat deur hul gildes opgelei is, gesterf of hul produksie gestaak. Maar terwyl moderne vervaardigingsprosesse ingang gevind het tot die nuut ontstaande nywerhede, het nyweraars eerder vasgehou aan oorgelewerde style as om nuwes te ontwikkel wat deur moderne tegnologieë geskep sou kon word.

In die laaste dekades van die 19de eeu was daar hernieude belangstelling in dekoratiewe kuns. Die historiese versamelings van die Société du Musée des Arts Décoratifs het in 1882 saamgesmelt met die Union Centrale des Beaux-Arts Appliqués à l'Industrie. Die koninklike ontwerpskool École Royale Spéciale de Dessin, wat reeds in 1765 in die lewe geroep is, is in 1877 hergeorganiseer as die École Nationale des Arts Décoratifs om opleiding in toegepaste kunste en ontwerp aan te bied. 'n Derde belangrike instelling in dié tyd was die École Boulle wat vanaf 1889 teoretiese en praktiese opleiding aan meubelontwerpers verskaf het. Al drie het daartoe bygedra om 'n nuwe sin vir estetiek en hoogstaande tegniese vakmanskap in die toegepaste kunste te vestig.

Art Nouveau

[wysig | wysig bron]

Tussen 1889 en 1900 het 'n nuwe kunsstyl hoogtyd gevier – Art Nouveau, vernoem na Siegfried Bing se befaamde Paryse kunswinkel wat vanaf 1895 werke van leidende ontwerpers soos die glasmaker Emile Gallé, die pottebakker Auguste Delaherche, die juwelier René Lalique en die meubelontwerpers Georges de Feure en Eugène Gaillard verkoop het.

Die nuwe styl het 'n vormtaal in organiese ontwerpe gevind wat deur die natuur geïnspireer is, met stylaksente van asimmetriese kurwes en gesofistikeerde plantmotiewe. Die mees gewaardeerde werke was juis dié wat hul inspirasies nie meer in die kunsvorme van die verlede gevind het nie. Min van die Art Nouveau-ontwerpers was egter toegewyde ambagsmanne wat hulle beperk het tot die estetiese aspek, terwyl funksie, materiaal en tegnieke 'n ondergeskikte rol gespeel het. Die massavervaardiging van Art Nouveau-voorwerpe en hul opvallend lae gehalte het bygedra tot die ondergang van die styl ná 1900.

Nuwe inspirasies

[wysig | wysig bron]
Léon Bakst: Dekor vir Schéhérezade, Ballets Russes, 1910

Vervolgens het ontwerpers weer besin oor die kuns van voorindustriële ambagtes en gildes en het probeer aansluit by style wat gedurende die regentskap vanLoius-Philippe en vogue was en met die laaste oorlewende kunstenaar-ambagsmanne verbind is. Ander het verder teruggekyk na ontwerpkuns uit die tyd van die Lodewyk XV en Lodewyk XVI, die Directoire en die Keiserryk (Empire).

Nuwe inspirasies was nie beperk tot oorgelewerde tradisies nie. Eietydse eksotiese en avantgarde-strominge het ingang gevind tot die dekoratiewe kunste – in reaksie op die opspraakwekkende optredes van Sergei Diaghilef se balletgeselskap Ballets Russes in 1909 in Parys en hul wilde, ekstatiese, atmosferiese en outré-balletproduksies. Léon Bakst se oosters-geïnspireerde dekor- en kostuumontwerpe vir Schéhérezade was vol van ongewone kleurkombinasies en lewendige patrone en motiewe wat meteens as voorbeeld vir Paryse interieurs gedien het.

Terselfdertyd is kunstenaars en ontwerpers deur die regering aangemoedig om voordeel te trek uit materiale en opgeleide mannekrag wat in die Franse kolonies in Afrika en Asië verkry kon word. So is geëksperimenteer met nuwe materiale soos eksotiese houtsoorte en ivoor, nuwe tegnieke soos lakverf-afwerkings en keramiese glasure, en vorme wat aan vreemde, ver afgeleë beskawings en plekke ontleen is. Die fassinasie met eksotiese invloede het sy hoogtepunt gevind in die Exposition Coloniale Internationale, 'n omvattende uitstalling van Franse koloniale kultuur wat in 1931 net buite Parys gehou is.

Avantgarde-estetiek het in dié tyd ook by 'n wyer publiek gewild geraak wat in luukse artikels belang gestel het. Skilder- en beeldhoukuns het hier die voortou geneem. Fauvisme, kubisme en orphisme het hul stempel afgedruk op die nuut ontwikkelende Art Deco-styl. Kontrasterende kleure en patrone, wat sentraal staan in die fauvistiese skilderye van Henri Matisse en André Derain se werkperiode tussen 1905 en 1907 het die inspirasies gelewer vir 'n verskeidenheid tekstiele en muurpapiere en die versierings van geskilderde keramiek. Abstrakte vorme en geometriese stilerings, wat eie was aan Pablo Picasso en Georges Braque se kubistiese skilderkuns tussen 1907 en 1909, het hul invloed laat geld op vorme en oppervlakversierings.

Die Groot Oorlog, wat in 1914 uitgebreek het, het die dinamiese ontwikkeling van dekoratiewe net tydelik stopgesit. Kunstenaars en ambagsmanne is tot diensplig opgeroep, materiale en ander hulpbronne is vir militêre doeleindes aangewend, en die dalende vraag na luukse artikels het die produksie drasties laat krimp. Ná die oorlog was Franse ontwerpers des te meer geesdriftig om 'n eie nasionale vormtaal vir hul kuns te vestig. Die kulminasie van sulke pogings was die uitstalling Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes wat in 1925 gehou is en sy naam later aan die hele kunsstroming sou gee.

Parys as kunshoofstad

[wysig | wysig bron]
Die Grand Rex-rolprentteater, een van Parys se Art Deco-juwele

Art Deco het gedurende die 1920's en 1930's dwarsoor Frankryk gefloreer, in groot metropole soos Bordeaux en Lyon, maar ook in elegante seeoorde soos Biarritz en Deauville. Die meeste werkswinkels en ateljees van Art Deco-kunstenaars en -ambagsmanne was egter in Parys gesetel, die ongeëwenaarde hoofstad van Art Deco, met meubelontwerpers wat reeds eeue lank in die Faubourg Saint-Antoine werksaam was, en glasmakerye en pottebakkerye aan die stadsrand.

Net die hoofstad het oor 'n uitgebreide infrastruktuur van vertoonsale, kunsgalerye en winkels in die elegante buurte van die middestad langs die Seine se regteroewer beskik. Hier is enkelstukke net soos hele meubilerings en binneversierings aan belangstellendes vertoon. Elkeen van Parys se vier groot afdelingswinkels het sy eie spesiale dekorasie-afdeling ingerig. Die voorste vervaardigers soos Fouquet, Puiforcat en Sèvres het oor hul eie winkelruimtes beskik, terwyl 'n groot verskeidenheid glasware, keramiek, tekstiele en dekoratiewe voorwerpe in spesialiswinkels soos Jean Luce, La Crémaillère en Le Grand Dépôt verkoop is. Voorbeelde van toegepaste kuns is daarnaas in galerye vertoon.

Museums soos die Musée des Arts Décoratifs en die Musée Galliera het gereeld uitstallings gehou wat aan dekoratiewe kuns gewy was. Die eerste terugskouende uitstalling oor Art Deco, Le Décor de la vie de 1900 à 1925, is in 1937 in die Musée des Arts Décoratifs gehou. Ewe belangrik was jaarlikse salon-uitstallings wat deur professionele organisasies en kunstenaarsverenigings gereël is en tienduisende belangstellendes gelok het soos dié van die Société des Artistes Décorateurs wat tussen 1901 en 1922 jaarliks gedurende lentetyd vier weke lank in die Musée des Arts Décoratifs aangebied is. Langer uitstallings is vanaf 1922 in die Grand Palais gehou. Naas die Expo van 1925 en die koloniale uitstalling van 1931 het die Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne in 1937 skare besoekers gelok.

Modemakers, teaters, nagklubs, restaurante en kroeë was eweneens op peil met die laaste modes en strominge.

Art Deco op see: Plesierbote

[wysig | wysig bron]
Art Deco-lettertipes op 'n «katapult»-lugposbrief wat in 1928 vanuit die plesierboot SS Île de France gestuur is

Welgestelde besoekers het al 'n indruk van Art Deco-kuns gekry voordat hulle in Frankryk voet aan wal gesit het. Die Franse regering het groot passasierskepe as 'n geskikte platform geag om nasionale produkte te bemark en in 1912 opdrag aan die Compagnie Générale Transatlantique (CGT) gegee om vier passasier-posskepe vir die gesogte Noord-Atlantiese roete te bou. Leidende ontwerpers het dié skepe van weelderige en kleurvolle dekorasies voorsien wat, na verwagting, die kooplus van toeriste sou wek. Besondere aandag is aan eersteklas-passasiers geskenk – die belowendste potensiële klante wat met wyne van gehalte en stylvolle etes bederf is.[14]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ (en) Art Deco Buildings. URL besoek op 23 April 2016.
  2. ↑ Cambridge Journals – arq: Architectural Research Quarterly, jaargang 12, nr. 3-4, bl. 269-281
  3. ↑ Encyclopædia Britannica: Art Deco
  4. ↑ HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
  5. ↑ Hillier, Bevis (1968). Art Deco: of the 20s and 30s. Studio Vista. p. 12. ISBN 978-0-289-27788-1.
  6. ↑ Binnenshuise argitekte in Berlyn: Art Deco en die "Goue Twintigerjare". Besoek op 1 Mei 2016 (de)
  7. ↑ Encyclopædia Britannica: Art Deco
  8. ↑ Van der Linde (née Dorfling), Willemina (2000). "Die neerslag van Art Deco in Suid-Afrika as manifestasie van 'n internasionale tydgees en styl, met spesifieke verwysing na die argitektuur". doi:10019.1/51716. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp); Check |doi= value (hulp)
  9. ↑ Charlotte Benton, Tim Benton en Ghislaine Wood: Art Deco: 1910–1939. London: Bulfinch Press and AOL Time Warner Book Group 2003, bl. 16
  10. ↑ Patricia Bayer: Art Deco Architecture: Design, Decoration and Detail from the Twenties and Thirties. London: Thames and Hudson 1992, bl. 12
  11. ↑ Karl Kemp Antiques: Art Deco. Besoek op 28 April 2016
  12. ↑ Financial Times, 14 Februarie 2014: Paris and the origins of art deco. Besoek op 11 Mei 2016
  13. ↑ Museum of Modern Art: Art Deco. Besoek op 28 April 2016
  14. ↑ Jared Gross: French Art Deco. New York: Metropolitan Museum of Art / London: Thames & Hudson 2014

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Victoria and Albert Museum, Londen
The Art Deco Society of New York
Amerikaanse Art Deco
Art Deco en binnenshuise dekor