Fabel

Vermenslikte kat wat ganse oppas, Egipte, ca. 1120 v.C.

Fabel is 'n literêre genre: 'n kort fiktiewe verhaal, in prosa- of versvorm, waar diere, legendariese wesens, plante, nielewende voorwerpe of natuurkragte oor menslike eienskappe beskik (soos die vermoë om 'n mensetaal te praat) en waarin 'n spesifieke sedeles ('n "moraal") geïllustreer word, wat soms aan die einde uitdruklik as 'n kernagtige spreuk bygevoeg word.

Die verskil tussen 'n fabel en 'n gelykenis is dat diere, plante, nielewende voorwerpe en natuurkragte wat oor spraak of ander menslike vermoëns beskik, nié in gelykenisse voorkom nie.

Die gebruik daarvan was nie altyd so duidelik nie. In die King James-vertaling van die Nuwe Testament is "μῦθος" ("mythos") in 1 Timoteus, 2 Timoteus, Titus en 2 Petrus as "fabel"[1] vertaal.[2]

'n Persoon wat fabels skryf, word 'n fabelaar (minder bekend) of 'n fabeldigter genoem.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Die fabel is een van die oudste vorms van volksliteratuur. Moderne navorsers is dit eens dat hierdie verhale meestal deur mondelinge oordrag na ander lande versprei is, en nie as literêre geskrewe versamelings nie.[3] Fabels word in die literatuur van amper elke land aangetref.

Aesopiese of Aesopus se fabel

[wysig | wysig bron]

Die versameling wat as Aesopica of Aesopus se Fabels bekend staan, sluit die meeste van die bekendste Westerse fabels in en word aan die legendariese Aesopus toegeskryf wat in ongeveer 550 v.C. glo 'n slaaf in antieke Griekeland was. Toe Babrius fabels uit die Aesopica vir 'n Hellenistiese prins "Alexander," in versvorm oorgeskryf het, het hy aan die begin van Boek II uitdruklik geskryf dat hierdie soort "mite" wat Aesopus aan die "seuns van die Hellene" bekend gestel het, 'n uitvinding van die "Siriërs" uit die tyd van "Ninos" ( personifikase van Nineve aan die Grieke) en Belos ("heerser") was.[4] Epicharmus van Kos en Phormis was na berig van die eerstes wat komiese fabels vertel het.[5] Baie bekende fabels van Aesopus sluit in "Die Kraai en die Kruik", "Die Skilpad en die Haas" en "Die Leeu en die Muis". In antieke Griekse en Romeinse onderwys was die fabel die eerste van die progymnasmata—opvoedkundige oefeninge in prosastukke en openbare redevoering—waar studente gevra sou word om fabels te leer, daarop uit te brei, hulle eie fabels uit te dink en hulle uiteindelik as oortuigende voorbeelde in langer forensiese of oorredende toesprake te gebruik. Instrukteurs en studente se behoefte aan 'n wye verskeidenheid fabels as materiaal vir hulle voordragte het daartoe gelei dat hulle, soos dié van Aesopus, in bundels versamel is.

Afrika

[wysig | wysig bron]

Die mondelinge kultuur van Afrika[6] het 'n ryk vertelkunstradisie. Afrikane leef al vir duisende jare in wisselwerking met die natuur, insluitend plante, diere en aardse strukture soos riviere, vlaktes en berge. Grootouers word met geweldige respek in Afrika-gemeenskappe bejeën en ná hulle aftrede vervul hulle 'n nuwe rol as storievertellers. Kinders en, in 'n sekere mate, volwassenes word meegevoer wanneer 'n goeie storieverteller 'n fabel dramaties vertel.

Indië

[wysig | wysig bron]

Indie het hy 'n ryk tradisie aan fabelagtige verhale, hoofsaaklik weens die groot rol wat natuurelemente in die kultuur se tradisies en eienskappe vervul. Die meeste van hulle gode is 'n sekere vorm van diere met denkbeeldige eienskappe. Honderde fabels het gedurende die eerste millennium v.C. in antieke Indië ontstaan, dikwels as verhale binne raamverhale. Indiese fabels het 'n gemengde rolverdeling van mense en diere. Die dialoë is dikwels langer as in Aesopus se fabels en dikwels pittig wanneer die diere probeer om mekaar met slimmighede en misleiding te uitoorlê. In Indiese fabels is mense nie bo diere verhewe nie. Die stories is dikwels komies. Die Indiese fabel voldoen aan die universeel bekende tradisies van die fabel. Die beste voorbeelde van Indiese fabels is die Panchatantra en die Jataka-fabels. Hieronder tel Vishnu Sarma se Panchatantra, die Hitopadesha, Vikram and the Vampire, en Syntipas' Seven Wise Masters, almal versamelings wat later regoor die Ou Wêreld invloedryk was. Ben E. Perry (samesteller van die "Perry-Indeks" van Aesopus se fabels) het redeneer dat sommige van die Boeddhistiese Jatak tales en sommige van die fabels in die Panchatantra moontlik deur soortgelyke Griekse en Nabye Oosterse fabels beïnvloed is.[7] Vroeëre Indiese epe soos Vyasa se Mahabharata en Valmiki se Ramayana het ook fabels binne die hoofverhaal bevat, dikwels as byverhale of agtergrondstories. Die bekendste fabels uit die Midde-Ooste was die Duisend-en-een-nagte, ook bekend as die Arabiese nagte.

Europa

[wysig | wysig bron]

Fabels het 'n lang tradisie gedurende die Middeleeue gehad, en is in die Europese hoë literatuur opgeneem. Gedurende die 17de eeu het die Franse fabelskrywer Jean de La Fontaine (1621–1695) die sedeles as die siel van die fabel — 'n gedragsreël — beskou. Beginnende by die Aesopus-patroon, het La Fontaine hom daarop toegespits om die hof, die kerk, die opkomende bourgeoisie, trouens die hele menslike spektrum van sy tyd te satiriseer.[8] Navolgers van La Fontaine se model was Engeland se John Gay (1685–1732);[9] Pole se Ignacy Krasicki (1735–1801);[10] Italië se Lorenzo Pignotti (1739–1812)[11] en Giovanni de Rossi (1754–1827);[12]Sjabloon:Verify source Serwië se Dositej Obradović (1739–1811); Spanje se Félix María de Samaniego (1745–1801)[13] en Tomás de Iriarte y Oropesa (1750–1791);[14]Sjabloon:Verify source Frankryk se Jean-Pierre Claris de Florian (1755–94);[15] en Rusland se Ivan Krylov (1769–1844).[16]

Moderne era

[wysig | wysig bron]

Alhoewel die fabel in moderne tye in kinderboeke as onbenullig afgemaak is, is dit ook by moderne, volwasse literatuur aangepas. Felix Salten se Bambi (1923) is 'n Bildungsroman — 'n storie van 'n protagonis se volwassewording — wat in die vorm van 'n fabel vertel word. James Thurber behou die antieke fabelstyl in sy boeke Fables for Our Time (1940) en Further Fables for Our Time (1956), en in sy verhale "The Princess and the Tin Box" in The Beast in Me and Other Animals (1948) en "The Last Clock: A Fable for the Time, Such As It Is, of Man" in Lanterns and Lances (1961). Władysław Reymont se The Revolt (1922), 'n metafoor vir die Bolsjewistiese Revolusie van 1917, beskryf rebelse plaasdiere se oorname van hulle plaas in poging om "gelykheid" in te stel. George Orwell se Animal Farm (1945) is op soortgelyke wyse 'n satire van Stalinisme in die besonder, en totalitarisme in die algemeen, in die vorm van 'n dierefabel. Moderne Russiese fabels is dikwels interpretasies van ouer fabels.[17]

In die 21ste eeu het die Napolitaanse outeur Sabatino Scia meer as tweehonderd fabels geskryf wat hy as "Westerse protesfabels" beskryf. Die karakters is nie net diere nie, maar ook voorwerpe, wesens en natuurelemente. Scia se doel is dieselfde as dié van die tradisionele fabelskrywer, en sy fabels vervul die rol van die openbaarmaker van die menslike samelewing. In Latyns-Amerika het die broers Juan en Victor Ataucuri Garcia tot die terugkeer van die fabel bygedra. Maar hulle doen dit met 'n ongewone idee: gebruik die fabel as 'n verspreidingsmiddel van die tradisionele literatuur van die spesifieke plek. In die boek "Fábulas Peruanas" Geargiveer 23 September 2015 op Wayback Machine wat in 2003 gepubliseer is, het hulle mites, legendes en gelowe van Andiese en Amasoniese Peru versamel om as fabels te skryf. Die resultaat was 'n besondere werk, ryk aan nuanses van die streek. Hier ontdek ons die verhouding tussen mens en sy oorsprong, met die natuur, gesiedenis, gebruike en gelowe wat dan normes en waardes word.[18]

Fabelskrywers

[wysig | wysig bron]

Klassiek

[wysig | wysig bron]
  • Aesopus (mid-6de eeu v.C.), outeur/s van Aesop's Fables
  • Vishnu Sarma (ca. 200 BC), outeur van die antropomorfiese politieke verhandeling en fabelversameling, die Panchatantra
  • Bidpai (ca. 200 v.C.), outeur van Sanskrit (Hindoeïsties) en Pali (Buddhistiese) dierefabels en vers en prosa, soms afgelei van die Jataka-verhale
  • Syntipas (ca. 100 v.C.), Indiese filosoof, vermeende outeur van 'n versameling fabels bekend in Europa as The Story of the Seven Wise Masters
  • Gaius Julius Hyginus (Hyginus, Latyse outeur, boorling van Spanje of Alexandrië, ca. 64 BC – 17 n.C.), outeur van Fabulae
  • Phaedrus (15 BC – 50 n.C.), Romeinse fabelskrywer, 'n gebore Masedoniër
  • Nizami Ganjavi (Persies, 1141–1209)
  • Walter van Engeland (12de eeu), Anglo-Normandiese digter, publiseer Aesop's Fables in tweereëlige verse c. 1175
  • Marie de France (12de eeu)
  • Jalāl ad-Dīn Muhammad Balkhī (Persies, 1207–73)
  • Vardan Aygektsi (oorlede 1250), Armeense priester en fabelskrywer
  • Berechiah ha-Nakdan (Berechiah die Grammatikus, 13de eeu), outeur van Joodse fabels aangepas uit Aesopus se fabels
  • Robert Henryson (Skots, 15de eeu), outeur van The Morall Fabillis of Esope the Phrygian
  • Leonardo da Vinci (Italiaans, 1452–1519)
  • Biernat van Lublin (Pools, 1465? – ná 1529)
  • Jean de La Fontaine (Frans, 1621–95)
  • Sulkhan-Saba Orbeliani (Georgiaans, 1658–1725), outeur van "'n Boek van Wysheid en Leuens"
  • Bernard de Mandeville (Engels, 1670–1733), outeur van The Fable of the Bees
  • John Gay (Engels, 1685–1732)
  • Christian Fürchtegott Gellert (Duits, 1715–69)
  • Gotthold Ephraim Lessing (Duits, 1729–81)
  • Ignacy Krasicki (Pools, 1735–1801), outeur van Fables and Parables (1779) en New Fables (gepubliseer 1802)
  • Dositej Obradović (Serwies, 1739–1811)
  • Félix María de Samaniego (Spaans, 1745–1801), bekendste vir "Die Mier en die Sonbesie"
  • Tomás de Iriarte (Spaans, 1750–91)
  • Jean-Pierre Claris de Florian, (Frans, 1755–94), outeur van Fables (gepubliseer 1802)
  • Ivan Krylov (Russies, 1769–1844)
  • Hans Christian Andersen (Deens, 1805–75)

Modern

[wysig | wysig bron]
  • Leo Tolstoi (1828 – 1910)
  • Rafael Pombo (1833 – 1912) Colombiaanse fabelskrywer, digter en skrywer
  • Ambrose Bierce (1842 – ?1914)
  • Sholem Aleichem (1859 – 1916)
  • George Ade (1866 – 1944), Fables in Slang, ens.
  • Władysław Reymont (1868 – 1925)
  • Felix Salten (1869 – 1945)
  • Don Marquis (1878 – 1937), outeur van die fabels van Archy en Mehitabel
  • Franz Kafka (1883 – 1924)
  • Damon Runyon (1884 – 1946)
  • James Thurber (1894 – 1961), Fables for Our Time en Further Fables for Our Time
  • George Orwell (1903 – 50)
  • Dr. Seuss (1904 – 91)
  • Isaac Bashevis Singer (1904 – 91)
  • Nankichi Niimi (1913 – 1943), Japannese outeur en digter
  • Pierre Gamarra (1919 – 2009)
  • Richard Adams (gebore 1920), outeur van Watership Down
  • José Saramago (1922 – 2010)
  • Italo Calvino (1923 – 85), Cosmicomics ens.
  • Arnold Lobel (1933 – 87), outeur van Fables, 1981-wenner van die Caldecott Medalje
  • Ramsay Wood (gebore 1943), outeur van Kalila and Dimna: Fables of Friendship and Betrayal
  • Bill Willingham (gebore 1956), outeur van Fables
  • David Sedaris (gebore 1956), outeur van Squirrel Seeks Chipmunk
  • Randall Kenan (gebore 1963)
  • Guillermo del Toro[19] (gebore 1964), Meksikaanse rolprentmaker
  • Pendleton Ward (gebore 1982), Amerikaanse animeerder, skepper van Adventure Time

Vername fabelversamelings

[wysig | wysig bron]
  • Jataka tales
  • Aesop's Fables deur Aesopus
  • Panchatantra deur Vishnu Sarma
  • Baital Pachisi (ook bekend as Vikram and The Vampire)
  • Hitopadesha
  • A Book of Wisdom and Lies deur Sulkhan-Saba Orbeliani
  • Seven Wise Masters deur Syntipas
  • Een duisend en een nagte (ook bekend as Arabian Nights, ca. 800–900)
  • Fables deur Jean de La Fontaine (1668–1694)
  • Fables and Parables (1779) deur Ignacy Krasicki
  • Fairy Tales (1837) deur Hans Christian Andersen
  • Fables for Our Time (1940) deur James Thurber
  • 99 Fables (1960) deur William March
  • Kalila and Dimna (2008) deur Ramsay Wood

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Aantekeninge

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ For example, in First Timothy, "neither give heed to fables...", and "refuse profane and old wives' fables..." (1 Tim 1:4 and 4:4, respectively).
  2. ↑ Strong's 3454. μύθος muthos moo’-thos; perhaps from the same as 3453 (through the idea of tuition); a tale, i.e. fiction ("myth"):—fable.
    "
  3. ↑ Enzyklopädie des Märchens (1977), see "Fabel", "Äsopica" etc.
  4. ↑ Burkert 1992:121
  5. ↑ P. W. Buckham, p. 245
  6. ↑ Atim Oton (25 Oktober 2011). "Reaching African Children Through Fables and Animation". Huffingtonpost.com. Besoek op 8 Mei 2012.
  7. ↑ Ben E. Perry, "Introduction", p. xix, in Babrius and Phaedrus (1965)
  8. ↑ Translations of his 12 books of fables are available online at oaks.nvg.org
  9. ↑ His two collections of 1727 and 1738 are available in one volume on Google Books at books.google.co.uk
  10. ↑ His Bajki przypowiesci (Fables & Parables, 1779) are available online at ug.edu.pl
  11. ↑ His ''Favole e Novelle'' (1785) is available on Google Books. Books.google.co.uk. Besoek op 8 Mei 2012.
  12. ↑ His ''Favole'' (1788) is available on Google Books. Books.google.co.uk. Besoek op 8 Mei 2012.
  13. ↑ 9 books of fables are available online in Spanish at amediavoz.com
  14. ↑ His ''Fabulas Literarias'' are available on Google Books. Books.google.co.uk. Besoek op 8 Mei 2012.
  15. ↑ His five books of fables are available online in French at shanaweb.net Geargiveer 12 Junie 2010 op Wayback Machine
  16. ↑ 5 books of fables are available online in Russian at friends-partners.org Geargiveer 21 Februarie 2011 op Wayback Machine
  17. ↑ "Do we all pay the same price for our dreams?". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Maart 2017. Besoek op 2 April 2017.
  18. ↑ Juan y Víctor Ataucuri García, "Fábulas Peruanas", Gaviota Azul Editores, Lima, 2003 ISBN 9972256103.
  19. ↑ Kermode, Mark (30 Julie 2013). "The Devil's Backbone: The Past Is Never Dead . . ". The Criterion Collection. The Criterion Collection. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Maart 2019. Besoek op 25 Junie 2016. For those with a weakness for the beautiful monsters of modern cinema, del Toro has earned himself a reputation as the finest living exponent of fabulist film.

Bronne

[wysig | wysig bron]