Iwan die Verskriklike

Iwan IV
Tsaar van die hele Rusland
'n Gesigsrekonstruksie van Iwan die Verskriklike, deur Michail Gerassimof
'n Gesigsrekonstruksie van Iwan die Verskriklike, deur Michail Gerassimof.
Dinastie Rjoerik
Bewind 1547-1584
Kroning 16 Januarie 1547
Volle naam Iwan Wasilijewitsj
Gebore 25 Augustus 1530
Moskou
Gesterf 18 Maart 1584
Moskou
Voorganger Wasili III
Opvolger Fjodor I
Gade Anastasia Romanowna Zacharina-Joerijewa en vyf ander
Vader Wasili III
Moeder Jelena Glinskaja

Iwan IV Wasiljewitsj (Russies: Иван IV Васильевич) (25 Augustus 1530 - 18 Maart 1584) was van 1533 tot 1547 grootprins van Moskowië en van 1547 tot met sy dood die eerste amptelike tsaar van Rusland.[1] Hy is beter bekend as Iwan die Verskriklike (Russies: Иван Грозный, letterlik Iwan die Ontsagwekkende of Formidabele).[2][3] Iwan se bewind is gekenmerk deur Rusland se oorgang van 'n Middeleeuse staat tot 'n ryk, maar teen 'n ontsaglike prys vir sy volk en vir die land se ekonomie op lang termyn.

Iwan was die oudste seun van Wasili III by sy tweede vrou, Jelena Glinskaja, en 'n kleinseun van Iwan III. Hy het sy pa ná dié se dood opgevolg toe hy drie jaar oud was. 'n Groep hervormers het in 1547 om Iwan byeengekom en hom as tsaar gekroon toe hy 16 jaar oud was. In die vroeë jare van sy bewind het Iwan saam met 'n groep hervormers bekend as die Verkose Raad regeer en die Zemski Sobor as 'n nuwe vergadering gestig. Hy het ook die regskode hersien en hervormings ingestel, insluitende elemente van plaaslike selfregering. Verder het hy die eerste Russiese staande mag, die streltsi, gestig. Iwan het die khanate Kazan en Astrachan verower en Rusland se gebied aansienlik uitgebrei.

'n Portret van Iwan IV in die Tsarski titoeljarnik, 'n boek met illustrasies van Russiese monarge en ander leiers (1672).

Nadat hy sy mag gekonsolideer het, het Iwan ontslae geraak van sy raadgewers in die Verkose Raad en die Lyflandse Oorlog van 1558 tot 1583 begin. Dit het Rusland verwoes weens 'n onvermoë om beheer oor Lyfland te neem en die verlies van Ingermanland, maar hom in staat gestel om groter outokratiese beheer oor die Russiese adel te kry. Hy het dit gewelddadig reggekry met behulp van Rusland se eerste politieke polisie, die opritsjniki. Die latere jare van Iwan se bewind is gekenmerk deur die slagting van Nowgorod en die afbrand van Moskou deur die Tartare. Iwan het ook kulturele verbeterings aangebring, soos die invoer van die eerste drukpers, en verskeie prosesse begin wat vir eeue sou duur, soos die verbetering van bande met ander Europese state, veral Engeland, oorloë teen die Ottomaanse Ryk en die geleidelike oorwinning van Siberië.

Kontemporêre bronne het uiteenlopende menings van Iwan se komplekse persoonlikheid gegee. Hy is beskryf as intelligent en toegewy, maar ook geneig tot paranoia, woede en oomblikke van geestelike onstabiliteit, wat met die ouderdom vererger het.[4][5][6] Historici glo hy het sy oudste seun en erfgenaam, Iwan Iwanowitsj,[7] in 'n woedeaanval vermoor, en hy was dalk ook verantwoordelik vir die miskraam van laasgenoemde se ongebore kind. Dit het veroorsaak dat sy jongste seun, die polities onbekwame Fjodor Iwanowitsj, die troon geërf het – 'n man wie se bewind en kinderlose dood regstreeks gelei het tot die einde van die Rjoerik-dinastie en die begin van die Tyd van Beroeringe.

Bynaam

[wysig | wysig bron]

Die Afrikaanse woord "verskriklik" word gewoonlik gebruik om die Russiese грозный (grozni) in Iwan se bynaam te vertaal, maar dit is nie heeltemal reg nie: Die woord "verskriklik" hier weerspieël die ouer gebruik van "die inboeseming van vrees", "gevaarlik", "magtig". Dit dra egter nie die moderner betekenis oor van "verskriklik" soos "skrikwekkend" nie.[8] Volgens Edward L. Keenan kom die beeld van Iwan in populêre kultuur as 'n tiran van verpolitiseerde Westerse geskrifte oor die Renaissance-tydperk.[9] Anti-Russiese propaganda gedurende die Lyflandse Oorlog het Iwan uitgebeeld as 'n sadistiese, Oosterse despoot.[1] Vladimir Dal definieer grozni as 'n argaïese gebruik en 'n bynaam vir tsaars: "dapper, voortreflik en gesaghebbend; "iemand wat vrees by die vyand inboesem, maar 'n volk gehoorsaam hou".[10]

Moderne geleerdes het ook al ander vertalings voorgestel, soos "formidabel"[11][12][13] en "ontsagwekkend".[1]

Vroeë lewe

[wysig | wysig bron]
'n Jong Iwan sit op die troon.
Iwan word as tsaar gekroon.

Iwan was die oudste seun van Wasili III en sy tweede vrou, Jelena Glinskaja. Wasili se moeder, Sophia Palaiologina, was 'n Oos-Romeinse prinses en lid van die Bisantynse Palaiologos-familie. Sy was die dogter van Thomas Palaiologos, die jonger broer van die laaste Bisantynse keiser, Konstantyn XI Palaiologos (bewind: 1449-'53). Jelena se moeder was 'n Serwiese prinses en haar pa se familie, die Glinski's, was 'n adellike familie wat gebaseer was in die Groothertogdom Litaue en aanspraak gemaak het op afstamming van Ortodokse Hongaarse adellikes en die Mongoolse heerser Mamai (1335-'80).[14][15][16][17]

Iwan is op 25 Augustus gebore en is genoem na Johannes die Doper, wat eeue tevore op 29 Augustus onthoof is.[18] Volgens tradisie is die Kerk van die Hemelvaart in Kolomenskoje ter ere van Iwan se geboorte gebou.

Toe Iwan drie jaar oud was, is sy vader aan bloedvergifting dood ná 'n abses en ontsteking in sy been. Benewens Iwan was net twee van Wasili se ses broers oor, Andrei en Joeri. Iwan is op versoek van sy vader uitgeroep tot grootprins. Sy moeder het aanvanklik as regentes opgetree, maar sy is in 1538 oorlede[19][20] toe Iwan net agt jaar oud was; baie glo sy is vergiftig.

Die regentskap het daarna gewissel tussen verskeie strydende bojarefamiljies wat om beheer baklei het. Volgens sy eie briewe het Iwan en sy jonger broer, Joeri, dikwels verwaarloos en beledig gevoel deur die magtige bojare van die Sjoeiski- en Belski-familie. In 'n brief aan Andrei Koerbski onthou Iwan hy en Joeri is soos die kinders van armes grootgemaak. "Hoe het ek nie gely weens 'n gebrek aan kos en klere nie!"[21] Die gebeure word deur die historikus Edward Keenan in twyfel getrek omdat hy onseker is oor die egtheid van die bron daarvan.[22]

Die geboorte van Iwan Iwanowitsj, die seun van Iwan IV en Anastasia Romanowna, 'n miniatuur uit die Geïllustreerde Kroniek van Iwan die Verskriklike.

Op 16 Januarie 1547, op 16-jarige ouderdom, is Iwan in die Moskouse Kremlin tot tsaar gekroon. Hy was die eerste Russiese monarg wat as "Tsaar van die Hele Rusland" gekroon is, deels in navolging van sy oupa, Iwan III. Voorheen is heersers van Moskou as grootprinse (groothertoë) gekroon, maar Iwan III het die titel "Monarg van die Hele Rusland" aangeneem en die titel tsaar in sy korrespondensie met ander monarge gebruik.[23] Twee weke ná sy kroning is Iwan die Verskriklike getroud met sy eerste vrou, Anastasia Romanowna, 'n lid van die Romanof-familie, wat die land se eerste tsaritsa geword het.

Deur as tsaar gekroon te word het Iwan 'n boodskap aan die wêreld en aan Rusland gestuur dat hy nou die opperheerser van die land is, en dat sy wense nie bevraagteken moet word nie. Volgens die historikus Janet Martin het die nuwe titel "'n aanname van mag gesimboliseer wat gelykstaande en parallel was met dié van die voormalige Bisantynse keiser en die Tartaarse khan, wat albei in Russiese bronne as tsaar bekend was. Die politieke effek was om Iwan se posisie te verhef."[24] Die titel het nie net die kroon gewaarborg nie, maar ook aan Iwan 'n nuwe dimensie van mag gegee wat op die ou end aan godsdiens verbind was. Hy was nou 'n "goddelike" leier wat aangestel is om God se wil uit te voer, want in "kerklike geskrifte is konings van die Ou Testament "tsaars" genoem en Christus die "Hemelse Tsaar".[25] Die nuwe titel is daarna van geslag tot geslag oorgedra en "daaropvolgende Moskouse heersers het voordeel getrek uit die goddelike aard van die Russiese monarg se mag".[26]

Nes monarge van Europa het die eerste Russiese tsaars mitologiese stamboeke aanvaar wat hulle aan antieke Rome gekoppel het. In Die Verhaal van die Prinse van Wladimir is hulle afkoms teruggespeur na Rjoerik, die eerste prins van Nowgorod in Noord-Rusland.[27]

Binnelandse beleid

[wysig | wysig bron]

Ondanks die rampspoedige gevolge van die Groot Brand van 1547 in Moskou, was die vroeë deel van Iwan se bewind vol vreedsame hervormings en modernisering. Iwan het die regskode hersien; 'n staande leër (die streltsi) op die been gebring;[28] die eerste Russiese parlement van feodale landgoede (die Zemski Sobor) en die raad van die adellikes (die Verkose Raad) daargestel; en die Kerk se rituele en ekklesiastiese regulasies oor die hele land gelykvormig gemaak. Hy het ook plaaslike selfregering in plattelandse gebiede ingestel.

'n 16de-eeuse portret van Iwan deur Hans Weigel.

In 1553 het Iwan 'n ernstige siekte opgedoen waarvan hy vermoedelik nie sou herstel nie. Terwyl hy op sy veronderstelde sterfbed was, het hy die bojare gevra om 'n eed van getrouheid af te lê aan sy oudste seun, wat toe 'n baba was. Baie bojare het geweier, want hulle het geglo hy sou nie sy siekte oorleef nie. Dit het Iwan woedend gemaak en sy wantroue in die bojare vergroot. Wreedaardige vergeldings en teregstellings het gevolg.[29]

In 1553 het Iwan die stigting van die Moskouse drukkerswerf gelas en die eerste drukpers is ingevoer en in Rusland bekend gestel. Verskeie godsdiensboeke in Russies is in die 1550's en 1560's gedruk. Die nuwe tegnologie het ontevredenheid onder die tradisionele skribas veroorsaak, en die drukkerswerf is afgebrand. Die druk van boeke is egter in 1568 hervat.

Iwan het die Sint Basilius-katedraal in Moskou laat bou ter herdenking van die oorname van Kazan. Ander gebeure uit dié periode sluit in die bekendstelling van die eerste wette wat die beweegbaarheid van die kleinboere beperk het. Dit sou eindelik lei tot die instelling van lyfeienskap onder die bewind van tsaar Boris Godoenof in 1597.[30][31][32]

Die kombinasie van swak oeste, verwoesting wat deur die opritsjnina en Tartaarse plundertogte meegebring is, die uitgerekte oorlog en oorbevolking het 'n ernstige sosiale en ekonomiese krisis in die tweede helfte van Iwan se bewind teweeggebring.

Opritsjnina

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Opritsjnina.
'n Portret van Iwan IV deur Wiktor Wasnetsof, 1897.

Probleme in die 1560's het 'n verandering in Iwan se beleide teweeggebring. Rusland is verwoes deur 'n kombinasie van droogte, hongersnood, onsuksesvolle oorloë teen die Pools-Litause Gemenebes, Tartaarse invalle en die seehandelsblokkade wat ingestel is deur Swede, Pole en die Hanseverbond. Iwan se eerste vrou, Anastasia Romanowna, is in 1560 oorlede en vergifting is vermoed. Die persoonlike tragedie het Iwan swaar getref en vermoedelik sy persoonlikheid, indien nie sy geestesgesondheid nie, ernstig beïnvloed. Terselfdertyd het een van Iwan se raadgewers, prins Andrei Koerbski, na Litaue oorgeloop, bevel van die Litause troepe oorgeneem en die Russiese streek Welikije Loeki verwoes. Dié reeks gebeure het Iwan die adel laat wantrou.

Op 3 Desember 1564 het Iwan Moskou verlaat vir Aleksandrowa Sloboda. Hier het hy twee briewe gestuur waarin hy sy abdikasie aankondig weens die beweerde bedrog en verraad van die aristokrasie en kerklikes. Die bojarehof was nie in staat om te regeer in Iwan se afwesigheid nie en was bang vir wraak deur die Moskouse burgers. 'n Afvaardiging van bojare is na Aleksandrowa Sloboda om Iwan te smeek om die troon te herbestyg.[33][34] Iwan het ingestem op voorwaarde dat hy absolute mag kry. Hy het die reg opgeëis om verraaiers skuldig te vind, tereg te stel en beslag te lê op hulle eiendom sonder inmenging deur die Bojareraad of Kerk. Iwan het ook die stigting van die opritsjnina aangekondig.[35]

Aleksandrowa Sloboda was 'n aparte gebied binne die grense van Rusland, hoofsaaklik in die streek van die voormalige Republiek Nowgorod in die noorde. Iwan het eksklusiewe mag in die gebied gehad. Die Bojareraad het oor die res van die land regeer. Iwan het ook 'n persoonlike wag bekend as die opritsjniki aangestel. Daar was aanvanklik 1 000 van hulle.[34][36] Die opritsjniki het sosiale en ekonomiese voorregte gehad en moes net aan Iwan verantwoording doen.[34]

Die teiken van die eerste golf vervolgings was hoofsaaklik die prinslike clans van Rusland, veral die invloedryke families van Soezdal. Iwan het vooraanstaande lede van die bojareclans laat teregstel, verban of die tonsuur gegee (hulle kruin laat skeer en hulle so gedwing om monnike te word) op twyfelagtige aanklagte van sameswering. In 1566 het Iwan die opritsjnina na agt sentrale distrikte uitgebrei. Van die 12 000 adellikes het 570 opritsjniki geword en die res is verban.[37]

Onder die nuwe politieke stelsel is landgoede aan die opritsjniki gegee, maar anders as vorige grondbesitters kon hulle nie vir hulle dade verantwoordelik gehou word nie. Die mans "het feitlik alles gevat wat die kleinboere besit het en hulle gedwing om in een jaar soveel te betaal as wat hulle voorheen in tien jaar betaal het".[38] Dié onderdrukking het daartoe gelei dat al hoe meer kleinboere gevlug het. Dit het weer die algehele produksie verlaag en die prys van graan het vertiendubbel.

Iwan was boetvaardig ná die dood van sy seun en sy dade met die opritsjnina, en hy het agterna lyste van Christelike gestorwenes na kloosters gestuur en gevra dat vir almal gebid word.[39]

Verwoesting van Nowgorod

[wysig | wysig bron]

Toestande onder die opritsjnina is versleg deur die epidemie van 1570, 'n pes wat 10 000 lewens in Nowgorod en daagliks 600 tot 1 000 in Moskou geëis het. Tyens die skrikwekkende toestande van die epidemie, 'n hongersnood en die voortslepende Lyflandse Oorlog het Iwan begin vermoed die adel van die ryk stad Nowgorod beplan om te vlug en die stad onder beheer van die Groothertogdom Litaue te plaas. 'n Burger van Nowgorod, Pjotr Wolinets, het die tsaar gewaarsku oor die beweerde sameswering, wat volgens moderne historici nie waar was nie. In 1570 het Iwan die opritsjniki opdrag gegee om die stad te plunder. Hulle het die stad en omringende dorpe afgebrand en gestroop, en die stad sou nooit weer sy voormalige prominensie terugkry nie.[40]

Die Opritsjniki, deur Nikolai Newref (1888).

Die ongevallesyfer verskil grootliks van bron tot bron. Die Eerste Pskofse Kroniek raam die getal slagoffers op 60 000.[40][41]

Volgens die Derde Nowgorodse Kroniek het die slagting vyf weke geduur. Mans, vroue en kinders is op grond van onbewese beskuldigings van verraad aan sleë vasgemaak en in die vriesende water van die Wolchofrivier gejaag. Iwan het die res van die inwoners laat martel en duisende laat vermoor.[42] Feitlik elke dag is 500 of 600 inwoners vermoor, baie deur verdrinking.

Die amptelike syfer is egter net 1 500 van Nowgorod se "groot" inwoners (adellikes) en omtrent dieselfde getal "kleiner" inwoners. Baie moderne navorsers raam die slagoffers op 2 000 tot 3 000.[43] Baie oorlewendes is verban.

Die opritsjnina het nie lank ná die verwoesting van Nowgorod voortbestaan nie. Tydens die Russies-Krimse Oorlog van 1571-'72 kon die opritsjniki hulle nie teen 'n gewone leër waardig bewys nie. In 1572 het Iwan die opritsjnina beëindig en die opritsjniki ontbind.

Aanstelling van Simjon Bekboelatowitsj

[wysig | wysig bron]

In September of Oktober 1575[44] het Iwan sy staatsman van Tartaarse afkoms, Simjon Bekboelatowitsj, as nuwe grootprins van die hele Rusland aangestel.[45] Simjon was omtrent 'n jaar lank 'n soort seremoniële staatshoof. Volgens die Engelse gesant Giles Fletcher die Ouere het Simjon op Iwan se bevel beslag gelê op al die grond wat aan kloosters behoort het, en Iwan het gemaak of hy die besluit teenstaan. Toe Iwan die troon in September 1576 terugkry,[44] het hy 'n deel van die gekonfiskeerde grond teruggegee en die res gehou.

Buitelandse beleid

[wysig | wysig bron]

Diplomasie en handel

[wysig | wysig bron]
Iwan die Verskriklike wys sy skatte vir Jerome Horsey, deur Aleksander Litowtsjenko (1875). Horsey was 'n Engelse ontdekkingsreisiger, diplomaat en politikus.

In 1547 het Hans Schlitte, Iwan se agent, ambagslui uit Duitsland gewerf om in Rusland te werk. Hulle is almal in Lübeck in hegtenis geneem op versoek van Pole en Lyfland. Die Duitse handelaarsmaatskappye het die nuwe hawe geïgnoreer wat Iwan in 1550 aan die Narwarivier in die Oossee laat bou het en steeds goedere in die Oosseehawens van Lyfland laat aflewer. Rusland het afgeslote van die seehandel gebly.

Iwan het noue bande met Engeland aangeknoop. Russies-Engelse betrekkinge kan teruggespeur word na 1551, toe die Muscovy Company deur Londense handelaars gestig is. Iwan het die Witsee en die hawe van Archangelsk vir die maatskappy oopgestel en aan hulle die voorreg om handel te dryf toegeken sonder dat hulle die gewone doeaneheffings betaal het.[46]

Deur middel van Engelse handelaars het Iwan 'n lang korrespondensie met Elizabeth I van Engeland gevoer. Die koningin was meer op handel ingestel, maar Iwan was geïnteresseerd in 'n militêre bondgenootskap.[47] Iwan het haar selfs eenkeer gevra om te trou, en tydens sy swak verhouding met die bojare het hy haar 'n waarborg gevra dat hy asiel in Engeland kan kry as sy bewind in gevaar sou wees.[48] Elizabeth het ingestem, solank hy vir homself kon sorg tydens sy verblyf daar.[49]

Iwan het ook met oorsese Ortodokse leiers gekorrespondeer.[50] Hy was die eerste leier wat op groot skaal met die vrye kosakke begin saamwerk het. In 1549 het Iwan die Don-Kosakke opdrag gegee om die Krim aan te val.[51]

Verowering van Kazan en Astrachan

[wysig | wysig bron]
'n Russiese ikoon van omstreeks 1550-'60, 'n allegorie op die verowering van Kazan.

Toe Iwan 'n kind was, het leërs van die khanaat Kazan Noordoos-Rusland herhaaldelik aangeval.[52] In die 1530's het die khan van die Krim 'n aanvalsverbond gesluit met Safa Giray van Kazan, 'n familielid van hom. Toe Safa Giray Rusland in Desember 1540 inval, het die Russe Tartare van die Qasimkhanaat gebruik om hom te keer. Safa Giray moes noodgedwonge na sy eie grense terugtrek.

Iwan IV voor die mure van Kazan, deur Pjotr Korowin (1890).

'n Faksie het die gesag van Safa Giray in Kazan ondermyn. 'n Pro-Russiese groep, wat deur Sjah-Ali van die Qasimkhanaat verteenwoordig is, het genoeg gewilde steun gekry om verskeie pogings aan te wend om die troon in Kazan oor te neem.

In 1545 het Iwan 'n ekspedisie na die Wolgarivier gestuur om sy steun aan die pro-Russe te wys.

Die khanate Krim, Astrachan en Kazan in 1550, voor Iwan se uitbreiding tot in die Wolgabekken.

Op 16 Junie 1552 het Iwan 'n sterk Russiese leër na Kazan gelei. Die laaste beleg van die Tartaarse hoofstad het op 30 Augustus begin. Die stad se watertoevoer is afgesny en die mure deurbreek. Kazan is eindelik op 2 Oktober verower en 'n groot deel van die bevolking is vermoor.

Iwan het sy oorwinning gevier deur verskeie kerke met Oosterse kenmerke te laat bou, waarvan die Sint Basilius-katedraal op Rooiplein in Moskou die bekendste is.

In veldtogte in 1554 en 1556 het Russiese soldate die khanaat Astrachan aan die mond van die Wolgarivier verower. Die anneksasie van die Tartaarse khanate het die verowering van groot gebiede beteken, asook toegang tot groot markte en beheer oor die hele lengte van die Wolga. Die onderwerping van die Moslemse khanate het Rusland in 'n ryk omskep.[53]

Russies-Turkse Oorlog

[wysig | wysig bron]

In 1568 het die Ottomaanse Ryk 'n plan bedink om die Wolga en die Don met 'n kanaal te verbind. In die somer van 1569 het 'n groot mag van duisende soldate Astrachan beleër en die werk aan die kanaal begin, terwyl 'n Ottomaanse vloot Azof beleër het.

Vroeg in 1570 het Iwan se ambassadeurs 'n verdrag in Konstantinopel onderteken wat vriendskaplike betrekkinge tussen die sultan en die tsaar herstel het.[54]

Lyflandse Oorlog

[wysig | wysig bron]
Ioannes Basilius Magnus Imperator Russic, Dux Moscovic, Abraham Ortelius (1574).

In 1558 het Iwan die Lyflandse Oorlog begin in 'n poging om toegang tot die Oossee en sy groot handelsroetes te kry. Die oorlog, wat 24 jaar geduur het, was eindelik onsuksesvol; dit het Swede, die Groothertogdom Litaue, die Pools-Litause Gemenebes en die Duitse Orde van Lyfland betrek. Die uitgerekte oorlog het byna die ekonomie vernietig, en die opritsjnina het die regering versteur. Intussen het die Groothertogdom Litaue en Pole verenig, en die Pools-Litause Gemenebes het 'n energieke leier, Stephen Báthory, gekry wat ondersteun is deur Rusland se suidelike vyand, die Ottomaanse Ryk. Iwan se ryk is van weerskante deur twee van dié tyd se grootste moondhede gedruk.

In 1579-'81 het Báthory 'n reeks aanvalle teen Moskowië geloods om Lyfland van Moskowië te probeer afsny. In die eerste aanval in 1579 het hy Polotsk met 22 000 soldate terugverower. In die tweede aanval, in 1580, het hy Welikije Loeki met 'n mag van 29 000 soldate ingeneem. In 1581 het hy die Beleg van Pskof begin met 'n leër van 100 000 soldate.

Krimaanvalle

[wysig | wysig bron]
Iwan se troon van ivoor, metaal en hout.

In die latere jare van Iwan se bewind is Moskowië se suidelike grense deur Tartare van die Krim versteur, hoofsaaklik om slawe te vang.[55] Khan Devlet I Giray van die Krim het die Moskoustreek herhaaldelik aangeval. In 1571 het 'n Krim- en Turkse leër van 40 000 soldate 'n grootskaalse strooptog geloods. Weens die Lyflandse Oorlog was Moskou se garnisoen net 6 000 soldate sterk, en hulle kon nie die khan se aantog verhinder nie. Sonder teenstand het Devlet onbeskermde dorpe om Moskou verwoes en die Groot Brand in Moskou (1571) veroorsaak. Historici raam die slagoffers van die brand op tussen 10 000 en 80 000.

Om vrede met Devlet Giray te koop, moes Iwan afstand doen van sy aanspraak op Astrachan ten gunste van die Krim. Die voorgestelde oordrag was egter net 'n diplomatieke skuif en is nooit regtig voltooi nie. Die nederlaag het Iwan woedend gemaak. Tussen 1571 en 1572 is voorbereidings in opdrag van hom getref en innoverende versterkings is aan die ander kant van die Okarivier opgestel. Dit het die grens afgebaken.

Die volgende jaar het Devlet Moskou weer aangeval, dié keer met 'n sterk horde.[56] Die Russiese leër was die helfte so groot, maar was ervare en is deur die streltsi met moderne wapens ondersteun. Anders as in die nederlaag van 1571, was hulle ook nie meer deur die opritsjnina verdeel nie.[57] Op 27 Julie het die horde deur die verdedigingslinie aan die Oka gebreek en na Moskou beweeg. Die Russiese troepe het nie tyd gehad om hulle voor te keer nie, maar het die Tartare van agter af aangeval. Die khan het net 30 km van Moskou halt geroep, omgedraai en sy hele leër op die Russe afgestuur. Ná 'n paar dae van gevegte het die Russe die Tartare omsingel en aangeval. Die Tartare is heeltemal verslaan en het gevlug.[58]

Verowering van Siberië

[wysig | wysig bron]
Die Russiese uitbreiding in Siberië strek terug na die 16de eeu, toe Iwan die Stroganof-familie toestemming gegee het om die khanaat Sibir te verower. Die gebied wat deur Iwan verower is, is donkergroen.

Gedurende Iwan se bewind het Rusland 'n grootskaalse verkenning en kolonialisasie van Siberië begin. In 1555, kort ná die verowering van Kazan, het die Siberiese khan, Jadegar, en die Nogai-horde, onder khan Ismail, trou aan Iwan gesweer in die hoop dat hy hulle teen hulle teenstanders sou help. Jadegar kon egter nie die volle som van die heffings wat hy aan die tsaar moes betaal, insamel nie en Iwan het dus niks gedoen om dié onbevoegde vasal te red nie. In 1563 is Jadegar se bewind deur khan Koetsjoem omvergewerp en hy het Jadegar vermoor. Koetsjoem het geweier om heffings aan Moskou te betaal.

In 1558 het Iwan die Stroganof-handelaarsfamilie die patent gegee vir die kolonisasie van die streek aan die Kamarivier en in 1574 die grond oor die Oeralgebergte aan die riviere Toera en Tobol. Die familie het ook toestemming gekry om forte aan die Ob- en Irtisjrivier te bou. Omstreeks 1577 het die Stroganofs die kosakleier Jermak Timofejewitsj aangestel om hulle grondgebied teen aanvalle van Koetsjoem te beskerm.

Die Verowering van Siberië deur Jermak Timofejewitsj, deur Wasili Soerikof.

In 1580 het Jermak sy verowering van Siberië begin. Met 540 kosakke het hy gebiede geïnfiltreer wat aan Koetsjoem heffings betaal het. Hy het druk op die verskeie familiegebaseerde stamme uitgeoefen en hulle oorreed om hulle lojaliteit te verskuif en eerder heffings aan Rusland te betaal. Sommige het vrywillig ingestem, terwyl ander beter terme as met Koetsjoem aangebied is en nog ander gedwing is. Jermak het ook forte in die nuut verowerde gebiede laat oprig.

Die veldtog was suksesvol en Jermak het die Siberiese leër in 'n geveg verslaan, maar hy het versterkings nodig gehad. Hy het gesante na Iwan die Verskriklike gestuur en verklaar dat die gebiede van Siberië wat hy verower het, deel van Rusland is. Dit het die Stroganofs, wat Siberië vir hulleself wou hou, woedend gemaak. Iwan het ingestem om die kosakke te help deur streltsi te stuur, maar dié is op pad van verhongering dood. Die plaaslike volke het die kosakke verslaan, Jermak is dood en die oorlewendes het Siberië onmiddellik verlaat. Eers in 1586, twee jaar ná Iwan se dood, sou die Russe daarin slaag om 'n vastrapplek in Siberië te kry deur die stad Tjoemen te stig.

Persoonlike lewe

[wysig | wysig bron]

Huwelike en kinders

[wysig | wysig bron]
Tsaar Iwan IV bewonder sy vrou Wasilisa Melentjewa, deur Grigori Sedof (1875).
Iwan die Verskriklike en die seun wat hy per ongeluk doodgeslaan het, deur Ilja Repin.

Iwan die Verskriklike het minstens ses vroue (moontlik agt) gehad, maar net vier is deur die Kerk erken. Drie van hulle is na bewering vermoor, óf deur sy vyande óf deur mededingende aristokratiese families wat wou hê hulle dogters moes met hom trou.[8] Hy het nege kinders gehad.

In 1580 het sy erfgenaam, tsarewitsj Iwan Iwanowitsj, getrou met Jelena Sjeremetewa van die adellike familie Sjeremetef,[59] wat 'n seldsame voorbeeld was van die dogter van 'n bojaar wat in die dinastie ingetrou het.[60]

Op 19 November [O.S. 9 November] 1581 het Iwan Jelena betig omdat sy nie behoorlik aangetrek was vir haar gevorderde swangerskap nie, en dit het tot 'n rusie tussen Iwan en sy seun gelei.[61] Historici glo oor die algemeen Iwan het sy seun in 'n woedeaanval vermoor[7] deur die jonger man met sy gepunte staf te slaan.[62] Jelena het ook binne 'n paar uur ná die voorval 'n miskraam gehad.[61]

Bevestigde huwelike

[wysig | wysig bron]
  1. Anastasia Romanowna (3 Februarie 1547 - 7 Augustus 1560; oorlede):[63]
    • Anna Iwanowna (10 Augustus 1548 - 20 Julie 1550)
    • Maria Iwanowna (getroud 17 Maart 1551)
    • Dmitri Iwanowitsj (Oktober 1552 - 26 Junie 1553)
    • Iwan Iwanowitsj (28 Maart 1554 19 November 1581)
    • Jewdoksia Iwanowna (26 Februarie 1556 - Junie 1558)
    • Fjodor I van Rusland (31 Mei 1557 - 6 Januarie 1598)
  2. Maria Temrjoekowna (21 Augustus 1561 - 1 September 1569; oorlede):[63]
    • Wasili Iwanowitsj (21 Maart 1563 - 3 Mei 1563)
  3. Marfa Sobakina (28 Oktober 1571 - 13 November 1571; oorlede)[63]
  4. Anna Koltofskaja (29 April 1572 - 31 Mei 1572; na klooster gestuur);[63] dit was sy laaste huwelik wat deur die Kerk erken is. Sy is later heilig verklaar as sint Daria.[64]
  5. Anna Wasiltsjikowa (7-30 Januarie 1575 of September-Oktober 1574; na klooster gestuur)
  6. Maria Nagaja (6 September 1580; weduwee):[63]
    • Dmitri Iwanowitsj (19 Oktober 1582 - 15 Mei 1591); hy is later heilig verklaar as sint Demetrius van Oeglitsj en Moskou, tsarewitsj.[65]

Onbevestigde huwelike

[wysig | wysig bron]
  1. Wasilisa Melentjewa (?–1579) (bestaan betwis)
  2. Maria Dolgoroekaja (1580) (bestaan betwis)

Volgens die historikus Simon Sebag Montefiore het Iwan ook 'n affair gehad met die howeling Fjodor Basmanof. Toe die magnaat Dmitri Oblenski Owtsjinin vir Basmanof toesnou: "Ons dien die tsaar op nuttige maniere, soos jy met jou vuil sodomitiese dade," het Iwan hom met warm water gebrand en doodgesteek.[66]

Die dood van Iwan die Verskriklike, deur Iwan Bilibin (1935).

Kunste

[wysig | wysig bron]

Iwan was 'n taamlik talentvolle digter en komponis. Sy Ortodokse liturgiese himne, "Stichiron No. 1 ter Ere van sint Petrus", en dele van sy briewe is deur die Sowjetse komponis Rodion Sjtsjedrin getoonset.

Die opname, die eerste CD wat in die Sowjetunie vervaardig is, is in 1988 uitgereik ter herdenking van 'n millennium van die Christendom in Rusland.[67][68]

Dood

[wysig | wysig bron]

Iwan is op 28 Maart [O.S. 18 Maart] 1584[69] aan 'n beroerte dood terwyl hy skaak met die Russiese staatsman Bogdan Belski gespeel het.[69] Hy is opgevolg deur sy middelste seun, Fjodor,[62] 'n swaksinnige figuur.[70]

Fjodor is in 1598 kinderloos dood, en dit het die Tyd van Beroeringe begin.

Herkoms deur die vaderlike linie

[wysig | wysig bron]
Patrilineale herkoms

Patrilineale (ook patriliniêre of patrilineêre) herkoms is die beginsel agter lidmaatskap in koningshuise, want dit kan deur die eeue nagespeur word. Dit beteken as Iwan IV 'n histories akkurate huisnaam moes kies, dit die Huis van Rjoerik sou gewees het, omdat al die mans deur die vaderlike linie in sy stamboek afstammelinge van dié huis was.

  1. Rjoerik, prins van Nowgorod, oorlede in 879
  2. Igor, prins van Kiëf, omstreeks 877-945
  3. Swjatoslaf I, prins van Kiëf, omstreeks 943-972
  4. Wladimir, grootprins van Kiëf, omstreeks 958-1015
  5. Jaroslaf, grootprins van Kiëf, omstreeks 978-1054
  6. Wsewolod I, grootprins van Kiëf, omstreeks 1030-1093
  7. Wladimir II Monomach, grootprins van Kiëf, 1053-1125
  8. Joeri Dolgoroeki, grootprins van Kiëf, 1099-1157
  9. Wsewolod die Groot Nes, grootprins van Wladimir, 1154-1212
  10. Jaroslaf II, grootprins van Wladimir, 1191-1246
  11. Aleksander Nefski, grootprins van Wladimir, 1221-1263
  12. Daniël, prins van Moskou, 1261-1303
  13. Iwan I, grootprins van Wladimir en Moskou, 1288-1341
  14. Iwan II, grootprins van Wladimir en Moskou, 1326-1359
  15. Dmitri Donskoi, grootprins van Wladimir en Moskou, 1350-1389
  16. Wasili I, grootprins van Wladimir en Moskou, 1371-1425
  17. Wasili II, grootprins van Wladimir en Moskou, 1415-1462
  18. Iwan III, grootprins van Moskou en die hele Rusland, 1440-1505
  19. Wasili III, grootprins van Moskou en die hele Rusland, 1479-1533
  20. Iwan IV, tsaar en grootprins van die hele Rusland, 1530-1584

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 "Ivan IV the Terrible, Tsar of Russia". Renaissance and Reformation. 13 Januarie 2014. doi:10.1093/OBO/9780195399301-0099.
  2. ↑ "Иван Васильевич Грозный". www.hrono.ru. Besoek op 20 Augustus 2021.
  3. ↑ ""Иван Грозный — первый русский модернист"". Год Литературы (in Russies). Besoek op 20 Augustus 2021.
  4. ↑ Shvidkovskiĭ, Dmitriĭ Olegovich (2007) Russian Architecture and the West. Yale University Press. p. 147. ISBN 0300109121.
  5. ↑ Yanov, p. 208
  6. ↑ Del Testa, David W. (2001) Government Leaders, Military Rulers and Political Activists. Greenwood Publishing Group. p. 91. ISBN 1573561533
  7. ↑ 7,0 7,1 Perrie & Pavlov 2014, p. 192.
  8. ↑ 8,0 8,1 Manaev, G. (7 Januarie 2019). "The madness of 3 Russian tsars, and the truth behind it". Russia Beyond. Russia Beyond the Headlines. Besoek op 29 Januarie 2020.
  9. ↑ Keenan, Edward L. (2006). "How Ivan Became "Terrible"". Harvard Ukrainian Studies. 28 (1/4): 521–542. ISSN 0363-5570. JSTOR 41036979.
  10. ↑ Dal, Vladimir, Explanatory Dictionary of the Live Great Russian language, article ГРОЗИТЬ.]
  11. ↑ Jacobsen, C.G. (1993). "Myths, Politics and the Not-so-New World Order". Journal of Peace Research. 30 (3): 241–250. doi:10.1177/0022343393030003001. JSTOR 424804. S2CID 146782336.
  12. ↑ Noth, Ernst Erich (1941). "Books Abroad: An International Literary Quarterly". Books Abroad. University of Oklahoma Press. 15: 343. ISSN 0006-7431.
  13. ↑ McConnell, Frank D. (1979). Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature. Oxford University Press. ISBN 0-19-502572-5; p. 78
  14. ↑ Madariaga 2006, p. 61.
  15. ↑ Maureen Perrie & Andrei Pavlov, Ivan the Terrible, Routledge (2014), p. 26
  16. ↑ Francis Carr, Ivan the Terrible, David & Charles Publishers (1981), p. 61
  17. ↑ Walter G. Moss, A History of Russia : To 1917, Volume 1, Anthem Press (2003), p. 130
  18. ↑ Литвина, А. Ф.; Успенский, Ф. Б. (2006). Выбор имени у русских князей в X–XVI вв.: Династическая история сквозь призму антропонимики. М. Индрик. p. 218.
  19. ↑ Martin, p. 331
  20. ↑ Pushkareva, N. (1997) Women in Russian History. M.E. Sharpe. pp. 65–67. ISBN 0765632705.
  21. ↑ Kurbsky, Andrey, Ivan IV, The Correspondence Between Prince A.M. Kurbsky and Tsar Ivan IV, of Russia, 1564–1579, Cambridge University Press, 1955, 275 pp., p. 75.
  22. ↑ The Kurbskii-Groznyi Apocrypha – Edward L. Keenan | Harvard University Press. Russian Research Center Studies. Harvard University Press. Januarie 1971. ISBN 9780674181724.
  23. ↑ Riasanovsky, Nicholas V. (29 September 2005). Russian Identities: A Historical Survey (in Engels). Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-0-19-534814-9.
  24. ↑ Martin, p. 377
  25. ↑ Bogatyrev, p. 245
  26. ↑ Bogatyrev, Sergei (2006). "10. Ivan IV (1533–1584)". In Maureen Perrie (ed.). The Cambridge History of Russia. Vol. 1: From Early Rus' to 1689. Cambridge Histories Online. pp. 240–63. doi:10.1017/CHOL9780521812276.011. ISBN 978-0-521-81227-6. Besoek op 7 Desember 2011.
  27. ↑ Wortman, Richard S. (31 Oktober 2013). Scenarios of Power: Myth and Ceremony in Russian Monarchy from Peter the Great to the Abdication of Nicholas II - New Abridged One-Volume Edition (in Engels). Princeton University Press. pp. 9–10. ISBN 978-1-4008-4969-7.
  28. ↑ Paul, Michael C. (2004). "The Military Revolution in Russia 1550–1682". The Journal of Military History. 68 (1): 9–45 [esp. pp. 20–22]. doi:10.1353/jmh.2003.0401. S2CID 159954818.
  29. ↑ Riasanovsky, Nicholas V. (2000). "The Second Part of Ivan the Terrible's Rule". A History of Russia. Oxford University Press. ISBN 0195121791.
  30. ↑ Bain, Robert (1911). "Boris Fedorovich Godunov". In Chisholm, Hugh (red.). Encyclopædia Britannica. Vol. 4 (11de uitg.). Cambridge University Press. p. 254.
  31. ↑ Platon Vasilievich Pavlov, On the Historical Significance of the Reign of Boris Godunov (Moskou, 1850)
  32. ↑ Sergey Mikhailivich Solovev, History of Russia (2de uitg., vol. vii-viii, Sint Petersburg, 1897).
  33. ↑ Madariaga 2006, pp. 176–178.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Pavlov, Andrei and Perrie, Maureen (2003) Ivan the Terrible (Profiles in Power). Harlow, VK: Longman. pp. 112–113. ISBN 058209948X.
  35. ↑ Madariaga 2006, pp. 179–180.
  36. ↑ Madariaga 2006, pp. 182–183.
  37. ↑ Madariaga 2006, p. 183.
  38. ↑ Martin, p. 410
  39. ↑ Great Mysteries of the Past: Experts Unravel Fact and Fallacy Behind the Headlines of History. Pleasantville, New York: Reader's Digest. April 1997. pp. 188–189. ISBN 978-0-89577-377-7.
  40. ↑ 40,0 40,1 "Novgorod". Encyclopædia Britannica (11de) 19. (1911). Cambridge University Press. 839–840. 
  41. ↑ Ivan the Terrible, Russia, (r. 1533–84). Users.erols.com. Besoek op 7 Desember 2011
  42. ↑ Hays, Jeffrey. Ivan the Terrible (in Engels). Facts and Details.
  43. ↑ Skrynnikov R.G., "Ivan Grosny", M., AST, 2001
  44. ↑ 44,0 44,1 Rude & barbarous kingdom: Russia in the accounts of sixteenth-century English voyagers. Madison, Wis.: Univ. of Wisconsin Press. 1968. p. 166. ISBN 0299047644.
  45. ↑ Madariaga 2006, p. 301.
  46. ↑ Martin, p. 407.
  47. ↑ Dmytryshyn, Basil (2000). Medieval Russia: A Source Book, 850–1700. Gulf Breeze, FL: Academic International Press. p. 301. ISBN 0-875-69-218-4. OCLC 21443219.
  48. ↑ Crankshaw, Edward, Russia and Britain, Collins, The Nations and Britain series.
  49. ↑ "Russians in London: Government in exile". The Economist. 12 Februarie 2016. Besoek op 12 Februarie 2016.
  50. ↑ ХОЖДЕНИЕ НА ВОСТОК ГОСТЯ ВАСИЛИЯ ПОЗНЯКОВА С ТОВАРИЩИ (The travels to the Orient by the merchant Vasily Poznyakov and his companions) (ru)
  51. ↑ Alexander Filjushkin (2008). "Chapter 1 Russian Military Forces in the Sixteenth Century: Infrastructure of the Russian Army". Ivan the Terrible: A Military History. Frontline Books. ISBN 978-1473815599.
  52. ↑ The Full Collection of the Russian Annals, vol. 13, SPb, 1904
  53. ↑ Janet Martin, Medieval Russia: 980–1584, (Cambridge University Press, 2007), p. 396
  54. ↑ Garvin, James Louis; Hooper, Franklin Henry; Cox, Warren E. (1929). The Encyclopedia Britannica (in Engels). Encyclopedia britannica Company, Limited. p. 307.
  55. ↑ Kizilov, Mikhail (2007). "Slave Trade in the Early Modern Crimea From the Perspective of Christian, Muslim and Jewish Sources". Journal of Early Modern History. 11 (1–2): 1. doi:10.1163/157006507780385125.
  56. ↑ Van 120 000 soldate, volgens die Russiese Kroniek (Новгородская вторая летопись). Год 7080(1572). ПСРЛ т. III, СПб, 1841
  57. ↑ Skrynnikov 2015, p. 427.
  58. ↑ Skrynnikov 2015, pp. 417–21.
  59. ↑ Bushkovitch, Paul (18 Maart 2021). Succession to the Throne in Early Modern Russia: The Transfer of Power 1450–1725 (in Engels). Cambridge University Press. p. 99. ISBN 978-1-108-47934-9.
  60. ↑ Martin 2012, p. 158.
  61. ↑ 61,0 61,1 Crummey, Robert O. (6 Junie 2014). The Formation of Muscovy 1300 - 1613 (in Engels). Routledge. p. 175. ISBN 978-1-317-87200-9.
  62. ↑ 62,0 62,1 Zimin, A.A; Khoroshkevich, A.L. (1982). "Отечественные историки о государе Иване IV Грозном". Россия времен Ивана Грозного (in Russies). Moscow. pp. 147–51. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Maart 2008.{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Martin 2012, p. 160.
  64. ↑ "ДАРИЯ". www.pravenc.ru. Besoek op 20 Augustus 2021.
  65. ↑ "Благоверный Дими́трий Угличский и Московский, царевич". azbyka.ru (in Russies). Besoek op 20 Augustus 2021.
  66. ↑ Sebag Montefiore, Simon (2023). The world: a family history of humanity. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-525-65953-2.
  67. ↑ "Иван IV Грозный / Родион Константинович Щедрин – Стихиры (Первый отечественный компакт-диск)". intoclassics.net. 9 Augustus 2009.
  68. ↑ Kuzin, Viktor. "Первый русский компакт-диск". rarity.ru. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 November 2011. Besoek op 20 Augustus 2010.
  69. ↑ 69,0 69,1 Waliszewski, Kazimierz; Mary Loyd (1904). Ivan the Terrible. Philadelphia: J.B. Lippincott. pp. 377–78.
  70. ↑ "Fyodor I | tsar of Russia". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 19 November 2019.

Bibliografie

[wysig | wysig bron]

Algemene verwysings

[wysig | wysig bron]
  • Bobrick, Benson. Ivan the Terrible. Edinburg: Canongate Books, 1990 (hardeband), ISBN 0-86241-288-9).
  • Hosking, Geoffrey. Russia and the Russians: A History. Cambridge: Harvard University Press, 2004 (paperback, ISBN 0-674-01114-7).
  • Payne, Robert; Romanoff, Nikita. Ivan the Terrible. Lanham, Maryland: Cooper Square Press, 2002 (sagteband, ISBN 0-8154-1229-0).
  • Troyat, Henri. Ivan the Terrible. New York: Buccaneer Books, 1988 (hardeband, ISBN 0-88029-207-5); Londen: Hodder & Stoughton, 1985 (hardeband, ISBN 978-0-45006-119-6); Londen: Phoenix Press, 2001 (sagteband, ISBN 1-84212-419-6).

Nog leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Cherniavsky, Michael. "Ivan the Terrible as Renaissance Prince", Slavic Review, Vol. 27, No. 2. (Junie 1968), pp. 195–211.
  • Hunt, Priscilla. "Ivan IV's Personal Mythology of Kingship", Slavic Review, Vol. 52, No. 4. (Winter, 1993), pp. 769–809.
  • Menken, Jules. "Ivan the Terrible." History Today (Maart 1953) 3#3, Vol. 3 Uitg. 3, pp. 167–73.
  • Perrie, Maureen. The Image of Ivan the Terrible in Russian Folklore (Cambridge University Press, 1987; ISBN 0-521-33075-0).
  • Perrie, Maureen. The Cult of Ivan the Terrible in Stalin's Russia. (New York: Palgrave, 2001 ISBN 0-333-65684-9).
  • Platt, Kevin M.F.; Brandenberger, David. "Terribly Romantic, Terribly Progressive, or Terribly Tragic: Rehabilitating Ivan IV under I.V. Stalin", Russian Review, Vol. 58, No. 4. (Oktober 1999), pp. 635–54.
  • Isolde Thyrêt, "The Royal Women of Ivan IV's Family and the Meaning of Forced Tonsure," in Anne Walthall (red.), Servants of the Dynasty: Palace Women in World History (Berkeley, Univ. California Press, 2008), 159–71.

Skakels

[wysig | wysig bron]