C.J. Langenhoven

C.J. Langenhoven
C. J. Langenhoven met Mev. Langenhoven by die kerk in Oudtshoorn op die huweliksdag van hul dogter, Engela, in 1926.
Gebore	Cornelis Jacob Langenhoven 13 Augustus 1873 Hoeko, Ladismith
Sterf	15 Julie 1932 Oudtshoorn
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, redakteur, politikus
Eggenoot	Lenie van Velden
Kinders	Engela

Cornelis Jacob Langenhoven (* 13 Augustus 1873 - † 15 Julie 1932) was ’n regsgeleerde, koerantredakteur en Afrikaanse skrywer, digter en dramaturg. Hy het as skrywersname C.J. Langenhoven en Sagmoedige Neelsie gebruik. Sy rol in die Afrikaanse literatuur en kultuurgeskiedenis was formidabel. As Volksraadslid en senator speel hy ’n groot rol in die erkenning van Afrikaans as amptelike landstaal.

Lewe en werk

Cornelis Jacob Langenhoven is net na middernag in die vroeë oggendure van 13 Augustus 1873 op die plaas Hoeko in die distrik Ladismith, Kaap gebore, slegs ’n paar uur nadat sy ouer broertjie (Andries Petrus Blignault Langenhoven) omgekom het in ’n brand in ’n stroois op die werf.^[1] Sy oorgrootvader is Pierre Guillaume Langenhoven, wat op 17 Oktober 1755 in Duinkerken in Frankryk gebore is en in 1774 uit Franssprekende België na Suid-Afrika kom. Sy grootvader is Philip Hendrik Morkel Langenhoven (gebore 19 Januarie 1812), agtste kind van die stamvader, wat getroud is met Margaretha Maria van Koppen. Sy vader, Cornelis Jacob Zetuin Langenhoven (26 Maart 1842 – 31 Mei 1923) en sy moeder, Rachel Margaretha Susanna Blignault (30 Mei 1848 – 18 Augustus 1873), is op 10 Junie 1867 op Ladismith getroud en hy is die jongste van hulle vier kinders. Sy een broer (Andries Petrus Blignault) en suster (Margaretha Susanna Petronella) is baie jonk oorlede en slegs sy oudste broer Philip Hendrik Morkel Langenhoven bereik ook volwassenheid. Vyf dae na sy geboorte is Langenhoven se moeder oorlede en in hierdie omstandighede word hy groot by sy oom Pieter Guillaume Langenhoven (10 April 1836 – 2 Julie 1919), sy vader se ouer broer, en tante Margarita Susanna Petronella Blignault (29 Oktober 1826 – 24 Augustus 1912), sy moeder se ouer suster, wat ook op die plaas Hoeko gewoon het en vir wie hy as sy ouers aanvaar. Sy oom en tante het nie eie kinders nie, maar benewens Langenhoven het hulle nog vier aangenome kinders gehad, wie se paaie egter vroeg geskei is. Sy biologiese pa is later weer getroud, hierdie keer met Cornelia Maria Joubert.

Langenhoven se skoolopleiding ontvang hy hoofsaaklik in Engels, eers van ’n aantal goewernantes en dan vanaf 1883 in die nuutgestigte plaasskool op Hoeko by die Hollandse Meester Marthinus Paulus Bloemkolk. Vanaf 1888 gaan hy na die dorpskool op Ladismith waar meneer J.R. Frylinck die hoof was en in Junie 1890 kom hy eerste in die Hoërskooleksamen in die destydse Kaapkolonie. Dan gaan hy vanaf Julie 1890 skool onder mnr. C.F. Rosenow by die Riversdal Public School for Boys. Hier loseer hy aan huis van die parlementslid mnr. Daniel du Plessis Bland en hy matrikuleer in Junie 1892, waartydens hy derde op die merietelys van die Kaapkolonie geplaas word. Op skool ontwikkel hy ’n besondere voorliefde vir Latynse prosa, wat later goed te pas kom by sy studie in die regte en sy direkte en ekonomiese skryfstyl help vorm. Hy trek ook voordeel uit die studie van Macaulay se “Essay on Milton”. Die stylteorie wat hy later in “Die Opdraende Pad” ontwikkel het, is gebaseer op aantekeninge wat hy in hierdie voorgeskrewe boek gevind het. Op Riversdal stig hy ’n skooldebatsvereniging en is redakteur van die weeklikse skoolblad, wat hy onder die naam “The Pursuit of Knowledge” begin. Hy katkiseer en word in 1892 aangeneem by die NG Kerk op Ladismith, maar worstel vir lank met sy geloofsekerheid. In 1893 ontmoet hy die onderwyseres Helena de Vries van Prins Albert tydens ’n debatsaand wat op Ladismith gehou is en hulle raak in 1894 verloof.

Vanaf die begin van 1893 studeer hy aan die Victoria-Kollege (later die Universiteit van Stellenbosch). Sy doelwit was om hom in die regte te bekwaam, maar Stellenbosch het nog nie ’n regsfakulteit gehad nie. Hy het dus beplan om eers die B.A.-graad op Stellenbosch te verwerf en dan óf by die South African College in Kaapstad in te skryf óf deur selfstandige studie as prokureursklerk te kwalifiseer. Hy vind die universiteitslewe vervelig en aangesien dit indertyd onnodig was om klasse by te woon om eksamens af te lê, bly hy die hele 1894 op die plaas vir selfstandige studie. Sy besluit om tuis te bly is waarskynlik ook versterk deur sy begeerte om meer tyd saam met Helena de Vries deur te bring. Aanvanklik is hy ingeskryf vir Engels, Nederlands, Latyn, Grieks, Logika en Sielkunde, maar hy skryf nie eksamens in Grieks en Sielkunde nie, terwyl sy uitslae in die ander vakke nie besonder goed is nie. Hy besef dat hy leiding nodig het en keer dan die volgende jaar terug kampus toe, waar hy in Junie 1895 die B.A.-graad behaal. Op universiteit het hy ’n aktiewe aandeel aan die debatsvereniging. In 1893 lewer hy as eerstejaarstudent ’n rede oor “What shall be the future language of South Africa?” waarin hy aandui dat hy dink dat Engels die taalstryd sal wen, dat daar geen toekoms is vir Nederlands nie en dat Afrikaans op daardie tydstip nie die vermoë bied vir intellektuele opvoeding nie, omdat dit nie ’n letterkunde het nie en slegs ’n beperkte woordeskat bevat.

Vanaf 8 Julie 1895 is Langenhoven onderwyser by ’n eenmanskooltjie op die plaas Langlaagte in die Transvaalse distrik Heidelberg. Sy termyn as hoof van hierdie skooltjie is nie ’n sukses nie en hy keer in Maart 1896 terug na Hoeko. Hy bly vir ’n tyd op die familieplaas, maar vestig hom dan op Ladismith, waar hy aanvanklik private onderwys gee. ’n Paar maande na sy terugkeer uit Transvaal word sy verlowing met Helena de Vries verbreek. Hy gaan kuier dan by Anna van Velden, vir wie hy private klasse gee om haar met haar skoolwerk te help. Gou raak hy verlief op Anna se ma, die weduwee Lenie van Velden. Op 23 Februarie 1897 trou hy op Ladismith met die tien jaar ouer Magdalena Maria (Vroutjie) Hugo (in daardie stadium die weduwee Van Velden). Sy is op 12 Mei 1863 op die plaas Nobelsfontein naby Victoria-Wes gebore en is op 23 Mei 1950 oorlede. Sy het reeds vier kinders uit haar vorige huwelik gehad, drie dogters (Anna Elizabeth Christina, gebore 1882; Elizabeth Overgaauw, gebore 1886; en Magdalena Antoinette, gebore 1889) en ’n seun (Cornelis Johannes Hugo, gebore 1891). Twee van haar kinders (Dirk en Margaretha Julia) is baie jonk oorlede. Hulle bly aanvanklik in sy vrou se huis op Ladismith, maar die verhouding tussen Langenhoven en sy stiefkinders, wat by hulle inwoon, is van die begin af nie baie goed nie. Later sou dit verder versleg weens Langenhoven se drinkery en ingrypende politieke verskille.

Van die einde van 1896 tot 1899 skryf Langenhoven in as kandidaat-prokureur by die firma Th. C.W. Johnson op Ladismith en hy verwerf in Junie 1899 die LL.B.-graad deur private studie aan die University of the Cape of Good Hope. Hy is nou gekwalifiseer om as beide advokaat en prokureur te werk. Op 17 Augustus 1899 word hy op die prokureursrol geplaas en begin hy as vennoot in die kantoor van J.A. Foster op Oudtshoorn. Hy is aanvanklik alleen na Oudtshoorn, maar op 18 Oktober 1899, ’n week nadat oorlog tussen die twee noordelike republieke in Suid-Afrika en Engeland verklaar is, sluit sy vrou en stiefkinders hulle by hom aan in ’n huurhuis in Hoopstraat in Oudtshoorn. Die verhouding tussen Langenhoven en Foster werk nie goed uit nie en ná twee jaar as prokureur besluit hy om as advokaat in Kaapstad te praktiseer. Op 15 Augustus 1901 word Langenhoven dan as advokaat toegelaat in Kaapstad, ’n beroep wat hy tot 13 November 1902 sonder veel sukses beoefen. Sy vrou is met sy vertrek swanger en bly in hierdie omstandighede in Oudtshoorn agter en hy sluit weer by haar aan tussen Oktober 1901 en einde Januarie 1902 om haar by te staan met die bevalling. Op 22 Desember 1901 word sy enigste dogter, Margarita Rachel Engela, gebore. Engela is later met Niko Brümmer, ’n tandarts, getroud en hulle het een seun, Guillaume. Engela is op 20 Julie 1975 in die hospitaal op Ladismith oorlede. Guillaume, wat in 1971 ’n Ph.D.-graad in Wiskunde aan die Universiteit van Kaapstad behaal het, is getroud met Laetitia Conradie en hulle het drie seuns en ’n dogter, die bekende skryfster Willemien Brümmer.

In Kaapstad begin Langenhoven reeds om alkohol oormatig te gebruik, ’n probleem wat hom die res van sy lewe sou kniehalter en in die tyd van sy verwydering van sy vrou ook tot groot spanning in die huwelik lei. Hy is na die geboorte van Engela teen die einde van Januarie 1902 terug na Kaapstad om sy praktyk as advokaat voort te sit, weer met weinig sukses. In Junie 1902 keer hy terug na Oudtshoorn om een saak te behartig en is in Augustus 1902 vir ’n laaste keer Kaapstad toe. Teen November 1902 is hy terug as prokureur op Oudtshoorn, weer in Foster se kantoor, waar hy onder meer wyd bekendheid verwerf op die gebied van watergeskille. Verder hanteer hy algemene sake wat gewoonlik op ’n plattelandse prokureur se pad kom, soos testamente en erfenisse, boedelprobleme, koop- en huurkontrakte, invorderings van agterstallige skuld, dagvaardings en enkele gevalle van diefstal, bedrog, egskeiding en naamskending. Waar hulle voorheen ’n huis gehuur het, koop sy vrou in Junie 1903 die huis waaraan hy die naam Arbeidsgenot gee en waar hy die res van sy lewe woon. Vanaf einde Maart 1912 is hy nie meer voltyds in die regspraktyk nie, maar hy behartig van tyd tot tyd tot 1918 nog enkele sake. Sy stiefdogter Anna van Velden het hom bygestaan in sy kantoor in Kerkstraat en later het Allan Pocock, wat met sy stiefdogter, Bessie, getrou het, as kandidaatprokureur by hom en Foster ingeskryf. Langenhoven was tot 1928 as prokureur geregistreer, waarna hy die Wetsgenootskap van die Kaap die Goeie Hoop versoek het dat sy lidmaatskap beëindig word omdat hy totaal onaktief is in die regswese.

Aanvanklik skryf hy vermaaklike verhale en gedigte in Engels, waarvan sommige gepubliseer word. Hy bemoei hom egter ook organisatories met debatsverenigings en lewer vir hierdie verenigings vroeg reeds ’n aantal samesprake in Afrikaans. In 1910 skryf hy vir die Engelse koerant The State ’n artikel oor “The problem of the dual language in South Africa”, waarin hy Engels eerder as Nederlands as die uiteindelike taal van Suid-Afrika sien, ten spyte van sy klaarblyklike sterk gevoel vir Afrikaans. Die Engelse prys hierdie artikel met entoesiasme en die Hollandse dagblaaie reageer sterk, wat hom omstreeks April of Mei 1910 noop om sterk standpunt begin in te neem vir Afrikaans, aangesien hy veral negatief was dat Nederlands die taalstryd sou wen. Hierdie nuwe ingesteldheid en standpunt vind uiting in artikels wat in Ons Land, De Volkstem en Die Brandwag verskyn. Op 1 April 1912 word hy redakteur van Het Zuid-Westen, ’n Oudtshoornse nuusblad, wat hy vir die volgende drie jaar, benewens artikels oor aktuele sake, as podium vir sy opvattinge oor Afrikaans gebruik. Hier is Sarah Goldblatt vanaf September 1912 sy assistent en hulle het lewenslank ’n besonder hegte verhouding. Sy word sy vertroueling, sy klankbord en waarskynlik ook sy minnares, en as kuratrise van sy literêre nalatenskap het sy die Langenhoven-legende tot met haar eie dood in 1975 met drif en toewyding aan die gang gehou. Die ineenstorting van die volstruisveremark aan die begin van 1914 raak die omgewing van Oudtshoorn besonder nadelig en Het Zuid-Westen word weens finansiële probleme gedwing om op 9 Januarie 1915 te sluit. Hiermee kom sy joernalistieke loopbaan tot ’n einde, hoewel hy as Sagmoedige Neelsie steeds gereelde politieke artikels vir Die Burger skryf en ook vanaf April 1922 die weeklikse rubriek “Aan stille waters” behartig, welke rubrieke later in twee bundels gepubliseer word. Vanaf die sluiting van Het Zuid-Westen maak Langenhoven hoofsaaklik ’n lewe deur sy inkomste as politikus en sy inkomste uit sy skryfwerk.

In ’n brief aan Het Zuid-Westen van 19 Januarie 1914 lewer Langenhoven ’n sterk pleidooi dat daar ’n nuwe lid vir Oudtshoorn in die komende Provinsiale Raadsverkiesing verkies moet word en hy stel homself voor as kandidaat. Die wyse waarop hy hom as kandidaat vir die Provinsiale Raad verkiesbaar gestel het, was nie alleen hoogs ongewoon nie, maar iets unieks in die politieke geskiedenis van Suid-Afrika. Dit tel egter in sy guns dat die kiesers nie tevrede was met die sittende lid nie en almal was moeg vir die outokratiese optrede van die administrateur, sir Frederic de Waal, en die raadslede se vrees om hom teen te gaan. Langenhoven se potensiële kiesers het geweet dat hy nie op hom sou laat trap nie. Op nominasiedag 2 Maart 1914 word hy dan ook voorgestel as kandidaat vir die Provinsiale Raad as lid van die Suid-Afrikaanse Party van Botha en Smuts. Daar was geen verdere nominasies nie; dus is hy onbestrede as verkose lid verklaar. Op 23 April van dieselfde jaar loods hy in die Provinsiale Raad ’n mosie deur waarvolgens Afrikaans as voertaal tot en met standerd vier in die Kaaplandse skole erken word. Hierdie mosie word sonder ’n enkele teenstem aanvaar en in 1917 word Afrikaans in die hele laerskool ingevoer en vanaf 1920 ook in die hoërskool.

In 1913 word hy lid van die Zuid-Afrikaansche Akademie voor Taal, Letteren en Kunst en in Julie 1914 maak hy ’n drieledige voorstel aan die Akademievergadering in Bloemfontein. Hy stel onder andere voor dat die Akademie sy goedkeuring aan onderwys in Afrikaans gee, hulp verleen met die verskaffing van leermiddels in Afrikaans en ook ’n spellingkommissie aanstel om spelling in Afrikaans te standaardiseer. Hy lewer ook sy belangwekkende toespraak oor “Afrikaans as voertaal” by hierdie geleentheid en dit word later met spellingwysigings opgeneem in “Ons weg deur die wêreld” en ook deur P.J. Nienaber opgeneem in “Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II”. Hierdie toespraak is ’n hoogtepunt in sy pleidooie vir Afrikaans en dit is opvallend hoe hy telkens die abstrakte en konkrete, teorie en praktyk, uitspraak en voorbeeld met mekaar afwissel en sy standpunt by herhaling aan die hand van illustrasies uit die eg-Afrikaanse werklikheid aan die toehoorder oordra. Langenhoven word hier verkies as lid van die eerste spellingkommissie, maar sy geografiese verwydering van die res van die kommissie lei daartoe dat hy geen werklike bydrae lewer nie en in 1915 nie herverkies word nie. Kort voor hierdie vergadering van die Akademie stel hy ook sy “Memorie aan die Afrikaanse Taalgenootskap” op, wat mede-onderteken word deur ’n aantal joernaliste wat daarop aandring om Afrikaans as medium vir hulle beriggewing te gebruik. Hierdie uitlaatklep vind hulle wanneer die Nasionale Pers op 18 Desember 1914 op Stellenbosch gestig word en die daaropvolgende stigting van Die Burger in Julie 1915. Baie van Langenhoven se boeke verskyn hierna by Nasionale Pers en vele bydraes van hom in Die Burger. Sarah Goldblatt verhuis in 1917 na Kaapstad en word daarna Langenhoven se skakelpersoon met die Nasionale Pers, wat sy onderhandelings met die uitgewers en die koerant behartig. Langenhoven se bande met hierdie groep versterk wanneer hy vanaf 24 April 1922 ’n gereelde weeklikse rubriek in Die Burger onder die titel “Aan stille waters” skryf, waarvoor hy dan ook ’n meer gereelde inkomste uit sy skryfwerk verkry. Langenhoven bedank in April 1925 uit die Akademie sonder opgaaf van redes, maar in ’n brief aan Sarah Goldblatt blyk dit dat hierdie bedanking geskied as gevolg van beide politieke oorwegings (weens die sterk teenwoordigheid van ondersteuners van die Suid-Afrikaanse Party) en literêre oorwegings (die oorheersing van letterkundiges wat hul studies in die buiteland afgehandel het en opvattings oor die letterkunde gehuldig het wat Langenhoven nie aanstaan nie).

Wanneer Botha en Smuts in 1915 tydens die Eerste Wêreldoorlog Duitswes-Afrika (tans Namibië) binneval en die rebel Jopie Fourie teregstel, ondersteun Langenhoven die politieke rigting van generaal Hertzog en verander sy alliansie in die Provinsiale Raad na die nuut gestigte Nasionale Party. Hy stig ook ’n tak van hierdie party in 1915 op Oudtshoorn en word die eerste voorsitter van hierdie tak. Redelik gou word hy ook opgeneem in die hoofbestuur van die Kaaplandse Nasionale Party en van 1929 tot sy dood is hy voorsitter, terwyl hy van die begin af lid was van die Federale Raad. In 1915 het hy hom verkiesbaar gestel vir die Volksraad, waar hy Oudtshoorn sou verteenwoordig. Hy is aangewys as die Nasionale Party se kandidaat, maar het in die verkiesing van Oktober 1915 met 281 stemme teen die Suid-Afrikaanse Party se kandidaat verloor. In 1917 wen hy egter die verkiesing vir die Provinsiale Raad in Oudtshoorn en in Junie van hierdie jaar word hy ook tot die Uitvoerende Komitee van die Raad verkies. Iemand wat waardering uitspreek vir Langenhoven se politieke standpunte in hierdie tyd is die jong advokaat met boerderybelange in De Rust, S.P. le Roux. Le Roux is later Nasionale Party Kabinetsminister en Langenhoven word peetvader van sy seun, die skrywer Etienne Leroux. In 1920 word hy Volksraadslid vir Oudtshoorn wanneer hy die setel met ’n meerderheid van 225 teen die Suid-Afrikaanse Party se A.H. Mulder verower. Wat Langenhoven se vriend S.P. le Roux gevrees het, is egter nou bewaarheid. Hy was bang Langenhoven sou nie die nodige geduld aan die dag kon lê as hy in die koukus nie sy sin kon kry nie. Langenhoven was ongelukkig in die Volksraad en gefrustreerd as hy nie sy oogmerke gou genoeg kon bereik nie. Kort na die verkiesing het hy op Ladismith aan S.P. le Roux gesê hy wil terug na die Provinsiale Raad en dat sy vriend hom dan in sy plek vir die Volksraad moet beskikbaar stel. Le Roux wou egter niks weet nie.

In Februarie 1921 verloor Langenhoven die setel wanneer generaal Smuts weer ’n algemene verkiesing uitroep en die Suid-Afrikaanse Party met ’n meerderheid van 115 stemme wen. Na Langenhoven se toetrede tot die politiek was sy salaris as politikus sy enigste vaste inkomste en hierdie nederlaag het beteken dat hy hierdie inkomste verloor het. Hy het dus probeer om ander werksgeleenthede te soek, aangesien die politiek ook maar wisselvallig was. In 1921 het hy sy oog op die professoraat in die regte aan die Universiteit Stellenbosch gehad, maar dit het nie gerealiseer nie. Ten spyte van bedenkinge oor sy individualisme en drankmisbruik word hy dan deur die Nasionale Party verkies as senator. Hy beklee hierdie posisie tot met sy dood, wat hom in staat stel om ook met die amptelike erkenning van Afrikaans as landstaal op 25 Mei 1925 ’n beduidende rol te speel. Hy lewer besonder invloedryke toesprake in die parlement en is lid van die parlementêre komitee wat die saak ondersoek, verskeie belanghebbendes oor die regs- en taalkwessies uitvra en ook onderhandel met moontlike teenpartye.

Wanneer Langenhoven in Kaapstad was vir die Parlementsittings of Kaapstad om ander redes moes besoek, het hy gewoonlik by Sarah Goldblatt (eers in die Tuine en later in Mowbray) tuisgegaan.^[2] Sy moes hom telkens fisiek uit die ellendes van sy drankverslawing red, soms deur hom letterlik in die huis in te dra en te verpleeg. In Sarah het Langenhoven ook ’n geestesmaat gevind. Sy was die persoon buite sy huislike kring wat die hartstog van sy ideale verstaan het, wat sy kunstenaarsiel begryp en vertroetel het en vir wie hy ten volle met sy werk kon vertrou. Die twee het deur die jare ’n drukke korrespondensie gevoer en uit die korrespondensie is dit duidelik dat daar ’n baie hegte en diep vriendskap tussen hulle was en na baie mense se mening veel meer as net vriendskap. Na Sarah se dood was daar gerugte van ’n seksuele verhouding tussen die twee, maar Jan Scannell het hierdie gerugte as onwaar afgemaak. In sy biografie van Langenhoven meen J.C. Kannemeyer egter dat Scannell die kodes wat daar in die korrespondensie tussen Langenhoven en Sarah was, kon misgekyk het. In ’n brief van 11 Januarie 1926 het Sarah geskryf dat sy alle briewe van hom noukeurig nagegaan het. Alle briewe te make met sy manuskripte, politiek en die pers het sy gehou en die ander tot niet gemaak. Terwyl sy hiermee besig was, het sy “seergekry”, want elke brief “hou ’n intieme skakel uit die verlede voor my oë, en dit vind dadelik weerklank in my geheue en hart”. Daar is verseker kodes wat gereeld in briewe tussen hulle na vore kom wat slegs begryp kan word in die lig van ’n intieme verhouding tussen hulle. Telkens in Langenhoven se briewe is daar ’n soort refrein wat daardeur loop: “Alles is beuselagtig op die een ding ná wat ek nie kan skryf nie” (7 Julie 1924); “Daar is nie ’n ding wat ek sou kan sê nie of ek moet stilbly daarvan” (13 November 1924); “Jy weet, Sub, daar is niks hiervandaan te skryf nie, of ek moet skryf wat ek nie kan skryf nie” (7 Januarie 1925); “Maar ek kan nie vir jou skryf nie want oor die een ding waar my hart vol van is, moet ek nie skryf nie” (16 Junie 1925).

Langenhoven word veral onthou vir sy humoristiese en satiriese werke. Hy was 'n veelsydige skrywer wat meesterlike kort prosa en poësie geskryf het. Hy was welbekend vir sy skerp sin en sagte maniere. Hy het 'n denkbeeldige olifant geskep (baie mense wat hom geken het, kon getuig dat daar nooit 'n werklike olifant was nie^[3]) genaamd Herrie.^[4] Hy het Herrie se naam in 'n klip gekerf langs die N12- nasionale hoofweg, halfpad binne-in Meiringspoort, (buite Oudtshoorn). Hierdie klip staan bekend as Herrieklip.

Benewens die los praatjies en gerugte was daar ander inligting wat ook meer lig op die hele saak werp. Die Pococks was doodseker dat daar ’n verhouding was. Vroutjie se kleindogter, Marjorie Pocock, was veral uitgesproke en het meer as een maal gepraat oor Langenhoven se seksuele onversadigbaarheid en onstuimighede, insluitend ’n insident met Sarah in die kantore van Het Zuid-Westen. Dan het Guillaume Brümmer, Engela se seun, sy ouma en moeder een aand hoor gesels. Langenhoven se verhouding met Sarah het ter sprake gekom. Op Engela se vraag hoekom haar ma dit alles verduur het, antwoord Vroutjie: “Ek het hom liefgehad.” Sy het ook aangedui dat selfs die verhouding nie genoeg was om ’n breuk tussen hulle te bring nie, selfs nie die keer toe sy haar man en Saartjie in Arbeidsgenot op heterdaad in ’n bed betrap het nie. In Arbeidsgenot het Vroutjie vir Langenhoven die huislikheid verskaf sodat hy sy skeppingsdrang kon uitleef. Sy het met haar waardigheid, liefde en wysheid aan hom ’n vervullende huwelik en gelukkige tuiste gebied, terwyl Sarah vir hom ’n intellektuele stimulus was. Langenhoven is op Vrydag, 15 Julie 1932 in sy huis op Oudtshoorn aan ’n hartaanval oorlede. Sy vrou is op 23 Mei 1950 oorlede en Sarah Goldblatt op 22 Mei 1975.

Skryfwerk

“	Die meerderheid is reg, die minderheid opreg.	”
— C.J. Langenhoven

Behalwe sy moedertaal, Afrikaans, was Langenhoven magtig in Engels,^[5] Latyn ^[6] en redelik ook in Duits en in Hooghollands (Nederlands).^[7] Langenhoven was gaande oor Latyn,^[8] maar kon geen vat kry in die Grieks wat hy op universiteit moes leer nie.^[9] Grieks het hy (tydelik) bemeester deur sowel die oorspronklike werke as die Engelse vertalings te leer.^[10] Maar nie sonder hulp nie.^[11] Hy is wel jammer dat hy nie verder Duits beoefen het nie,^[12] maar huldig nie dieselfde standpunt teenoor Frans nie.^[13]

Sy bewondering vir die Nederlanders en Duitsers se taalvermoë verwoord hy in sy outobiografie, U dienswillige dienaar. Hiermee benadruk hy dat by die Griekse eksamen sy Hollandse dosent geen genade sou toon tydens die merkwerk nie.^[14]

In Loeloeraai laat blyk Langenhoven sy eietydse taalhouding: Dit was 'n goeie ding, dog ek, dat dit so getref het dat hy [Loeloeraai, die ruimtewese] sy eerste aanraking met die aarde in Suid-Afrika gevind het. Sê nou hy was in Holland of Duitsland of China te lande gekom, hoe sou hy ooit oor die onmoontlikhede van daardie ongerymde en onleerbare tale gekom het om te kan verstaan en hom verstaanbaar te maak? In Engeland sou dit nog op 'n manier kon gegaan het sovér as die taal betref, maar natuurlik daar is die mense weer onmoontlik. Met Afrikaans en Afrikaners ondervind geen vreemdeling mos ooit moeilikheid nie. Hulle met hom altemit ja..^[15]

In Langenhoven se Versamelde Werke (1956), Deel II, bl. 127, sal die leser afkom op 'n brief gerig aan Engela wat in Latyn geskryf is. Hierdie brief het betrekking tot Mof en sy mense, wat aan Engela opgedra is. Kannemeyer^[16] se vonds, 'n vertaling deur Langenhoven self, word hiernaas gestel vir duidelikheid:

Latyn	Afrikaans
Engelae, filiae meae, salutem!	Aan Engela, my dogter, Groete!
Unicum, o carissima, corpolis mei natum es.	Liefste, jy is die enigste kind van my liggaam.
Alios quidem ex animo liberos nonnullos procreavi.	Ja, ek het 'n klompie ander kinders uit my gees voortgebring.
Quorum ingenia permulta mala unde deducta sint scienter notum exploratumque est mihi, meipsum per vitam longam cognoscenti.	Hulle menigvuldige slegte eienskappe – waar die vandaan afstam, is wetenskappelik en noukeurig aan my bekend, ek wat myself deur 'n lange lewe van ondersoek ken.
De bonis autem partibus eorum raris rationem afferre non possum.	Maar van hulle goeie dele, so skaars as die is, is ek nie in staat om rekenskap te gee nie.
De avia tua matre mea, de matre tua amicissima mea, de filia mea te ipsa, de permultis aliis, vivis ac mortuis, afflatus quorum non ego dignus ad me pervaserunt, nec inter eos distinguere possum ut cuique suum tribuam.	Van jou oumammie, my moeder; van jou moeder, my beminde; van my dogter, jyself; van baie, baie ander, lewendes en dooies, het daar invloede wat ek nie wêrd is nie, na my toe deurgetrek, maar ek kan nie tussen hulle onderskei om aan elk die erkenning te betuig wat hom toekom nie.
Hoc autem puellum (extra mala!) tuum solum est, a litera prima usque ad ultimam in oculis tuis creatum, coram te pedetentim natum.	Maar hierdie kindjie (buiten sy kwaad!) is jou alleen, van die eerste letter tot die laaste voor jou oë geskape, in jou teënwoordigheid stap vir stap gebore.
Cape igitur quod jam ab initio tuum: filium proprium, patris nepotem, sicut non alienum adopta!	Neem dan wat reeds van voor af joue was – jou eie seun, jou vader se kindskind, nie as die aangenome kind van 'n vreemde nie.
Simul autem accipe, o Engela, quod similiter omnino semper tuum: caritatem patris tui, C.J. Langenhoven.	Maar ontvang daarby wat net so goed algeheel en altyd joue reeds was – die liefde van jou vader, C.J. Langenhoven.
Postscriptum: Eruditionem in capitibus sequen tibus expositam, hic celare non deceret: doctoraturus te saluto.	Naskrif: Dit sou nie gegaan het om die geleerdheid wat in die navolgende hoofstukke ten toon gestel is, hier te verberg nie. Dis 'n aspirant-doktor wat jou hier groet.
Cura ut valeas!	Sorg dat jy fris bly.

“	Moenie 'n ander beskuldig dat hy sy oë oopgehou het onder die gebed nie; hy het maar net gekyk of joue toe was.	”
— C.J. Langenhoven

C.J. Langenhoven se bekendste werk is Die Stem van Suid-Afrika wat hy in 1918 geskryf het. Die musiek daarvoor is in 1921 deur M.L. de Villiers gekomponeer. 'n Passasie uit Die Stem vorm vandag 'n deel van die Volkslied van Suid-Afrika.

Benewens dit het sy skryfloopbaan amper elke genre aangeraak, van poësie tot spookstories. Hy het verskeie werke in Afrikaans vertaal, onder andere die Rubaiyat of Omar Khayyam. Hy het nuwe Afrikaanse gesegdes geskep en het selfs 'n liefdesgedig (in bogtaal) aan sy hond geskryf.

Langenhoven was instrumenteel in die beweging om Afrikaans erken te kry as amptelike taal, asook as eerste taal in skole in plaas van Nederlands. Afrikaans is in 1925 amptelik in die parlement gebruik, en uiteindelik in 1927 erken as 'n amptelike taal van Suid-Afrika saam met Engels.

In die negentigerjare van die negentiende eeu skryf hy nie doelgerig nie. Uit 1899 dateer ’n ongetitelde, onvoltooide handleiding in Engels oor die regte van die individu, in besonder die regte in verband met eienaarskap, besit, vervreemding, gebruik en gevangehouding. “The life history of an ostrich” dateer ook uit hierdie tydperk. Hierdie werk, wat in 1953 gepubliseer is, beskryf die gehele lewensiklus van die volstruis. Etlike ander werke, hoofsaaklik in Engels, word ook vroeg in die twintigste eeu deur hom geskryf. Hy begin eers laat in sy lewe met alle erns sy skryfwerk in Afrikaans beoefen en slegs enkele Afrikaanse werke verskyn voor 1910. Dit sluit in “Ons almaal se erfenis”, wat in die manuskrip die titel “Rein geluk” gehad het, asook “Die grijsaards jeug”. In De Volkstem van omstreeks 1908 verskyn onder andere “Wysheid uit die rooi kole”, “Twee oues van dae”, “Die kluisenaar van die Karroo” en “Meester”, almal stukke wat later in “Ons weg deur die wêreld” opgeneem word.

Nadat hy hom bewus geword het van sy roeping om Afrikaans te bevorder, poog hy om in sy werk die volk te laat lees en lewer werk in feitlik alle genres om die groot tekort aan toepaslike leesstof aan te vul. In 1910 reeds publiseer hy “Padlangers en zonder doekies” (met subtitel “’n Afrikaansche boodschap van ’n Afrikaander aan Afrikaanders”), waarin hy betoog vir Afrikaans en so sy lewenstaak begin. Hierin toon hy op oortuigende wyse aan hoedat Afrikaans baie beter geskik is as Nederlands om Engels die stryd aan te sê. Hoewel hy eers betreklik laat bewus word van sy roeping as taalstryder en skrywer, produseer hy hierna binne minder as ’n kwarteeu ’n omvangryke oeuvre.

As deel van sy bevordering van Afrikaans skryf hy ’n paar taalhandleidings wat gemik is op Engelssprekendes om hulle begrip van Afrikaans te verbeter. Een van die eerste take wat hy na 1910 in belang van Afrikaans gedoen het, was die publikasie van “The royal road to Cape Dutch”. Gedurende hierdie tyd was daar baie Engelstaliges en Jode in Oudtshoorn wat nie Afrikaans kon verstaan nie. Om hierdie mense in sy eie vriendekring, asook die algemene Engelstalige bevolking van Suid-Afrika te help, het hy hierdie handleiding in drie “stages” opgestel: deel I is ’n “grammar”, terwyl deel II bedoel is as “a reading primer being the farce ‘Die trouwbelofte’ with notes and exercises and vocabulary” en deel III beoog om ’n “advanced reader” te wees. Die eerste twee dele het by Pocock verskyn, maar die derde deel is nooit gepubliseer nie. In 1926 lewer hy “A first guide to Afrikaans”, gemik op Engelssprekendes wat begin om Afrikaans aan te leer. Hierdie werk word deur ’n onbekende persoon in ’n resensie in die Cape Times van 22 April 1926 en deur D.B. Bosman op 16 Junie 1926 in Die Burger negatief beoordeel. Langenhoven reageer baie skerp op Bosman se resensie en stuur etlike telegramme en ander boodskappe aan die redaksie van Die Burger, waarin hy onder andere vir Bosman “’n parmant” noem wat “in Holland of Duitsland een van die doktors-tietels opgetel het wat daar rondlê”. Die redaksie van Die Burger beantwoord sy besware op rasionele gronde en plaas dan spesiaal ’n resensie van professor J.J. Smith wat aanvanklik in Die Huisgenoot verskyn het en positief is oor hierdie werk van Langenhoven. Na ’n maand gaan lê die stof, maar in hierdie tyd het Langenhoven nie een rubriek vir “Aan stille waters” gelewer nie. Hierdie reaksie is tipies van Langenhoven se gevoeligheid vir die kritiek van resensente wat na sy mening nie sy werk verstaan en na waarde skat nie en hy neem reeds betreklik vroeg in sy loopbaan stelling in teen hierdie doktore, professore en ander resensente wat sy lewe “vergal”. Voorin die meeste van sy latere werk verskyn die versoek “Geen resensie word gevra nie”.

Romans

Sy belangrikste bydrae is op die gebied van die prosa. Sy boeke is telkens herdruk en duisende eksemplare van elkeen is verkoop. In die twintigerjare skryf hy ’n aantal romans. Die eerste in 1921 is “Sonde met die bure”, waarna volg die soortgelyke satiries-humoristiese “Doppers en Filistyne” (1922) en “Herrie op die ou tremspoor” (1925). In hierdie werke spot hy met allerhande dinge in die samelewing, soos die verengelste Wenderbaails, Vroutjie se sosiale aspirasies, Engela se klere en kêrels, akademiese professore en bure se manewales, terwyl selfspot ook nie agterweë bly nie. Hierdie werke speel almal af in die bekende wêreld van die Klein Karoo en hy self is meestal as die ek-verteller in die verhale aanwesig. Hy het ook vir Vroutjie, Engela en homself as karakters gebruik. Dit alles gee aan hom die geleentheid om ’n sterk persoonlike stempel op die verhale af te druk en die vertelling te voer in die rigting wat hy verkies. In “Sonde met die bure” besluit Neelsie, nadat sy bure hom versondig, om te maak soos hy lekker kry. Sy vrou neul ook aldag aan hom, want dit is die tyd van Oudtshoorn se glorie met die volstruisveerbedryf en die bure se weelderige leefstyl krap aan haar. Neelsie koop ’n afgeleefde tremwa in die Kaap wat selfs agtien osse nie kan trek nie en op ’n sirkusvendusie koop hy dan ’n olifant om die gedoente te trek. Die olifant noem hy Herrie. Hierdie eiesoortige trek gaan al langs die Olifantsrivier op en veroorsaak moleste net waar hulle gaan. Die magistraat, afdelingsraad en geregtelike mag agtervolg hom, maar moet verneder die aftog blaas. In Meiringspoort vind hy eindelik vir ’n wyle rus, maar dit duur ook nie lank nie. ’n Groot reën en oorstroming bring allerhande vreemde verskynsels en skaars is die pad weer rybaar of twee deputasies besoek hom om te vra dat hy hom verkiesbaar stel. Langenhoven gebruik komieklike verdraaiings, woordspelings en paradokse om die komiese na vore te bring en met die mense van sy tyd te spot. Die “sonde-met-die-bure” motief word ’n konstante, deurlopende motief in sy werk. “Herrie op die ou tremspoor” is ’n vervolg op “Sonde met die Bure”. Oudtshoorn se weeldedae is nou verby en Neelsie se leeglêery begin vir Vroutjie verveel. Sy begin so aan hom te karring dat hy verplig is om werk te gaan soek. Hy maak ’n vergeefse besoek aan Pretoria en vele ander pogings om werk te kry, loop op niks uit nie. By ’n winkel moet hy byvoorbeeld ontdek dat sy ouderwetse eerlikheid ’n diskwalifikasie is vir die betrekking van boekhouer. So word die gewetenlose praktyke van party sakemanne tong in die kies aan die kaak gestel. Wanneer Neelsie ’n uitnodiging kry van die Universiteit van Stellenbosch om ’n reeks lesings te gee, gebruik hy die geleentheid om met akademiese geleerdheid te spot. Met die trem herhaal hy nou sy vorige reis sodat hy op Meiringspoort kan voorberei vir sy professorale taak, sonder om sonde van die bure te beleef. By sy bestemming verdiep hy hom in ’n uitgebreide versameling van sensasie-romans. Vir die Stellenbosse studente wil hy hierdie romans “met vernietigende doeltreffendheid” bespreek, want veroordeling van ander mense se werk is na sy mening die vernaamste taak van die akademiese geleerde. Hy word eindelik beloon met ’n doktorsgraad. In hierdie parodie gee hy op genotvolle wyse uiting aan sy onversoenlike haat vir akademiese fariseërs. “Doppers en Filistyne” is ’n vermaaklike weergawe van die gesoute Sap Stoffel Gieljam wat die rustige plaaslewe verruil vir die sonde en ergernis van die dorp net om sy vrou, Soetlief, gelukkig te hou. Stoffel moet hier saam met sy kyfagtige vrou probeer oorleef in ’n vreemde omgewing en in interaksie tree met mense van ander kulturele agtergronde en politieke oortuigings. Dit alles lei tot vele kostelike insidente, waarin die skrywer onder andere die spot dryf met verengelste Afrikaners wat hulle op hierdie manier probeer deftig voordoen. Die politiek loop ook deur, veral politieke koalisies tussen mense wat glad nie by mekaar hoort nie. Die boek word aangebied as geskryf deur Stoffel Gieljam self, met Sagmoedige Neelsie wat dit slegs nasien, foute korrigeer en persklaar maak – wat natuurlik ’n geleentheid is om te spot met die akademiese deskundiges se taal- en spellinggrille.

Hy skryf verskeie ander romans van wyd uiteenlopende aard. “Loeloeraai” is waarskynlik die eerste wetenskapfiksie in Afrikaans en verskyn aanvanklik as vervolgverhaal in Die Burger. Loeloeraai is van Venus en sy besoek aan Oudtshoorn veroorsaak groot konsternasie. Die verwikkelinge waartoe dit aanleiding gee word op Langenhoven se kenmerkende humoristies-satiriese wyse beskryf. Oom Stoffel, Herrie en Jakkals is almal weer terug in hierdie verhaal. Die magistraat probeer om die onwettige immigrant tronk toe te stuur en die regering probeer hom omkoop, terwyl die redakteur van Die Burger by Loeloeraai pleit om tog sy besondere kennis met die mense te deel ten einde aardse ellende te verminder. Loeloeraai wil egter die primitiewe aardelinge leer om eers die selfsugtige menslike natuur te tem voor hulle die werklike natuur aandurf. Hy neem dan vir Neelsie, Vroutjie en Engela op ’n reis na die maan en op reis gaan die gesprekke oor die sterrekunde, waarin Langenhoven op populêre wyse wetenskaplike besonderhede oordra. Op die maan ontdek hulle ’n tropiese landskap in ’n maangrot. Na ’n lekker piekniek keer hulle terug aarde toe en gaan Loeloeraai weer na Venus. “Die lig van verre dae” is ’n ligte verhaal waarin Langenhoven in die trant van die populêre avontuurverhaal inligting omtrent die eerste trekkers na die binneland weergee, waarin oom Gert met sy gesin (sy vrou Annie en dogter Johanna) in 1752 uit die Boland wegtrek na die Klein-Karoo om weg te kom van die wanbestuur van die Kompanjie. Hier beleef hulle die gevare van die binneland en word deur inheemse San beroof en oorrompel. In “Aan stille waters” deel Langenhoven besonderhede mee oor die ontstaan van “Mof en sy mense”, met subtitel “Die badwater van Betesda”. Twee vriende het hom aangespoor om ’n boek te skryf oor ’n hond, wat nie op kinders gemik is nie en in hierdie verhaal is honde die hoofkarakters, wat in twee kinderlose gesinne optree as trooster van teleurgestelde ouers. Fiela het ses woelige kleintjies, wat een vir een weggegee word totdat net Mof oorbly. Die Oubaas en Ounooi sterf egter tydens die griep-epidemie en die troue Fiela sterf dan van honger tussen hulle grafte. Frikkie van Zyl, die dokter wat die mense tydens die epidemie versorg het, neem dan vir Mof aan, maar hy word self siek van griep en skop die hondjie uit die kar. Met ’n verbryselde pootjie en ’n seer hartjie oor soveel onreg kom Mof op sy nuwe baas se plaas aangesukkel, waar hy langsamerhand ’n opgevoede en fyngevoelige hond word. Saam met sy mense eet hy die krummels van die armoede en as daar weer beter dae aanbreek word hy ’n toegewyde kinderoppasser. Terwyl die hond baie simpatiek en realisties geteken word, is die uitbeelding van sy mense se karakters en optredes minder verantwoord. “Mof en sy mense” word eervol vermeld tydens toekenning van die Hertzogprys vir 1926.

Die eerste speurverhaal in Afrikaans is “Donker spore”, wat so gewild is dat dit altesaam 36 herdrukke beleef. Hierin begin die jong joernalis Sarel van Duine by Die Burger werk en sy redakteur stuur hom na die Kaapprovinsie om in Ladismith ’n moord te ondersoek waar daar in bekende spookwêreld ’n man opgehang gevind word. Die verskillende uiteensettings van die feite in die media versterk die vermoede van bonatuurlike ingryping en verhoog die spanning. Eindelik slaag Sarel om die moordenaar vas te trek, terwyl hy ook op liefdesgebied suksesvol is. Hierdie roman is een van die eerste Afrikaanse romans wat ook in ’n rolprent omskep word. In “Die wagtende wêreld” ontdek die Stellenbosse student Adie Adelryk na lang proefnemings ’n proses “om die atoom kunsmatig te ontbind en die snelheid van ontbinding te beheers”. So word ’n onuitputlike bron van energie beskikbaar gestel wat ’n einde kan maak aan alle ekonomiese botsings en oorloë, maar die onmiddellike vernietiging van die waarde van goud as ekonomiese ruilmiddel sal rampspoedig wees en die beskawing vernietig. Die geweldige verantwoordelikheid dwing hom om troos te soek by sy vriend, Hein de Kok, wat hom getrou bystaan. Die saak word aan die Senaat van die Universiteit voorgelê en bespreek op ’n Kabinetsitting en kapitalistiese magte en selfs die Russiese regering probeer om sy geheim te bekom. Niemand kan Adelryk egter beweeg om sy geheim te openbaar nie. Die Russiese magte slaag egter amper daarin om deur marteling Adelryk te dwing om sy geheim te openbaar. Eindelik word die sterwende Adelryk na Genève vervoer waar die saak deur die Volkebond bespreek word en daar ’n oplossing kom. Adelryk graveer sy formules op ’n goudplaat op voorwaarde dat dit in sy doodskis geplaas moet word. Onder toesig van die Volkebond moet die kis in ’n gletserskeur afgerol word, sodat die geheim eers na sewe jaar beskikbaar sal wees. Gedurende hierdie periode moet die ekonome ’n plaasvervanger vind vir goud as algemene wêreld-erkende ruilmiddel. Die titel van die roman verwys na die wêreld wat wagtend is op kennis wat hom sal verlos. Die roman dui aan dat die sedelike vooruitgang van die mens ver agtergebly het by sy tegniese bedrewenheid, met die gevaar dat die moderne mens met sy knap uitvindings die hele beskawing sal vernietig.

Kortprosa

Twee bundels spookverhale, “Geeste op aarde” (1924) en “Die wandelende geraamte” (1930), word ook uitgegee. “Geeste op aarde” bevat agt verhale, waarin elke verhaal meegedeel word deur die persoon wat self in aanraking gekom het met die bonatuurlike verskynsels. In die bundel is daar dan direkte waarneming en afwisseling van styl en metode. Deur suggestiewe besonderhede word daarin geslaag om die illusie te versterk dat die spookgedaantes nie willekeurig uitgedagte verskrikkinge is nie, maar dwalende geeste met menslike eienskappe. Die “geeste” is feitlik altyd op ’n sending waarin hulle ingryp in mense se lewens en die impak op mense word dan belangriker as die verskynsel self. Die skrywer berei die spanning op meesterlike wyse voor en handhaaf dit normaalweg dwarsdeur die verhaal, totdat die ontknoping op gemotiveerde wyse bekend word. “Die Hangende Gedaantes” is ’n hoogtepunt van stemmingskepping. Hierin hou ’n vrolike groep studente in die maanlig piekniek wanneer hulle uitgelatenheid onderbreek word deur ’n ou reisiger, wat ’n spookstorie vertel. Kort na die komiese ontknoping volg die grieselige ontdekking van twee liggame wat in die skadu hang, wat die studentepret plotseling laat oorslaan tot angs. In ’n “Na-woord” tot hierdie bundel sit Langenhoven sy eie opvattinge oor geestesverskynings uiteen. P.C. Schoonees beskou hierdie knap vertelde spookstories as ’n welkome aanwins vir ons volksliteratuur^[17]

Hy volg dit op met die soortgelyke “Die wandelende geraamte en ander verskynings”, waarin veertien verhale opgeneem word. Hierin is daar onder meer ’n wandelende geraamte wat ’n ordentlike begrafnis vir sy tweelingbroer versoek; die spook van Vergeleë lewer ’n moordenaar aan die gereg oor; en ’n professor wat glo dat na die dood slegs totale vernietiging wag, word ’n onherkenbare spook sonder gedaante. Die fokus is dus nie om onverklaarbare geheimsinnighede te beskryf nie, want as die spook sy rol gespeel het, is die hele geval opgehelder en die raaisel opgelos. ’n Belangwekkende figuur in hierdie bundel is Koos Heyns van Uniondale wat optree as speurder in die spokewêreld, en gereeld daarin slaag om hul geheime tekens te verklaar. Abraham H. de Vries neem “Die bouval op Wilgerdal” uit hierdie bundel op in “Die Afrikaanse kortverhaalboek”. Die vryer Frans Rysselaar wil sy teenstander Petrus van Graan doodskiet om sodoende vir Emmie te kry. Sy voet haak vas en hy skiet homself per ongeluk. Emmie en Petrus se huwelik word dan deur sameloop van gebeure eintlik Petrus se begrafnis. Dit blyk later dat Frans Petrus se liggaam ingeneem het, dat die gestorwene die dag met die begrafnis aan die voet van die doodkis gestaan het en dat die mal geworde Emmie juis nie mal is nie. Die magtiging wat oom Freek het om Wilgerdal te verkoop, is ook vals. Dit is deur Frans Rysselaar geteken in die gedaante van Petrus van Graan. “Die verdwyning van Flip Loots” uit hierdie bundel word deur P.G. du Plessis in die versamelbundel “Halfeeu” opgeneem. Flip Loots en Martjie Nel is verlief op mekaar, maar Flip verdwyn nadat hy die Weilands besoek. Piet Weiland gebruik daarna sy kans om met Martjie te trou. Martjie kwyn egter en is met die geboorte van haar kind oorlede. Piet verkoop daarna die plaas, maar die nuwe koper kan dit nie uithou nie soos daar gespook word. Koos Veldkornet se hulp word ingeroep, hy gesels met die spoke en los die raaisel rondom Flip Loots se verdwyning op. In “Die vrou voor die hek” vertel Sybrand van Wyk van sy ontmoeting met ’n spook in Caledonskloof. Ná teenspoed moet hy in die reën en donker daar deur ry, maar voor hy by Freek Pretoors se hek kan ingaan om blyplek vir die nag, keer ’n deurskynende vrou in slegs onderklere hom voor en beduie hy moenie daar ingaan nie. Hy ry weg, maar net soos hy wil stop, is die vrou skielik weer daar om te wys dat hy nie moet uitdraai nie. Sy is weer daar om te wys waar hy by die veepos moet uitdraai en in die strooihuis kry hy weer die vrou, maar hierdie keer is dit nie haar gees nie, maar haar lyk. Haar klere het sy uitgetrek om haar kind te probeer warm hou. Hy lewe nog en Sybrand kan hom red. “Die beste spookstories” is ’n keuse uit Langenhoven se spookstories deur Danie Botha.

Belangwekkend is “Skaduwees van Nasaret”, waarin godsdienstige vraagstukke behandel word. Langenhoven gee in “U Dienswillige Dienaar” agtergrond van sy eie geloofstwyfel en die godsdiensstryd van sy studentetyd en voeg dan daarby: “Had ek in daardie tyd maar so ’n eenvoudige boekie in die hande gekry soos my eie ‘Skaduwees van Nasaret’ sou dit my redding gewees het”. Twee “egte” briewe dien as inleiding en afsluiting van hierdie werk, met ses verdigte briewe as die liggaam. Die eerste brief (“Aan ’n Jodin”) is die inleiding, waarin Langenhoven die ontstaansgeskiedenis van die boek uiteensit en ’n verklaring gee van die titel van die werk. Ses karakters skryf dan elkeen ’n denkbeeldige brief aan ’n vriend of vreemdeling, waarin hulle mededelings maak omtrent die persoon en leerstellinge van Jesus. Die ses karakters is die Griekse wysgeer Aristarchus, Pontius Pilatus, die skrifgeleerde Zadok, die Fariseër Josias Ben-Johanan, Martha die Reine en Magdalena die Gereinigde. Deur die gedagtegang en styl tipeer Langenhoven die individualiteit van elke briefskrywer en hoewel dit waarskynlik nie sy bedoeling was nie, kwalifiseer elkeen van hierdie briewe deur sy verhaalelement en besondere hegtheid van bou ook as kortverhale, wat in hierdie vorm as van die bestes van sy tyd beskou kan word. Voorbeeld hiervan is die brief van Pilatus, waarin hy eers die moeilike omstandighede skets waarin hy in Judea diens moet doen, onder seker die moeilikste nasie op aarde, die Jode. Sy bewindhebbers stel nie soseer belang in regspleging nie as in genade. Teen hierdie agtergrond verduidelik hy dan sy optrede. Treffend beskryf is die wroeging waarmee hy sedertdien worstel, veral in die lig van die liefdevolle blik van Jesus, wat sonder veroordeling sy vonnis aangehoor het. Die boek word afgesluit met ’n brief van die skrywer aan ’n student oor die geloofstwyfel. As aanhangsel word enkele gedigte oor die geboorte en lyding van Christus, die Calvinisme en die heelal bygevoeg. In 1927 ken die Akademie die Hertzogprys vir “Skaduwees van Nasaret” aan Langenhoven toe (’n bekroning wat hy deel met Sangiro en Jochem van Bruggen), maar hy weier die prys, onder meer omdat “Mof en sy mense” die vorige jaar slegs “eervolle vermelding” ontvang het. “Uit ’n brief van Pontius Pilatus” uit hierdie boek word deur F.V. Lategan in die versamelbundel “Kortpad” opgeneem. D.F. Malherbe neem etlike prosabydraes van Langenhoven op in “Afrikaanse letterkunde”. Die verhaal “Orige donkies” is ’n herskrywing van ’n fabel van Esopus en word deur Daniel Hugo in die versamelbundel “Tydskrif” opgeneem. Ander versamelbundels waarin sy werk verskyn sluit in “Vertellers” en “Vertellers 2” van Merwe Scholtz.

Langenhoven se onvoltooide Bybelse roman, “Die mantel van Elia”, word na sy dood uitgegee. Die laaste vier dae van sy lewe het hy aan hierdie roman gewerk. Hierin is Elia op pad om aan Agab te gaan verkondig dat ’n groot droogte op hande is. Op pad ontmoet hy ’n vreemdeling wat ’n Israelitiese meisie beskerm het en neem haar na haar verloofde. Die verhaal bevat breedvoerige uitweidings oor die godsdienstige ontwikkeling van die Joodse volk en vertel van die onderrig wat Elia aan die jonger profete gee. Blykbaar sou dit ’n historiese roman van die ou soort geword het. As huldeblyk aan Langenhoven is hierdie onvoltooide verhaal in faksimileevorm in sy eie handskrif uitgegee. In sy laaste lewensjaar maak Langenhoven, nog meer as vroeër, ’n intensiewe studie van die Bybel. Herhaaldelik verwys hy in sy weeklikse rubriek “Aan Stille Waters” na die letterkundige skoonhede van die Bybel, en in April 1932 hou hy ’n voordrag oor hierdie onderwerp op Stellenbosch. Kort daarna begin hy die Bybelverhaal oorvertel vir jongmense om hulle kennis te verbreed en vorder tot met die geskiedenis van Gideon. Die onvoltooide “Hooftrekke van die Bybelverhaal” word dan in sy “Versamelde werke” opgeneem. “Die letterkundige skoonhede van die Bybel” is ’n lesing wat hy in 1932 in Stellenbosch lewer, wat ook in sy “Versamelde werke” opgeneem word.

Ander prosa

Hy skryf ook verskeie ander vorms van prosa, meestal van didaktiese aard. “Eenvoudige stukkies en brokkies” (met ’n voorwoord deur F.W. Reitz) bestaan uit diverse stukkies wat hy oorspronklik veral vir gebruik by debatsverenigings geskryf het en dit word gepubliseer met die subtitel “om in die huis te lees en om in debatsverenigings te gebruik vir resitasies, voorlesinkies, voordraggies en opvoerinkies”. Die boekie bevat gedigte, ’n romantiese verhaal met probleemstelling, ’n kostelike brief van ouers aan hul seun op kollege, mymerings oor die verlede en die lewe, opstelle oor opvoeding en die redenaarskuns, spesiale stukke vir debatsverenigings en elf samesprake en ’n klugtige alleenspraak. Die samesprake sluit in “Die tweetalige vonnis”, “Die omslagtige tant Lenie”, “Die kijs abaut die forro” en “Die ingewikkelde boodskap”, terwyl die gedigte “Ag wat, dis maar ’n hond” en “Liefdes-onsin” insluit. Meeste van hierdie stukke is in 1914 opgeneem in “Ons Weg deur die Wêreld” wat in 1922 in drie afsonderlike dele herdruk is. Sy spreuke raak wyd bekend en 366 verskyn reeds in September 1912 in “Afrikaanse verjaardagboekie”, met ’n spreuk vir elke dag. Hierdie boek word in 1925 grootliks gewysig en opnuut as “Ons geliefde verjaarsdagboekie” uitgegee. In 1922 vul hy die 366 spreuke in hierdie boekie met kritiese opmerkings aan en brei die aantal spreuke verder uit vir opname in “Ons weg deur die wêreld”, met die versamelde “Spreuke van Langenhoven” en ^[18]“Spreuke van Langenhoven: ’n keuse” ^[19]wat later apart gepubliseer word. Die spreuke is ’n pittige samevatting van die skrywer se lewenswysheid. Daar is raak opmerkings, wat getuig van ’n helder, logiese gedagtegang, diep selfkennis en ’n uitgebreide ervaring. Nuwe waarhede word op treffende wyse uitgedruk en ou waarhede in ’n nuwe, oorspronklike vorm. ’n Groot aantal onderwerpe kom onder die loep, soos vriendskap en buurskap, deugde en ondeugde, spaarsaamheid en verkwisting, waarheidsliefde en leuenagtigheid. Hierdie spreuke bevat baie pitkos vir ernstige oordenking.

“Ons weg deur die wêreld”^[20] verskyn aanvanklik in 1914, maar word daarna telkemale hersien, aangevul en in verskillende dele heruitgegee. Die eerste uitgawe bevat “Stukkies en brokkies” as ’n geheel, aangevul met nuwe verse, verhale, spreuke en preke. In die tweede druk van 1919 voeg hy sy rede oor “Afrikaans as voertaal” by. Met die derde druk van 1922, wat uit drie dele bestaan, kry hierdie werk sy finale beslag deurdat verskeie vroeë gedigte weggelaat, ’n verdere pleitrede vir Afrikaans bygevoeg en ’n aantal spreuke deur kritiese en relativerende opmerkings in ’n ander lig gestel word. Die werk omvat nou verskeie verhale, essays, sketse, samesprake, fantasieë en verse, asook aforismes en spreuke. Die inhoud is grotendeels didakties van aard. Deel I bestaan uit “Verhaaltjies en karaktersketse”, “Ligte leekprekies” en “Samesprake en ’n alleenspraak”. “Verhaaltjies en karaktersketse” handel onder andere met die sonde-met-die-bure motief wat reeds blyk uit die geestige “’n Brief van sy ouers aan Jan op die Kollege”. Laasgenoemde brief word deur F.V. Lategan in die versamelbundel “Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal” opgeneem. Ander gewilde temas uit sy werk, soos die hond (“Twee oues van dae”), die kluisenaarsfiguur (“Die kluisenaar van die Karro”) en die spot met Nederlands (“Meester”) is ook reeds hier aanwesig. In die “Ligte Leekprekies” is daar byvoorbeeld ’n preek vir kinders oor wedywer: “As julle nie weet wat kompetisie is nie, soek ’n handvol koring en gooi die vir ’n klompie hoenders. Dan sal julle kompetisie sien”. Die verskille tussen hoender- en mens-kompetisie word dan uitgewerk na aanleiding van wedywer op sportgebied. In “’n Preek vir Nooiens” word die deugde van die voorouers teenoor die hedendaagse nuwighede geplaas en die vergelyking val nie ten gunste van die laaste uit nie. Die bundel word afgesluit met elf samesprake en ’n monoloog wat geskryf is met die oog op debatsaande. Hieronder is die bestes “Die ingewikkelde boodskap”, “Die tweetalige vonnis” en “Die kys abaut die forro” (sien die bespreking van sy dramas). Deel II bevat spreuke, fantasieë en versies. “Duisend spreuke” bestaan uit 732 “Besproke Spreuke” waar hy kommentaar verskaf op die spreuk om die betreklikheid daarvan te belig of met humor homself in die spreuk te betrek, en die res “Onbesproke Spreuke”, waar hy slegs die spreuke verskaf. Deur die gebruik van Stoffel Gieljam in die “Besproke spreuke” kry die skrywer die geleentheid om telkens op die relatiwiteit en dubbelkantigheid van ’n stuk “waarheid” te wys en om homself in die hekeling te betrek. In beide gedeeltes staan mens telkens verstom deur die diep lewens- en mensekennis. Hierdie deel bevat ook ’n aantal “Fantasieë” waarin onder meer naïewe personae, soos die watersloot, wa en berg, as sprekers optree. Die derde afdeling van hierdie deel bevat gedigte, waaronder “Die mot en die kers”. In Deel III, waaraan die boek sy naam ontleen, tree Langenhoven op as ’n gids op “Ons weg deur die Wêreld”. In ’n honderd kort prekies, elkeen voorsien van ’n pittige teks, word ’n groot verskeidenheid onderwerpe behandel. Daar is preke oor die mode, dronkenskap, skindery, politiek, sedelike kwessies, die eksamenstelsel, opvoeding, skuld, skynheiligheid, liefdadigheid, eerlikheid, borgstaan, godsdiens, die dood. Ook maatskaplike vraagstukke, soos die verhouding tussen kapitaal en arbeid word bespreek. Op sy weg deur die wêreld vind hy baie dinge wat verkeerd is, maar tog bly hy optimisties: “Laat ons moed hou, maat, die ou wêreld is darem nie so sleg nie!” Hierdie deel bevat ook “Afrikaans as voertaal”, “De heilige ennen van Rehum en Simsai”, ’n pleidooi in Nederlands vir die invoering van Afrikaans as kerktaal, en ’n afdeling “Honderd prekies”, wat meermale ontstaan uit een van sy spreuke. Arthur van der Lingen, ’n weldoener van die Akademie, laat in sy testament geld agter waarmee vyf jaar na sy dood die vyf beste letterkundige werke in Afrikaans tot op daardie stadium bekroon moet word. Die keurkomitee wys in 1929 “Ampie I en II” van Jochem van Bruggen, “Uit oerwoud en vlakte” van Sangiro, “Oom Gert vertel en ander gedigte” van C. Louis Leipoldt, “Die vlakte en ander gedigte” van Jan F.E. Celliers en “Ons weg deur die wêreld” van Langenhoven aan. Langenhoven weier hierdie toekenning, omdat sy werk slegs vyfde gelys word in die aankondiging.

In “Die opdraende pad” bundel hy vyf voordragte, waarin hy op populêre wyse sosiale, politieke, wetenskaplike en letterkundige vraagstukke behandel. Met die Stellenbosse studente gesels hy oor “Belangstelling”, met die A.C.V.V. oor “Inkomste en Uitgawe”. Daar is ‘lange aaneenskakelings van logiese redenasie-kettings’. Die onderdele van elke onderwerp word behandel, meestal aan die hand van ’n aanskoulike beeld. Die skilpad word byvoorbeeld met goeie gevolg gebruik as beeld in “Die Krag van ’n Nasie”. Die aanwending van konkrete beelde word dan ook in die voordrag oor “Letterkundige Styl” as een van die geheime van sukses genoem. Die titel van die bundel wil te kenne gee dat die pad wat die jeug van Suid-Afrika moet bewandel, opdraand is, maar bo-op die hoogte is daar skatte wat nie deur mot of roes verteer word nie. “Aan stille waters I en II” is versamelings van sy rubrieke wat oor die jare in Die Burger verskyn het. Die titel is misleidend, aangesien hy meermale strydlustig ’n saak aanvoor of hom skerp krities uitspreek oor sake, onder andere oor kritici van sy letterkundige werk. Uit hierdie rubrieke word twee keuses gepubliseer, Deel I in 1930 en Deel II postuum in 1941. Met openhartige eerlikheid stort hy sy hart uit oor alles wat daar omgaan in sy gemoed. Die logiese en kalm beredeneerde betoog enersyds en andersyds die baie gewaagde stelling wat met spot en paradokse verdedig word, is gereelde stylfigure; daar word geskryf oor belangrike landsake en uitgewei oor huislike verskille van Vroutjie en Kerneels; oor godsdiens en wetenskap, volstruise en tande, letterkunde en die griep-bakterie. Gereeld gebruik hy ook die geleentheid om resensente en versamelaars van bloemlesings [null by te kom.] Die wisselende gehalte van die stukke kan ongetwyfeld daaraan toegeskryf word dat hy onder verpligting was om vir baie jare weekliks die rubriek te lewer en naas bydraes wat duidelik in haas afgejaag is, staan daar ook van Langenhoven se beste werk. Deel een bestaan uit vier afdelings. Die eerste afdeling is “Korswil en klug”, waarin hy ’n komiese lewenskets van homself gee en limerieke, allerlei versies, spreuke, raaisels, satires, toesprake en sketse opneem. Stoffel Gieljam, Neelsie en Vroutjie figureer in verskeie komiese vertellings, soos in “Neelsie en Vroutjie veg ’n duel” met sy komiese vermenging van fantasie en werklikheid. Die “Sketse en verhale” van die tweede afdeling is meestal mymerend en lerend, soos “Onder die denne” en “Mymeringe van ’n grysaard”, en die bestes gee sy humorsin weer, soos “Die vlieg”. “In memoriam” is ’n treffende essay oor die dood na ’n langdurige droogte van sy geliefde sipresboom, waaronder hy gereeld geskryf het, terwyl “Oor die sloot” oor die dood van sy hond handel. Die derde afdeling is gedigte en die vierde afdeling bestaan uit “Gewigtiger stukke”, wat meestal direk didakties of persoonlik-sentimenteel is. “Brief van die harlekyn” word baie bekend, waarin die skrywer persoonlike belydenis aflê, onder meer oor sy fyngevoeligheid vir kritiek. Deel twee van “Aan stille waters” (saamgestel deur Sarah Goldblatt) bevat ’n keuse uit die bydraes vir 1931 en 1932. Hierdie deel is nie volgens genre of tematies in afdelings verdeel nie en bestaan uit verdere vertaalde liedere, sketse oor alledaagse onderwerpe, voordragte oor politieke vraagstukke en die Afrikaanse taal en die bekende “Werkreseppie”. Die meeste stukke in hierdie bundel is egter meer tydgebonde as dié in die eerste versameling.

“U dienswillige dienaar” bevat outobiografiese sketse. Die biografiese gegewens oor Langenhoven was altyd skraal omdat hy nooit oor homself wou praat nie. Hy het hom egter volledig en op persoonlike wyse uitgespreek in sy werk (veral in “Aan stille waters”) en net voor sy dood gee hy in “U Dienswillige Dienaar” twee belangrike outobiografiese stukke: “Die wording van ’n skrywer” en “My aandeel aan die taalstryd”. Die eerste gedeelte bevat ’n beskrywing van sy kinderjare, besonderhede omtrent sy ouers en pleegouers en die goewernantes en onderwysers by wie hy lering gekry het. Uit sy herinnering diep hy tallose anekdotes op waardeur die hele omgewing waarin hy opgegroei het, op treffende wyse beskryf word. Hy wys ook op die invloede wat bygedra het tot sy groei as skrywer, wat insluit sy studie van die natuurwetenskap en die regte, terwyl literêre invloede die Bybel, Latynse prosa, Homeros en Engelse prosa insluit. Na sy dood word “My aandeel aan die taalstryd” apart uitgegee vir die Senior Sertifikaat-eksamen van 1937, terwyl ’n keur uit sy essays later gebundel word in “Essays uit Versamelde Werke”.

Hy blink uit met sy redenaarsvermoë en toesprake in die Volksraad en by allerlei ander geleenthede. ’n Klein aantal van sy toesprake word in “Versamelde werke” opgeneem en daaruit blyk duidelik sy wye belangstellingsveld en kundigheid. Hy kon oor onderwerpe praat wat gewissel het van letterkundige styl tot kwessies soos inkomste en uitgawe en die vooruitsigte van die Britse Ryk. Sy werk word ook gereeld in ander vorms uitgegee, soos byvoorbeeld die bundel wat J.F. Scannell uit sy spreuke en gesegdes saamstel en dit “Van mens tot mens”^[21] noem en hierdie selfde redakteur se keuse uit ander geskrifte onder die titel^[22] “Die vrolike vlam”.^[23] Sarah Goldblatt bundel van sy outobiografiese sketse in “Al skrywend”. Leon Rousseau bring ’n keur uit die verskillende fasette van sy skrywerskap (spookstories, kinderverhale, toneelstukke, verhale en gedigte) saam in “Langenhoven in volkleur” ^[24]en die boek word ryklik geïllustreer sodat dit ’n volwaardige koffietafelboek word. Die Klein Karoo Nasionale Kunstefees wat jaarliks op sy tuisdorp Oudtshoorn gehou word, gee aanleiding tot hernude belangstelling in sy werk en twee plaaslike uitgawes sien as gevolg hiervan die lig. “Pittige sêgoed en raak antwoorde van Sagmoedige Neelsie” bevat veral spreuke, terwyl “Sagmoedige Neelsie praat padlangs” ’n keur uit die artikels is wat sedert 2005 in die Oudtshoorn Courant verskyn het.

Langenhoven se politieke publikasies sluit in die pamflet “’n Vriendelike woord aan die Zappe” (1916). Hierin poog hy om die destydse regering sover te kry om aandag te vestig op kwessies wat verdelend inwerk op die Afrikaners, soos die Britse vlag, die Rebellie en die konsiliasiebeleid. Ten tye van die vredesonderhandelings in Versailles na afloop van die Eerste Wêreldoorlog skryf hy ’n aantal werke. Op 18 Januarie 1919 ontvang hy ’n telegram van dr. D.F. Malan met ’n opdrag vir die boek “Republicans and sinners”, wat op 1 Februarie 1919 onder die skuilnaam A Loyalist verskyn. Hierdie is ’n illustrasie van hoe vinnig hy ’n boek kon afhandel. Die werk word opgedra aan president Woodrow Wilson van die Verenigde State van Amerika en Langenhoven beskryf hierin die kenmerkende eienskappe en ideale van die twee blanke bevolkingsgroepe in Suid-Afrika. “The everlasting annexation” dra hy half ironies op aan generaal J.C. Smuts. Dit is aangebied as ’n toekomsfantasie waarin die wêreld, uitgesonderd Suid-Afrika en die res van Afrika, deur ’n ontploffende ster weggeskeur word. Die Britse Ryk is daarmee heen, dus is dit die einde van die Britse oorheersing en kom die Nasionale Party aan die bewind, onder meer met die herstel van taalregte van die Afrikaners en met die behoud van taalregte van die Engelse. Met hierdie geskrif beoog Langenhoven om te illustreer hoe imperialisme wêreldwyd noodgedwonge die knie sal buig voor nasionalisme, wat dan inderdaad ook gebeur het. Steeds in 1919 ten tye van die vredesonderhandelinge, skryf Langenhoven ook ’n stuk vir generaal Hertzog oor die posisie van die klein nasies teenoor die verswelgende imperialisme. Hierdie stuk, “’n Paar algemene oorweginge omtrent geskiedenis-studie”, word saam met ’n stuk van Gustav S. Preller gepubliseer onder die titel “Twee geskiedkundige opstelle”. Op aandrang van generaal Hertzog skryf hy ook twee politieke pamflette wat die denkrigtings van die Nasionale Party uiteensit. “Goud of papier?” hanteer die vraag of Suid-Afrika van die goudstandaard moet afstap en Langenhoven spreek hom hier ten gunste van die goudstandaard uit. “Die witman se pand” handel oor die naturelle-vraagstuk en die kieser se verantwoordelikheid, waarin hy hom uitspreek ten gunste van ’n bedeling waar die wit mense se mag vir die toekoms verseker moet word, maar nie op so ’n wyse dat die swart mense vreemdelinge in hulle eie land word nie. Beide hierdie publikasies dateer uit 1929.

Aanvanklik skryf hy ook in Engels. “The life history of an ostrich” skryf hy reeds voor die eeuwending, hoewel dit eers in 1953 gepubliseer word. Dit vertel die verhaal van ’n volstruis vandat hy uit die eierdop loskom tot by volwassenheid en vereplukstadium, alles in die trant van die diereverhaal gesien vanuit sy belewing van dinge. In 1901 het hy begin met “Reminiscences of Clifton Brown”, wat bedoel was as ’n vervolgreeks vir ’n Engelse tydskrif. Dit handel oor die ervarings van ’n skrander prokureur wat as ’n soort Sherlock Holmes-speurder met sy intellek en redeneervermoë sy teenstanders uitoorlê. Hy het dit in 1902 voltooi en laat tik, maar kon dit nie aan oorsese tydskrifte verkoop kry nie.

In die jare van sy beoefening van die reg skryf hy ’n paar regsdokumente, onder andere ’n ongetitelde onvoltooide handleiding in Engels oor die regte van die individu in verband met eienaarskap, besit, vervreemding, gebruik en gevangehouding. Sy eerste publikasie is “The Resident Magistrates of the Cape Colony in their capacity as judges”. “Iets over arbiters en arbitraties” verskyn in 1906, ’n kort pamflet wat hy op versoek saamgestel het. Daarin sit hy die tipe geskille wat ’n arbiter kan besleg uiteen, wie as arbiters aangestel kan word, wie hulle aanstel, watter mag hulle het en hoe ’n arbiter sy taak moes uitvoer. ’n Studie oor “Elements of the theory of Real Rights” word van publikasie onttrek na indringende kritiek daarop deur die Kaapse advokaat W.P. Schreiner, die broer van Olive Schreiner en voormalige premier van die Kaapkolonie.

Jeugwerke

Verskeie kinder- en jeugboeke word ook deur hom geskryf, waarin hy hom op bekwame wyse inleef in die kindersiel. Van sy kinderversies is “Wiegeliedjie” een van die bekendstes, waar die moeder in kleutertaal haar kindjie aan die slaap sing. In “Die Eensame Hoop” maak hy gebruik van die allegoriese Vader Tyd en die nooientjie Hoop uit sy toneelstukke om die kinders die vroegste geskiedenis van Suid-Afrika te vertel.^[25] “Brolloks en Bittergal” is sy bekendste werk vir kinders, waarin hy daarin slaag om die kinders mee te voer na die wonderwêreld wat geskep is deur kunstenaars soos Grimm en Andersen. Hierdie boek beleef dan ook verskeie herdrukke. Die boek bevat vier stories (“Kappokkie”, “Die eensame huisie”, “Die houtboskinders” en “Bertie van die Groot Karo”) met ooreenstemmende karakters wat in die eerste drie verhale optree en die twee mensvreters, Brolloks en Bittergal, in die eerste en laaste storie. Die aksie speel deurentyd af in Langenhoven se bekende wêreld: die Grasveld, die gebied tussen die berge en die see met sy klowe, houtbosse en spelonke; en die Groot Karoo anderkant die Groot-Swartberge met sy vlaktes en klipkoppies en kort vaal bossies. “Brolloks en Bittergal” (verwerk deur Leon Rousseau en geïllustreer deur Nelda Vermaak) is in 2009 op die kortlys vir die toekenning van die M.E.R.-prys. In “Die Krismiskinders” word drie kinders deur Kersvader na ’n kinderlose egpaar gebring en hulle kry ook troeteldiere, want Kersvader bring vir hulle Woewoef en Miaau. Hy het egter nog waardevoller presente gebring, want Talie kry ’n viool, Aristo ’n boek met versies en stories en Sontie ’n verfdoos. Die muses Harmonie, Minerva en Ourora leer die kinders dan om met hulle gawes van musiek, woord en skilder die Koning van die Lig te dien. Hulle weier om met hulle gawes die Koning van die Donker te dien en hy verban hulle dan na die diepste donker van die Kangogrotte, waar hulle steeds slaap. Hulle sal miskien eendag gewek word deur ’n ligstraaltjie, wat iemand van die Koning van die Lig moet leen. Vir die jeugmark is ook “Die boekie sonder naam” van 1928, waarin tant Effie verhaaltjies vertel aan Gertjie oor die redding van ’n weggeraakte kind, kinders op ’n piekniek wat in ’n grot vasgekeer word deur ’n krokodildraak, kinders wat deur ’n waterstroom weggevoer word en hoe kinders gedigte maklik kan leer. In die reeks “Verhaaltjies vir laer skole” verskyn “Jantjie Muis en Jakob Slang”, “Kootjie”, “Die twee oorlosies”, “My sewe maters” en “Dirkie Mens en Snytjie Brood”, wat almal later saam uitgegee word onder die titel “Jantjie Muis en Jakob Slang”. Die titelverhaal vertel hoe twee vindingryke muise telkens die slang uitoorlê. Hy lewer ook verskeie suiwer didaktiese werke vir die jeug. “Die goeie burger” spel die jeug se plig as landsburgers uit, “Water en sy aard” vertel meer van water en die natuurwetenskap terwyl “Van die aarde na die sterre” sterrekunde verduidelik. Saam met die literator E.C. Pienaar skryf hy die handleiding “Hoe om te skrywe”, wat vernaamlik op die jonger mark gerig is.

Poësie

Hy publiseer sy gedigte grootliks verspreid in sy ander werke. “Ons weg deur die wêreld” bevat ’n hele afdeling van sy verse, waaraan hy telkens met nuwe uitgawes van die gedigte verwerk, weglaat en nuwes insluit. Hierdie is dan ook sy belangrikste uiting op poësiegebied. Die gedigte is oorwegend moraliserend of geestig met temas uit die daaglikse doen en late van die mens, vaderlandse motiewe soos die Groot Trek en die Rebellie en enkele kere, soos in “Credo in Deum Patrem”, uit die worsteling van die indiwidu om geloof en helderheid oor die basiese vrae in verband met die mens se bestaan. Die meeste verse word ontsier deur die oorwegend didaktiese aard en sentimentaliteit, die gebrek aan sterk beelding en tegniese onbeholpenhede. Noemenswaardig is veral “Die mot en die kers”, wat met sy lewensles en geestige woordspel aan die einde waarskynlik, naas “Die stem van Suid-Afrika”, as sy beste gedig gereken kan word. Hy lewer ook hier ’n aantal bekoorlike kinderversies, waaronder “Liefdes-onsin” en “Ag wat, dis maar ’n hond”, laasgenoemde wat sy besondere gehegtheid aan sy honde illustreer. Die gedig “Die stem van Suid-Afrika”, wat later die amptelike volkslied van Suid-Afrika sou word, is in 1918 eers in Die Burger gepubliseer en dan apart uitgegee saam met musiek wat hy self daarvoor geskryf het. Die gedig kry groot aftrek, maar nie die musiek nie. H.A. Fagan wy in Die Burger ’n hoofartikel aan die gedig, waarin hy voorspel dat die gedig bestem is om die volkslied van Suid-Afrika te word.

“Die pad van Suid-Afrika”,^[26] of “Eerste skoffies op die pad van Suid-Afrika” soos dit in boekvorm getiteld was, verskyn in Maart en April 1921 in Die Huisgenoot. Daarna word dit in boekvorm uitgegee, met illustrasies van Reenen J. van Reenen. Hierdie werk sluit met die verwerking van historiese boustof en met die aksent op die wording van ’n nuwe nasie regstreeks aan by sy dramas “Die hoop van Suid-Afrika” en “Die vrou van Suid-Afrika”. Dit is egter nie ’n drama nie, maar ’n epos in meestal onberymde versmaat, ’n tipe poësie wat met weinig bindmiddele na die prosavorm neig. Die beskawingsgeskiedenis van Suid-Afrika tot 1838 is die boustof van hierdie epies-liriese gedig. Dit handel agtereenvolgens oor die “Eerste verspieders”, die aankoms van Jan van Riebeeck, die “Eerstelinge” (waarin die geskiedenis van Frederik Bezuidenhout en die Slagtersnekrebellie verwerk word), die Groot Trek met die aksent op Retief en sy dood, en die moord op Blaauwkrans, sodat die geheel dus dieselfde periode as sy allegoriese drama “Die hoop van Suid-Afrika” dek. Die vier gedigte waarmee die bundel afsluit, is nie ’n integrale deel van die epiese opset van die res nie, maar is as poësie veel beter, met twee wat van sowel literêre as nasionale betekenis is. “Ons eie vlag” se laaste strofe is later deur F.J. Joubert getoonset en is algemeen as vlaglied aanvaar. “Die stem van Suid-Afrika” is later deur M.L. de Villiers getoonset en vir jare lank as nie-amptelike volkslied aanvaar totdat dit op 2 Mei 1957 amptelik as sodanig verklaar is en ’n gedeelte na demokrasie in 1994 steeds deel van die volkslied vorm. Waar Eugène Marais en E.C. Pienaar krities staan teenoor “Eerste skoffies”, beskou Langenhoven self dit as een van sy belangrikste werke. Vier godsdienstige gedigte word opgeneem agterin “Skaduwees van Nasaret”, met “Lied van die Kalvinis” wat die beste is. “Ou-liedjies” is ’n verwerking van bekende volksverse. ’n Groot deel van “Aan stille waters I” bestaan uit gedigte, met ’n groot aantal limerieke wat beïndruk met hulle geestigheid en vernuf. Verder is daar vertalings van onder andere gedeeltes uit “Hamlet” van William Shakespeare, Johann Wolfgang von Goethe se “Erlkönig”, William Cowper se “John Gilpin”, Robert Southey se “The well of St. Keyne” en Thomas Gray se “Elegy written in a country churchyard”. Die slotstrofe van laasgenoemde gedig is Langenhoven se grafskrif. Hy skryf ook ballades van veral klassieke en mitologiese onderwerpe, minneliedjies, vertellende en historiese verse oor die Voortrekkers en oor Woltemade, sonnette en treursange, waarvan min uitstyg bo die gemiddelde.

Terwyl Langenhoven nog by Het Zuid-Westen redakteur was, is enkele gesange wat hy in Afrikaans vertaal het, in die koerant gepubliseer. Hy het daarna ’n stuk of dertig van die gesange vertaal, waarvan die meeste in sy “Aan stille waters” rubriek in Die Burger verskyn het. Saam met enkele ander godsdienstige liedere word dit in September 1922 as “Gesange in Afrikaans” uitgegee. Met sy vertaling slaag Langenhoven daarin om weg te breek van die Nederlandse sfeer en aan die Gesange ’n onmiskenbare Afrikaanse aard en toon te gee. G.B.A. Gerdener was nie baie vleiend oor Langenhoven se pogings om die gesange te vertaal nie en uit kerklike kringe is daar ook geen teken van belangstelling nie. Dit het hom baie gegrief en teleurgestel. Langenhoven lewer ook ’n knap vertaling van Edward Fitzgerald se verwerking van Omar Khayyám se “Rubáiyát”, ’n Middeleeuse digbundel wat sedert sy eerste publikasie in vertaling van Edward Fitzgerald in 1859 in Brittanje ’n soort kultusteks geword het en deur veel meer mense as net gewone liefhebbers van die digkuns gelees en waardeer is. Hierdie bundel bestaan uit vyf en sewentig kwatryne na die eerste uitgawe van Fitzgerald se vertaling en is dan ook die eerste bundel kwatryne in Afrikaans. Sy geliefkoosde vorm van die poësie was beslis die limeriek, wat uitstekend aansluit by sy geestigheid en vernuftige spel met woorde. Sy gedigte word in ’n menigte bloemlesings opgeneem, waaronder “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Digters en digkuns”, “Afrikaanse verse”, “Afrikaanse letterkunde”, “Junior verseboek”, “Die junior digbundel”, “Klein verseboek”, “Nuwe Kleinverseboek”, “Nuwe Kleuterverseboek”, “Digterstemme”, “Stories op rym”, “Miskien sal ek die wingerd prys”, “Uit ons letterkunde”, “Woordpaljas”, “My Afrikaanse verseboek”, “Voorspraak” en “Die tweede gerf”.

Hy skryf ook talle gedigte vir kinders, met veral “Lamtietie damtietie” (wat as “Liefdes onsin” reeds so vroeg as 1911 in “Stukkies en brokkies” opgeneem is) en “Die waentjie” wat gewild bly. “Die ABC Boekie” (geskryf onder die naam Elspet), is ’n bundel met kinderversies.

Drama

Langenhoven lewer ook ’n bydrae tot die drama. Aanvanklik skryf hy ’n aantal samesprake vir debatsverenigings en in “Stukkies en brokkies” (1911) en “Ons weg deur die wêreld” (1914) word ’n aantal hiervan opgeneem, soos byvoorbeeld die samespraak tussen ’n boer, Engelsman en Duitser wat hy onder die titel “’n Weergalmpie van Babel” gepubliseer het. In bogenoemde twee boeke het hy ook “’n Modelletjie vir ’n debat” opgeneem met voorbeelde van toesprake, debatsonderwerpe en ’n eenvoudige model van reëls vir ’n debatsvereniging. Een van sy vroegste geskrifte in Afrikaans was die samespraak “Die tweetalige vonnis” wat sir Henry Juta in sy “Reminiscences” (1912) opgeneem het. Hierdie samespraak het uit 1906 gedateer en is later in verwerkte vorm in “Ons weg deur die wêreld” opgeneem. Hierin vertaal die aangeklamde tolk die eentalige regter se uitspraak op so ’n wyse dat die beskuldigde gruwelik beledig word. Ander samesprake uit hierdie tyd sluit in “Die kys abaut die forro”, wat die lagwekkende maar ook treurige toestand uitbeeld wanneer ’n Afrikaner sy eie taal verag en net Engels wil praat; “Teorie en praktyk” wat ’n kandidaat uitbeeld wie se oggend-en aandpraatjies nie ooreenstem nie; “Die ingewikkelde boodskap” wat met sy wartaal reeds ’n soort surrealistiese effek bereik en illustreer hoe maklik ’n eenvoudige boodskap verdraai kan word deur onbelangrike detail; en “Deskundige kritiek”, waar twee pa’s bekommerd is oor die nuwerwetse goed wat hulle kinders op skool leer, soos dat die aarde om die son draai. Jan Spies neem “Die ingewikkelde boodskap” en “Deskundige kritiek” in die versamelbundel “Klein begin in die drama” op. “Die verlore soon” verskyn aanvanklik as vervolgverhaal in Het Zuid-Westen en Langenhoven verwerk dit later as drama. Hierin verloor ’n seun sy moeder en gaan dan na Johannesburg, waar hy onder slegte invloed aan die drink gaan en al sy geld verloor. Hierdie stuk word nooit gepubliseer nie.

Vanaf 16 Januarie 1905 het die klug “Die trouwbelofte” as vervolgstuk in Het Zuid-Westen verskyn en dit word in 1909 in boekvorm gepubliseer. Sy ervarings as prokureur vind neerslag in die toneelstuk “De waterzaak” (met oorspronklike subtitel “Engelsch versus Hollandsch”), wat aanvanklik in 1909 gepubliseer word en in 1912 verwerk word tot “Die wêreld die draai”. Dit was duidelik dat hy van die konsep van hierdie toneelstuk gehou het, aangesien hy dit telkens in verwerkings heruitgegee het. In 1926 het hy weer daaraan gewerk en het dit as “Die laaste van die takhare” verskyn. Hierin kry Ou Dowe Oom Karel (die laaste takhaar) die Engelse Hamiltons as bure en hulle maak ’n hofsaak teen hom aanhangig omdat hy die rivier se water afkeer voordat dit by hulle uitkom. Henry Hamilton raak verlief op oom Karel se dogter, Miemie, en neem Hollandse lesse. Hy kan hierdie taal egter nie baasraak nie, maar onder Miemie se leiding leer hy maklik Afrikaans aan. Die Boerseun Johannes ding ook om Miemie se hand mee. Nadat ’n weduwee uit die Transvaal, tant Maria, die onderplaas koop word die watergeskil opgelos. Miemie trou dan met Johannes, oom Karel met tant Maria en die Hamiltons verhuis terug na Engeland. Hierdie geestige stuk is baie gewild in sy tyd, maar skiet te kort aan veral gemotiveerde karakterontwikkeling en dramatiese samehang. Dit word ook vir die radio verwerk en deur Radiosondergrense uitgesaai. In 1911 word “Die familie zaak” gepubliseer, ’n geestige klug verwant aan “Die wêreld die draai”.

Tydens sy redakteurskap van Het Zuid-Westen ontvang hy in 1913 ’n opdrag van die Oudtshoornse vieringskomitee om ’n toneelstuk te skryf wat geskik sou wees om op Dingaansdag opgevoer te word. Hy skryf dan die allegoriese “Die hoop van Suid-Afrika” binne twee middae en twee aande en op 8 November 1913 word dit as ’n spesiale bylae tot Het Zuid-Westen gepubliseer. Hierdie stuk behandel in ses taferele die geskiedenis van Suid-Afrika vanaf 1652 tot en met die Slag van Bloedrivier in 1838. Naas historiese karakters soos Retief en Dingaan, gebruik hy hier ook abstrakte personasies soos Hoop (soos ook blyk uit die drama se titel) en Vader Tyd. Die eerste produksie was onder Langenhoven se spelleiding in die Oudtshoornse Teatersaal. Hy vertolk self die rol van Retief, sy stiefdogter Antoinette Lilienfeld die rol van Hoop en sy stiefskoonseun Allan Pocock die rol van goewerneur Stockenström. Die tweede toneel uit hierdie drama word deur D.F. Malherbe in die versamelbundel “Afrikaanse letterkunde” opgeneem. In 1918 word^[27] “Die vrouw van Suid-Afrika” gepubliseer en dit word aangebied as ’n vervolg op “Die hoop van Suid-Afrika” en as ’n “dramatiese fantasie” en opgedra aan die nagedagtenis van sy ontslape pleegmoeder. Hierdie drama behandel in ses taferele die geskiedenis van Suid-Afrika in die periode van 1842 tot 1902, die einde van die Anglo-Boereoorlog. Hierdie twee stukke is minder dramas as wat dit gedramatiseerde spreekkore is, waar die persone ’n idee of ideologie eerder as menslike karakter verteenwoordig. Weer figureer Vader Tyd en Hoop, met die Vrou van Suid-Afrika ook nou ’n karakter. In ’n resensie in Die Huisgenoot van November 1918 spreek H.A. Fagan ernstige kritiek op “Die vrou van Suid-Afrika” uit. Hy het gemeen dat die politieke karakters en twisgesprekke die poëtiese kwaliteit van die stuk skaad en dat dit lyk asof die drama oorhaastig geskryf is, ook wat die taalgebruik betref. Langenhoven was baie heftig in sy kommentaar op hierdie kritiek en het die redaksie van Die Huisgenoot versoek om voortaan alle vermelding van sy werk te staak. “Die eensame hoop” is weer ’n soort vervolg op “Die hoop van Suid-Afrika” en “Die vrou van Suid-Afrika”, met dieselfde allegoriese karakters. Dit is op kinders gemik en vertel die geskiedenis van die vroeë vaarders om die Kaap tot die koms van Jan van Riebeeck. Die boodskap aan die kinders is van die hoop en dryfkrag wat nodig is om ’n volk te laat groei. Dit is ’n eenvoudige vertelling wat geskryf is in ’n tyd toe klein geskiedenisse van dié aard nog nie in Afrikaans beskikbaar was nie. “Die kinderparlement” is een van die eerste dramas wat spesifiek vir kinders geskryf word en hierin maak hy kinders vertroud met die werking van die politiek. In 1923 voltooi Langenhoven ’n dramatisering van sy epos “Die pad van Suid-Afrika”.

“Die onmoontlike tweeling” sluit weer aan by “Die wêreld die draai”, terwyl dit ook iets van die sonde-met-die-bure-motief bevat. Die stuk werk basies met ’n reeks verwarrings. Oom Gawerjal ken nie sy tweelingdogters, Elsie en Sannie, uitmekaar nie en het verdere probleme met sy studenteseun Jan, sy werkvolk, sy volstruise en sy pyp. Hans en Flippie is ook ’n identiese tweeling en kom om met Elsie en Sannie te vry en so vry hulle elkeen met die “verkeerde” nooi.^[28] “Vrouetrou” sluit aan by ’n vroeëre werk van hom, naamlik “Die verlore soon”, wat in voltooide vorm slegs in Het Zuid-Westen verskyn het en een van sy mislukkings was. Hierdie toneelstuk is grotendeels in rymlose verse geskryf en is ernstig van aard. Oom Hendrik se seun Jan lei ’n wilde lewe, maar hy word getrou versorg deur sy aangenome dogter Mieta. Weens Jan se onverantwoordelikheid bemaak oom Hendrik sy besittings aan Mieta, onder die wanindruk dat sy vir Jan liefhet, met hom sal trou en na hom sal omsien. Mieta is glad nie verlief op Jan nie en verkies eerder vir Hansie, terwyl Jan vry na die progressiewe Elsie. Wanneer Mieta uitvind van oom Hendrik se wense, is sy bereid om haar eie geluk op te offer om daaraan te voldoen. Alles loop egter eindelik uit op ’n romantiese, gelukkige einde. “Petronella” word in 1931 gepubliseer en word beskryf as “’n tragedie van verarming”. Petronella en Adelryk is verloof en Petronella se vader Diederik en Adelryk se vader Gideon koop saam ’n plaas vir hulle kinders. Gideon leen die geld by die gierigaard Hans Groenewerf, wat self op Petronella verlief is. Hans gebruik hierdie situasie om druk te plaas op Petronella om met hom te trou. Petronella weier en eindelik word die twee families gedwing om alles wat hulle het uit te verkoop om Hans se skuld te betaal. Die families word padwerkers en is ten spyte van hulle armoede steeds gelukkig omdat hulle getrou was aan hulle innerlike en nie toegegee het aan die materiële nie.

Verskeie van sy werke word vir die verhoog verwerk. TRUK bied in 1964 die Langenhoven-program “Modes van voor, skuld van agter” aan. Met die honderdjarige herdenking van sy verjaarsdag in 1973 word verskeie van sy werke gedramatiseer en op die planke gebring, onder andere “Sagmoedige Neelsie” deur TRUK, ’n teks wat uit Langenhoven se werke saamgestel is deur Bartho Smit. In 1995 word “Doppers en Filistyne” in ’n solostuk op die planke gebring met die ervare Eric Nobbs as die skrywer en akteur en hierdie opvoering beleef vele opvoerings oor baie jare. By die KKNK van 1998 word “Die laaste strooi” ter ere van Oudtshoorn se gedenkjaar op die planke gebring, ’n stuk saamgestel uit Langenhoven se werke deur Ilse van Hemert waarin Cobus Rossouw die rol van Langenhoven gespeel het. Lizz Meiring en Hannes Muller bring ook in 1998 by die KKNK ’n pantomime van “Brolloks en Bittergal” op die planke. In 2007 word “Fragment” en “Brief van die harlekyn” uit “Stille waters” deur Thijs Nel tot die drama “Brief van die harlekyn” verwerk en by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees op Oudtshoorn opgevoer. Uittreksels uit sy “Aan stille waters”-rubriek word ook vir die radio verwerk en deur Radiosondergrense by hulle eerste kunstefees oor die radio in 2013 uitgesaai as “Vroutjie weet alweer beter”.

Versamelde werke

Sowat ’n maand na sy dood het die Nasionale Pers, Vroutjie en Goldblatt briewe begin ontvang om sy werke in ’n eenvormige band en formaat beskikbaar te stel. Dit lei tot die uitgawe van sy “Versamelde werke”, wat aanvanklik in twaalf boekdele gepubliseer word. Die eerste twee drukke word in 1933 tot 1935 gepubliseer en in 1936 en 1937 het twee verdere boekdele verskyn wat onderskeidelik sy drie Engelse werke en sy nagelate werke bevat het. Die publikasie van Versamelde werke was die grootste enkele produk waartoe Sarah Goldblatt se toewyding as administratrise van Langenhoven se nalatenskap gelei het. In die veertigerjare, die vyftigerjare en weer in die eeufeesjaar 1973, is dit herdruk en betreklik gou uitverkoop. In 1955 word “Aan stille waters II” as deel vyftien herdruk en in 1958 word deel sestien bygevoeg wat bestaan uit dokumentasie oor “Die Stem van Suid-Afrika”, “Ons eie vlaglied”, Langenhoven se ontwerp vir ’n sonwyser, vroeë stukke in Nederlands, Engels en Afrikaans, die reeks “Ou-liedjies” en verspreide gedigte wat nie in een van sy vroeëre bundels opgeneem is nie.

Eerbewyse

Sy gedig “Die stem van Suid-Afrika”, wat in 1918 geskryf is, word deur M.L. de Villiers getoonset en op 2 Mei 1957 tot amptelike volkslied verklaar, nadat die destydse Eerste Minister, generaal J.B.M. Hertzog, reeds so vroeg as 1938 besluit het dat die lied saam met “God save the king” by die opening van die Parlement gesing moet word. In 1931 ken die Universiteit van Stellenbosch ’n eredoktoraat (D.Litt. honoris causa) aan hom toe. Op 21 April 1955 word sy huis Arbeidsgenot as Nasionale Museum geopen. Ten tye van sy eeufeesviering in 1973 word ’n groot Langenhoven-fees gehou, met feesvieringe veral in Oudtshoorn. KRUIK en TRUK dramatiseer van sy werke vir opvoering, die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie bied van sy werke aan en voorlesings word oor die radio uitgesaai, terwyl ’n nuwe, bygewerkte uitgawe van sy “Versamelde Werke” ook gepubliseer word. Verskeie koerante en tydskrifte, insluitende Rapport, Die Huisgenoot, Die Taalgenoot, Tydskrif vir Letterkunde, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Die Unie en Die Matie wy gedenkuitgawes in hierdie jaar aan hom. Die beeldhouer Olgo Pieri maak in 1973 tydens die eeufeesvieringe ’n standbeeld wat tot sy eer by die Universiteit van Stellenbosch opgerig word. ’n Reeks van twaalf episodes oor Langenhoven en sy werk word in 1983 oor televisie gebeeldsaai, met die teks geskryf deur Manie van Rensburg en Johan van Jaarsveld. In Desember 2002 word hy en sy vrou se grafte in die openbare begraafplaas opgegrawe en ’n herbegrafnis vind op 30 Maart 2003 plaas op die gronde van Arbeidsgenot.

Nalatenskap

Die Universiteit van Stellenbosch se studentesentrum is na Langehoven vernoem, en is bekend as "Die Neelsie".

Suid-Afrikaanse filmmaker Manie van Rensburg het in 1983 'n lighartige komedie vir televisie vervaardig gebaseer op Langenhoven se werke. Dit was getiteld Sagmoedige Neelsie.

Die Suid-Afrikaanse Poskantoor het in 1973 'n gedenkseël uitgereik vir die 100-jarige herdenking van Langenhoven se geboorte. Die C.J. Langenhovenprys vir Taalwetenskap wat deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns uitgereik word, is na hom vernoem.

Die plek waar Langenhoven en sy familie gewoon het van 1903 tot 1950, Arbeidsgenot, is vandag 'n huismuseum.^[29]

C.J. Langenhoven is in 1932 aan hartversaking oorlede. Hy was 58 jaar en 11 maande oud.

Een van sy bekende gedigte, Siembamba:

Siembamba, ek is 'n baba,
Siembamba, ek is 'n baba
--pas my veilig op in die nood,
sus my liefies op die skoot.

Siembamba, ek is 'n seuntjie,
Siembamba, ek is 'n seuntjie
maar jy sal sien ek is net nou groot;
slaan maar orige kêrels dood.

Siembamba, ek is 'n jonkman,
Siembamba, ek is 'n jonkman
--tel my nou maar af van die skoot;
ek slaan self die kêrels dood.

Siembamba, ek is getroud nou,
Siembamba, ek is getroud nou
--maar sy dink ek is nog op die skoot,
wil nie glo nie ek is groot.

Siembamba, almal babas.
Siembamba, almal babas
--al die mans is danig groot--
almal babas tot hul dood.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1909	Die trouwbelofte
	Die famielie zaak
	Die water zaak
	Die trouwbelofte
	Die famielie zaak
1911	Eenvoudige stukkies en brokkies
1912	Die wêreld die draai
	Afrikaanse verjaardagboekie
1913	Die hoop van Suid-Afrika
1914	Ons weg deur die wêreld
1918	Die stem van Suid-Afrika
	Die vrouw van Suid-Afrika
1919	Die onmoontlike tweeling
1921	Vrouetrou
	Sonde met die bure
	Eerste skoffies op die pad van Suid-Afrika
1922	Doppers en Filistyne
	Die eensame hoop
1923	Loeloeraai
	Die opdraande pad
1924	Die lig van verre dae
	Geeste op aarde
1925	Die laaste van die takhare
	Brolloks en Bittergal
	Herrie op die ou tremspoor
	Ons geliefde verjaarsdagboekie
1926	Mof en sy mense
	A first guide to Afrikaans
	Donker spore
	Die Krismiskinders
1927	Die kinderparlement
	Die wagtende wêreld
	Skaduwees van Nasaret
1928	Die boekie sonder naam
	Ou-liedjies
	Vlaglied
1929	Aan stille waters I
1930	Die wandelende geraamte
1931	A.B.C. Boekie
	Jantjie Muis en Jakob Slang
	Kootjie Totjie
	Petronella
	Hoe om te skrywe (saam met E.C. Pienaar)
1932	U dienswillige dienaar
1933	Die mantel van Elia
	Versamelde werke, wat ook insluit die volgende met jaar van oorsprong Oor opstelle (1931)
	Die letterkundige skoonhede van die Bybel (1932)
	Hooftrekke van die Bybelverhaal (1932)
1941	Aan stille waters II
1971	… die erwe van ons vaad’re
1972	Twee novelles (Mof en sy mense en Donker spore)
1979	Van mens tot mens (saamgestel deur Jan Scannell)
	Die vrolike vlam (saamgestel deur Jan Scannell)
1983	Langenhoven in volkleur
1989	Spreuke van Langenhoven: ’n keuse
1992	Die beste spookstories
2000	Pittige sêgoed en raak antwoorde van Sagmoedige Neelsie
2006	Sagmoedige Neelsie praat padlangs
	Nie-fiksie werke
1900	The Resident Magistrates of the Cape Colony in their capacity as judges
1906	Iets over arbiters en arbitraties
1910	Padlangers en zonder doekies
	The royal road to Cape Dutch
1916	’n Vriendelike woord aan die Zappe
1919	Republicans and sinners
	The everlasting annexation
	Twee geskiedkundige opstelle (saam met Gustav S. Preller)
1926	Van die aarde na die sterre I en II
	A first guide to Afrikaans
1928	Water en sy aard
	Die goeie burger
1929	Die witman se pand (saam met J.H. Conradie)
	Goud of papier?
	Hoe om te skrywe (saam met E.C. Pienaar)
1935	My aandeel aan die taalstryd
1953	The life history of an ostrich
	Vertalings
1922	Gesange in Afrikaans
1923	Die Rubáiyát (Omar Khayyam)

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• APB-Komitee vir Skoolboeke “Die junior digbundel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Sesde druk 1963
• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) “Voorspraak” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. “Skrywers en rigtings” J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Beukes, W.D. (red.) “Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990” Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe eerste druk 1992
• Botha, Elize “Prosakroniek” Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Burgers, M.P.O. “Die mens Langenhoven” Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste druk 1939
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• De Vries, Abraham H. “Kortom 2” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• Du Plessis, I.D. “Aantekeninge uit Tuynstraat” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste druk 1975
• Grobler, Hilda “Halfeeu” Blokboeke 33 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Heyns, T.J. “C.J. Langenhoven 1872-1932” in Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Langenhoven: ’n Lewe” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Eerste druk 1995
• Kannemeyer, J.C. “Die Dienswillige Dienaar” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe Eerste druk 1995
• Kannemeyer, J.C. “Ontsyferde stene” Inset-Uitgewers Stellenbosch Eerste uitgawe Eerste druk 1996
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lategan, F.V. “Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal” Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg 1961
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde Malherbe, F.E.J. “Aspekte van Afrikaanse literatuur” Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste uitgawe 1940
• Malherbe, F.E.J. “Die kort-verhaal as kunsvorm” Nasionale Pers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1929
• Nasionale Pers Beperk “Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album” Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers  Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Nienaber, P.J. “Die Hertzogprys Vyftig Jaar” Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1965
• Nienaber, P.J. “Hier is ons skrywers!” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene  uitgawe 1969
• Nienaber, P.J. en Heyl, J.A. “Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II” Nasionale Boekhandel Beperk  Kaapstad 1960
• Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. “Uit ons letterkunde” Afrikaanse Pers- Boekhandel Sewende druk 1968
• Opperman, D.J. “Junior verseboek” Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad Agste druk 1960
• Opperman, D.J. “Naaldekoker” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad en Johannesburg Eerste druk 1974
• Pheiffer, R.H. “Woordpaljas” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Derde uitgawe Derde  druk 1993
• Pienaar, E.C. “Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging” Nasionale Pers Beperk Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein Vierde vermeerderde druk 1931
• Schoonees, P.C. “Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging” J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Van Biljon, Madeleine “Geliefde leesgoed” Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe  1996
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe  1998
• Venter, L.S. “C.J. Langenhoven (1872–1932)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) “Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom” Lapa-Uitgewers Eerste uitgawe Tweede druk 2005

Tydskrifte en koerante

• Blignault, Audrey “Langenhoven se essays leef voort” “Insig” April 1998
• Boekkooi, Paul “Langenhoven ‘sal tot gehore vandag spreek’” “Plus” 31 Maart 1998
• Bosman, N. “Ruimte as intertekstuele belewenis: Dalene Matthee en C.J. Langenhoven” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no.4, November 1992
• Brink, André P. “Neelsie, Madiba en ek” “Beeld” 16 Julie 2004
• Brink, André P. “Donker spore, duister woorde” “Rapport” 1 Mei 2011
• Britz, Etienne “Met Kannemeyer op die spoor van Langenhoven” “Die Vlieënde Springbok”
• De Villiers, C.G.S. “C.J. Langenhoven soos ek hom geken het” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 17 no. 1, Februarie 1979
• Goldblatt, Sarah “How ‘Die Stem’ became South Africa’s unofficial anthem” “The Cape Argus” 12 April 1952
• Kannemeyer, J.C. “C.J. Langenhoven, C.J. Rhodes en die prinses” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 32 no. 2, Mei 1994
• Kannemeyer, J.C. “Die dienswillige dienaar” “Rapport” 16 April 1995
• Olivier, Johan “Langenhoven-grafte opgegrawe vir herbegrafnis” “Die Burger” 7 Desember 2002
• Smith, Elsa “’n Beknopte samevatting van C.J. Langenhoven” “Kakkerlak” Uitgawe 2, 2005
• Ungerer, Carien “‘Loeloeraai’: Eerste Sciencefiction-roman in Afrikaans – ’n Beskrywing, interpretasie en  evaluasie” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 23 no. 1, Februarie 1
• Van Rensburg, Chrisna “’n Voëlvlug deur Arbeidsgenot” “Kakkerlak” Uitgawe 2, 2005
• Verhage, J.A. “Langenhoven se literêre drieslagmaat” “Standpunte” Nuwe reeks 82, April 1969
• Weber, Phil “Só is hy heen” “Insig” April 1998
• Wessels, Louis “Langenhoven – die tengerige genie bly leef…” “Die Burger” 11 Augustus 1982
• Winter, Gordon “Langenhoven had a Jewish mistress” “Sunday Express” 1 Junie 1975

Internet

• Brink, André P. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1998/04/04/9/3.html^{[dooie skakel]}
• Brink, André P. Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2011/05/05/RH/6/boek06.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1998/11/19/14/12.html
• Cillié, Petra Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/07/02/4/4.html^{[dooie skakel]}
• C.J. Langenhoven: http://www.cjlangenhoven.co.za/cj_langenhoven/index Geargiveer 1 September 2016 op Wayback Machine
• Dedekind, Nonnie Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1992/11/7/11/2.html
• Dommisse, Ebbe Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2007/08/25/SK/13/ARBEIDSGENOT.html
• Du Plessis, Bertie Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/06/12/6/4.html Geargiveer 17 Julie 2012 op Wayback Machine
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Langenhoven,_Cornelis_Jacob
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/C.J._Langenhoven
• Geni: http://www.geni.com/people/Cornelis-Langenhoven/6000000016153152792
• Kannemeyer, J.C. Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1992/11/18/14/5.html
• Kannemeyer, J.C. (1 Julie 2000). "Staaltjies rondom die skerpsinnigheid van C.J. Langenhoven". Die Burger (bladsy 3). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Julie 2013. Besoek op 25 Julie 2013.
• Kannemeyer, J.C. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2001/05/05/3/10.html^{[dooie skakel]}
• Kannemeyer, J.C. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2003/11/01/BY/12A/01.html
• Koch, Retief Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2002/08/10/3/18.html
• Langenhoven, C.J. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1998/01/31/15/2.html^{[dooie skakel]}
• Langenhoven Geslagsregister: http://www.langenhoven.net/Langenhovenboek1.pdf
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 28 Februarie 2012: www.litnet.co.za
• Maroela Media: http://maroelamedia.co.za/ongekategoriseerd/cj-langenhoven/
• NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/authors/1127 Geargiveer 19 Februarie 2017 op Wayback Machine
• Olivier, Johan Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2002/06/29/3/1.html
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/langenhoven.html
• Storiewerf: http://www.storiewerf.co.za/cvs/cv_cjlangenhoven_ph.htm Geargiveer 13 September 2014 op Wayback Machine
• Van Bart, Martiens Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/08/05/1/29.html^{[dooie skakel]}
• Van Zyl, Wium Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/05/29/1/14.html^{[dooie skakel]}

Verwysings

1. Die vernaamste bron vir lewensbesonderhede is J.C. Kannemeyer se omvattende biografie “Langenhoven: ’n lewe”
2. Kannemeyer bespreek die verhouding tussen Langenhoven en Sarah Goldblatt indringend in “Langenhoven: ’n lewe”, bladsye 645-654. Direkte aanhalings is afkomstig uit hierdie bron.
3. "Staaltjies rondom die skerpsinnigheid van C.J. Langenhoven". Die Burger. 17 Maart 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Julie 2013. Besoek op 25 Julie 2013.
4. Op Pad in Suid-Afrika. B.P.J. Erasmus. 1995. ISBN 1-86842-026-4
5. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 79: (En tussen hakies, en oor die algemeen, wil ek nou van hierdie geleentheid gebruik maak om te betuig dat my omvangryke lees en studie van die Engelse taal meer vir die vorming van my skrywe in my eie taal gedoen het as om my bloot te stel aan 'n anglisisme deur 'n onbedagsaamheid hier en daar. Engels is, soos Afrikaans, helder en reguit en saaklik. Jy sê wat jy te sê het en klaar.)
6. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl.78: As ek moet uitsoek onder my skuldverpligtings aan meneer Rosenow, vind ek dit moeilik om 'n kort lysie te maak, maar met die oog op die huidige doel meld ek vernaamlik twee, vereers sy deeglike voortbou op die grondslag deur meneer Frylinck gelê by die studie van die Latynse prosa. Meer en meer het hy Latyn vir my 'n lewende taal gemaak, en as ek met my werk in my eie taal blyk gegee het van begrip van die vereistes van logiese sinsbou, dan was daardie oefening in Latyn 'n groot bydraag daartoe. […] Toe ek later, as volwassene en getroude, in die regte studeer het vir die LL.B.-graad, by myself en sonder hulp, kon ek sulke Latynse werke soos die van Voet en die Pandekte van Justinianus vir my plesier lees, sonder om ooit aan die taal te dink.
7. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 59-60: Ons kinders is gemaak Engels praat, selfs buitekant die skool, maar nooit was daar van Meester se kant die minste poging om ons te maak Hooghollands praat nie, selfs nie met hom nie, en selfs nie in die Hollandse klasse nie. Daar by ons, soos orals elders, was dit maar 'n vanselfsprekende saak dat jy 'n Afrikaner enige vreemde taal kan leer praat maar nie Nederlands nie. […] Meester Bloemkolk had van teoretiese grammatika geen grondige logiese begrip nie. (Ek het daar 'n Hollandse spraakkuns op skool gebruik – die liewe ou Stucki s'n. Maar dáár was ook geen stucki logika in nie.) Maar Meester het my, vir meer as die betrokke standaard van onderwys en ouderdom, deeglik Nederlands geleer. Toe ek uit sy skool weggegaan het, het ek dit seker min swakker geskryf as wat ek dit vandag kan skryf. Verder het hy my, by die skoolwerk verby, 'n menige Nederlandse boeke geleen om te lees en ek het hulle verslind. En daar is geen twyfel aan nie dat my woordeskat (wat ek vandag nog altyd te armoedig vind vir die uitdrukkings van my gedagtes) deur Nederlandse lees en studie verbeter is.
8. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 96-97:En daarby had ek die voordeel dat ek my na hartelus kon verdiep in my lieflingsmedium, die Latynse prosa. Nie alleen het die ou Romeinse juriste 'n logiese regstelsel opgebou waarvan die politieke staatsinstellings en regsbegrippe en regspleging van die hele Westerse Europese beskawing die erfgenaam is nie. Met hulle rangskikking en terminologie het hulle 'n doeltreffende taalmasjinerie en gedagtemasjinerie vervaardig waarsonder dit moeilik is om te sien hoe selfs sulke skynbaar opsygaande geestesbedrywighede soos die verskillende natuurkundige vakke 'n medium van uitdrukking kon gevind het. Al het daardie medium nie Latyns gebly nie dan is hy die toepassing van die Latynse tradisie. Vér afwykendes, soos die Duitser en die Hollander en die Skandinawiër, het van Latyn geleer hoe om hulle eie taal vir intellektuele en wetenskaplike doeleindes bruikbaar te maak. En so, om tot die persoonlike doel terug te kom, het my Latyn my geleer om by die gebruik van eie Afrikaans die regte lyn te vat wat die kortste afstand tussen twee punte is; om oortolligheid en vertroebeling te vermy; om nie tevrede te wees met gesegdes wat niks sê nie; om my toe te lê op noukeurigheid van uitdrukking; om eenvoud en helderheid hartstogtelik ná te streef. In hierdie opsig loop die gees van die Latynse taal met die gees van Afrikaans saam, soos hy saamloop met die gees van die regswetenskap en die natuurwetenskap.
9. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 81: En dan, om nog 'n voorbeeld te noem, was Grieks een van ons onderwerpe. En net so 'n liefde ek altyd had vir Latyn, net so 'n renons had ek teen Grieks. 'n Taal moet eerlik en redelik wees. Waarvoor het hulle die ellendige aksente gaan opsit terwyl die poësie tog nie daarvolgens geskandeer word nie? En waarvoor was klem-aanduidings in daardie taal meer nodig as in enige ander – net maar om my studie te verswaar? Ook met die oorhoping van tye en deelwoorde kon ek nooit oor die weg kom nie omdat nòg boek nòg meester die logiese verskille van funksies daarvan vir my kon uitlê. Ek was geneig om te dink dat die ou Grieke self nie daardie funksies uit mekaar geken het nie. En die woordbetekenisse was nog erger. Ek soek 'n woord in die leksikon op en dan kry ek 'n bladsy vol ekwivalente, sommige daarvan lynreg die teenoorgestelde van ander. Daarom was Grieks so handig vir 'n dialektiese wapen in die metafisiese en teologiese twisgeskille, soos in die sake van Homoiousion teenoor die Homoousion. Jou teëstander kon jou nooit betrap nie, net maar tussen jou stofdampe dikker stof opskop om jou eie te verdwarrel. […] Vir twee groot doeleindes het Grieks darem gedeug, omdat albei so konkreet en onbenewelbaar helder is – Homerus en die Nuwe Testament.
10. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 88-89: Tot sover het ek redelik kans gesien om sonder buitensporige inspanning die vereiste minimum van punte te behaal. Maar daar was die ellendige Grieks. En terwyl ek in elke geval die Griekse geskiedenis, oudhede en mitologie nooit eens sou aankyk om te leer nie, en nimmer in staat sou wees om 'n Engelse sin in Grieks oor te sit nie – wat sou van my word in die ,,unseen paper"? Daar was maar een kans – ek moes my in staat maak om die ongesiene Griekse passasies wat daarin sou voorkom, voor die voet te lees. Toe het ek dan vir my 'n Griekse Nuwe Testament aangeskaf en aan die lees gegaan, beginnende by die (taalkundig-) maklike Evangelie van Johannes. Toe ek weer sien kon ek die Testament op enige plek oopslaan en vlot lees. Natuurlik was my bekendheid – 'n byna woordelikse bekendheid – met die Hollandse Testament vir my van groot diens; daar was nie twee tale buitekant voor my nie maar een binne en een buite. Daarná het ek Homerus op dieselfde manier begin, aanvanklik met 'n ,,crib" - 'n klaar Engelse vertaling – en weldra kon ek bladsye lees sonder om ooit na die vertaling te kyk. 'n Paar prosawerke, Xenophon en Plato (sy taal is baie eenvoudig, amper on-Grieks) – nie wat voorgeskryf was nie – het ek op dieselfde manier aangepak, sodat die taal vir my langsamerhand minder en minder vreemd geword het; kort-kort betrap ek my dat ek stukke-stukke lees sonder om te weet dat dit Grieks is (behalwe vir die ongerymdhede). So gaan dit met die luiaard – ek het op die ou end op my onwillige manier tien maal soveel Grieks gelees as my vlytige maters. Toe ek die Griekse ,,unseen paper" by die eksamen oopmaak, lees ek vinnig die drie lang Griekse passasies deur en daar staan nie 'n onbekende woord nie. By die deur uitgaande – anderhalfuur voor die toegelate tyd verstreke was – wys ek met my vinger na my bors en ek vorm met my lippe die klanke B.A. vir my maters wat nog met geskiedenis en oudhede sit en swoeg tot die laaste bittere einde toe.
11. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 90: Daar was 'n nooientjie wat my baie goedgesind was, en ek het na haar toe gegaan met die Griekse werke in die een hand en die ooreenkomstige Engelse vertalings (hulle was maklik in gedrukte boekvorm beskikbaar) in die ander. En ons het in haar tuin onder 'n vyeboom gaan sit op twee gemakstoele, twee of drie voormiddae in die loop van die week voor die eksamen; en sy het die Engels hardop gelees – sommer vlot aanneen, daar was nie tyd vir soetjies-ry oor die stampplekke nie – en ek het die Grieks bygehou. In die aande het ek die redakteurs se inleidings en voetnote deurgelees. En toe ek in die eksamenkamer kom was daar niks in die betrokke papier om oor te bekommer nie. Maar dieselfde eksamen sou ek veertien dae later nie weer kon afgelê het nie. Nou ja, ek het so gou as moontlik my solder skoongemaak van Grieks om plek te maak vir wat nuttiger was.
12. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 76-77: Terloops meld ek dat ek, tydens my skoolgang op Ladismith, Duitse lesse geneem het by eerwaarde Carl Prozesky, omtrent die mees konsensieuse man wat ek in my lewe ontmoet het. Sy onderrig was deeglik – wat eintlik van 'n Duitser oorbodig was om te sê – en op die end van die studie kon ek redelik Duits praat en skryf – lees kan ek dit nog vandag wanneer ek buitengewoon fris en uitgerus is om mee te begin. Maar die taal het my nie so aangetrek dat ek met sy beoefening voortgegaan het nie. In alle geval, ek het nie soveel daarmee te doen gehad dat my Afrikaanse eenvoud daaronder gely het nie. In een opsig is dit jammer dat ek die Duits weggegooi het. Daarom is die Duitsers die ywerigste en volhardendste nasie op aarde omdat hulle so 'n verskriklike dissipline in hulle suielingsjare moet deurgaan by die aanleer van hulle moedertaal.
13. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 107: Qui s'excuse s'accuse (as ek die geykte Franse spreekwoord op geheue af reg spel. Ek is maar bly dat ek my nie moeggemaak het om Frans te leer nie. Jy kan nie in die Franse taal vloek nie; ál die vloekwoorde het alledaags geword).
14. Langenhoven, C.J. 1932 (1973-uitgawe). U dienswillige dienaar. Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 87: Deur die soort rampe wat my my lewe lank gevolg het, moes dr. Van Oordt, saliger gedagtenis, juis daardie jaar Griekse eksaminator wees. Hy was 'n Hollander, sodat hy nie 'n ander se moeilikheid met 'n onmoontlike taal kon besef nie. (Hollanders en Duitsers leer sulke eenvoudige taaltjies soos Grieks en Sjinees en Russies aan as speelwerk vir ontspanning.)
15. Langenhoven, C.J. 1923 (1941-uitgawe). Loeloeraai. Kaapstad: Nasionale Pers, bl. 30
16. Kannemeyer, John Christoffel. 1995. Die dienswillige dienaar: 'n Langenhoven-fotoboek. Kaapstad:Tafelberg, bl. 52
17. P.C. Schoonees in “Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging”, derde druk van 1939, bladsy 494
18. Hugo, Daniel “Die Burger” 17 Mei 1995
19. Pheiffer, Roy “Insig” Mei 1995
20. Leipoldt, C. Louis in Kannemeyer, J.C. (red.) “Kritiese aanloop” Jutalit Kenwyn Eerste uitgawe 1989
21. Brink, André P. “Rapport” 9 Desember 1979
22. Brink, André P. “Rapport” 9 Maart 1980
23. Breytenbach, Kerneels “Beeld” 10 Desember 1979
24. Breytenbach, Kerneels “Die Burger” 5 Mei 1983
25. Samuel, Susan “Boeke Insig” No. 7, Herfs 2009
26. Marais, Eugène N. in Kannemeyer, J.C. (red.) “Kritiese aanloop” Jutalit Kenwyn Eerste uitgawe 1989
27. Grosskopf, J.F.W. in Kannemeyer, J.C. (red.) “Kritiese aanloop” Jutalit Kenwyn Eerste uitgawe 1989
28. Marais, Eugène N. in Kannemeyer, J.C. (red.) “Kritiese aanloop” Jutalit Kenwyn Eerste uitgawe 1989
29. "Van wig tot graf". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Junie 2018. Besoek op 19 Maart 2016. 1903 – Langenhoven trek na Arbeidsgenot (vanaf Hoopstraat)

Eksterne skakels

Wikiquote het aanhalings in verband met C.J. Langenhoven

Wikisource bevat oorspronklike teks in verband met C. J. Langenhoven

• C.J. Langenhoven by Mieliestronk - Met toestemming gebruik

• Die Langenhoven huismuseum Geargiveer 29 Junie 2018 op Wayback Machine