Uruk

Uruk
𒀕𒆠, Unugki (Sumeries)
𒌷𒀕 of 𒌷𒀔, Uruk (Akkadies)
وركاء of أوروك Warkāʼ of Auruk (Arabies)
Uruk in 2008.
Uruk in 2008.
Land Vlag van Irak Irak
Soort Nedersetting
Streek Mesopotamië
Oppervlakte 6 km2
Geskiedenis
Gestig 4de millennium v.C.
Tydperk Uruk-tydperk tot vroeë Middeleeue
Unesco-wêrelderfenisgebied
Deel van Ahwar van Suid-Irak
Kriteria Gemeng: (iii)(v)(ix)(x)
Verwysing 1481-005
Inskripsie 2016 (40ste sessie)
Beskrywing* Uruk Archaeological City
* Naam soos op die Wêrelderfenislys

Uruk [nota 1] was ’n antieke stad van Sumer (en later van Babilonië) wat geleë was oos van die huidige Eufraatrivier, 30 km oos van die hedendaagse Samawah in Irak.[1] Uruk is die tipeterrein van die Uruk-tydperk. Dit het ’n groot rol gespeel in die vroeë verstedeliking van Sumer in die middel 4de millennium v.C. Teen die laaste fase van die Uruk-tydperk omstreeks 3100 v.C. kon die stad 40 000 inwoners gehad het,[2] met 80 000 tot 90 000 mense wat in die omgewing gewoon het.[3] Dit maak dit die grootste stedelike gebied van dié tyd in die wêreld.

Die legendariese koning Gilgamesj het volgens die chronologie van die Sumeriese Koningslys (hierna SKL genoem) in die 27ste eeu v.C. oor Uruk regeer. Die stad het omstreeks 2000 v.C. minder belangrik geword in die lig van die stryd tussen Babilonië en Elam, maar dit was bewoon tot kort voor of ná die Islamitiese verowerings van 633-638 n.C.

Prominensie

[wysig | wysig bron]
Die uitbreiding van Uruk en sy koloniale buiteposte, omstreeks 3600-3200 v.C.

In mites en die letterkunde was Uruk beroemd as die hoofstad van Gilgamesj, held van die Heldedig van Gilgamesj. Daar word ook geglo dit was die Bybelse stad Erek (Genesis 10:10), die tweede stad wat deur Nimrod in Sinar gestig is.[4]

Uruk-tydperk

[wysig | wysig bron]

Uruk was nie net een van die eerste stede nie, maar het ook ’n belangrike rol gespeel in die verstedeliking en eerste staatsvorming in die Uruk-tydperk, of Uruk-uitbreiding (4000-3200 v.C). In dié tydperk van 800 jaar was daar ’n verskuiwing van klein landboudorpies tot ’n groter stedelike sentrum met ’n voltyse burokrasie, militêre mag en gemeenskap wat uit lae bestaan het. Hoewel daar in dié tyd ook ander nedersettings was, was hulle gwoonlik sowat 10 hektaar, terwyl Uruk aansienlik groter en komplekser was. Die kultuur van die Uruk-tydperk wat deur Sumeriese handelaars en koloniste na ander streke gebring is, het ’n uitwerking op al die omringende volke gehad wat geleidelik hulle eie, vergelykbare en mededingende ekonomieë en kulture gevestig het. Eindelik kon Uruk nie langafstandbeheer oor kolonies soos Tell Brak met militêre mag behou nie.

Geografiese faktore

[wysig | wysig bron]
’n Kaart van Sumer.

Geografiese faktore het gehelp in Uruk se ongekende groei. Die stad was aan die Eufraatrivier geleë in die suidelike deel van Mesopotamië, ’n antieke terrein van die beskawing. Deur die geleidelike domestikering van graan uit die Zagrosberge en uitgebreide besproeiingstegnieke was ’n groot verskeidenheid eetbare plante beskikbaar. Dié domestikering van graan en die stad se nabyheid aan riviere het Uruk gehelp om redelik maklik te groei tot een van die grootste Sumeriese nedersettings, wat beide bevolking en oppervlakte betref.[5]

Uruk se landbousurplusse en groot bevolking het prosesse vergemaklik soos handel, die spesialisering van kunsartikels en die ontwikkeling van skryfstelsels – skryf kon omstreeks 3300 v.C. in Uruk ontstaan het.[6] Bewyse uit uitgrawings soos pottebakkersware en die vroegste bekende skryftablette steun dié ontwikkelings. Uitgrawings by Uruk is baie kompleks, want ouer geboue is deur nuwes vervang, en dit maak die lae van verskillende historiese tydperke onduidelik. Die heel boonste laag het waarskynlik in die Jemdet Nasr-tydperk (3100-2900 v.C.) ontstaan en is gebou op strukture van vroeëre tydperke wat dateer van die Obeid-tydperk.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]
Aanbiddingstoneel vir Inanna, Warka-vaas omstreeks 3200-3000 v.C., Uruk. Dit is een van die vroegste bestaande werke van verhalende reliëfpottebakkery.

Volgens die SKL is Uruk deur koning Enmerkar gestig. Hoewel die koningslys ’n koning van Eanna voor hom noem, vertel die epos Enmerkar en die Meester van Aratta dat Enmerkar die Hemelhuis (Sumeries: e2-anna; wigskrif: 𒂍𒀭 E2.AN) vir die godin Inanna in die Eannadistrik van Uruk gebou het. In die Heldedig van Gilgamesj bou Gilgamesj die stadsmuur om Uruk en is hy die stad se koning.

Uruk het deur verskillende groeifases gegaan, van die Vroeë Uruk-tydperk (4000-3500 v.C.) tot die Laat Uruk-tydperk (3500-3100 v.C.).[1] Die stad is gestig toe twee kleiner Obeid-nedersettings saamgesmelt het. Die tempelkomplekse in hulle kern het die Eanna- en Anu-distrikte geword wat onderskeidelik aan Inanna en Anu gewy was.[1]

Die Eanna-distrik was saamgestel uit verskeie geboue met ruimtes vir werkwinkels en dit is met mure van die res van die stad geskei. In teenstelling daarmee was die Anu-distrik op ’n terras gebou met ’n tempel bo-op. Dit is duidelik dat Eanna aan Inanna gewy was van die vroegste Uruk-tydperk dwarsdeur die stad se geskiedenis.[7] Die res van die stad het bestaan uit tipiese huise met ’n binnehof wat in distrikte om Eanna en Anu volgens die beroep van die inwoners gegroepeer was. Uruk het ’n kanaalstelsel gehad wat al beskryf is as "Venesië in die woestyn".[8] Dié kanaalstelsel het deur die hele stad gevloei en dit verbind met die rivierhandel aan die antieke Eufraat sowel as aan die omringende landbougordel.

Die oorspronklike stad Uruk was geleë suidwes van die antieke Eufraat, wat nou droog is. Die terrein Warka is tans noordoos van die moderne Eufraat. Dié verandering in ligging is teweeggebring deur ’n verskuiwing van die rivier die een of ander tyd in die geskiedenis, en dit kon bygedra het tot die agteruitgang van Uruk.

Argeologiese vlakke van Uruk

[wysig | wysig bron]

Argeoloë het verskeie Uruk-stede ontdek wat in chronologiese volgorde bo-op mekaar gebou is.[9]

  • Uruk XVIII: Eridu-tydperk (omstreeks 5000 v.C); die stigting van Uruk
  • Uruk XVIII-XVI: Laat Obeid-tydperk (4800-4200 v.C.)
  • Uruk XVI-X: Vroeë Uruk-tydperk (4000-3800 v.C.)
  • Uruk IX-VI: Middel-Uruk-tydperk (3800-3400 v.C.)
  • Uruk V-IV: Laat Uruk-tydperk (3400-3100 v.C.); die vroegste tempels van die Eanna-distrik is gebou
  • Uruk III: Jemdet Nasr-tydperk (3100-2900 v.C.); die stadsmuur van 9 km is gebou
  • Uruk II
  • Uruk I

Anu-distrik

[wysig | wysig bron]

Anu-ziggoerat / Wit Tempel

Die Anu-ziggoerat / Wit Tempel by Uruk. Die oorspronklike piramidevormige struktuur, die Anu-ziggoerat, dateer van omstreeks 4000 v.C. en die Wit Tempel is omstreeks 3500 v.C. bo-op gebou.[10]

Die groot Anu-distrik is ouer as die Eanna-distrik, maar min oorblyfsels van geskrewe dokumente is daar gevind. Anders as die Eanna-distrik, bestaan dit uit ’n enkele, enorme terras, die Anu-ziggoerat wat aan die Sumeriese luggod An gewy is. Iewers in die Uruk III-tydperk is die enorme Wit Tempel bo-op die ziggoerat gebou. Onder die noordwestekant van die ziggoerat is ’n struktuur uit die Uruk VI-periode, die Steentempel, ontdek.

Die Steentempel is gebou van kalksteen en bitumen op ’n terras van vasgestampte grond en is met ’n kalkmesselklei gepleister. Die terras self is oor ’n geweefde rietmat, of giparu, gebou. Die struktuur is later ritueel vernietig en bedek met wisselende lae van klei en klip, en later met messelklei gevul.

Die Anu-ziggoerat is tydens die Uruk-tydperk (omstreeks 4000 v.C.) begin bou met ’n enorme grondhoop waarop ’n tempelkamer, of cella, gebou is, en is in 14 boufases uitgebrei. Dié fases is gemerk L tot A3 (L word soms X genoem).[11] Die eerste fase het bestaan uit die bou van die cella met ’n terazzovloer. In fase E, wat ooreenstem met die Uruk III-tydperk (omstreeks 3000 v.C.), is die Wit Tempel gebou. Dit kon van ver af gesien word oor die vlakte van Sumer, want dit was 21 m van die grond af en bedek met ’n gipspleister wat die sonlig soos ’n spieël weerkaats het. Om dié rede word geglo die Wit Tempel was ’n simbool van Uruk se politieke mag in dié tyd.

Benewens die tempel het die Anu-ziggoerat ’n enorme trap van kalksteen gehad wat in godsdiensoptogte gebruik is. ’n Trog wat parallel met die trap geloop het, het water uit die ziggoerat dreineer.

Eanna-distrik

[wysig | wysig bron]
Eanna IVa (ligbruin) en IVb (donkerbruin).

Die Eanna-distrik is histories belangrik omdat beide skrif en monumentale openbare geboue tydens die tydperke Uruk VI-IV hier ontstaan het. Die kombinasie van dié twee ontwikkelings maak Eanna stellig die eerste ware stad en beskawing in die mens se geskiedenis. Eanna van die IVa-tydperk bevat die vroegste vorme van wigskrif en moontlik die eerste skryfwerk in die geskiedenis. Hoewel sommige van die wigskriftablette al ontsyfer is, maak probleme met uitgrawings die doel en soms selfs die struktuur van baie geboue onduidelik.

Die eerste gebou van Eanna, die Steenkëel- of Mosaïektempel, is in die VI-tydperk bo-op ’n bestaande Obeid-tempel gebou en was omring deur ’n kalksteenmuur met ’n ingewikkelde stelsel van stutmure. Die tempel, wat genoem is na die mosaïek van gekleurde stene in die fasade, kon die eerste waterkultus in Mesopotamië gewees het. Dit is in die Uruk IVb-tydperk afgebreek en sy inhoud is in die Riemchen-gebou gebruik.

’n Silinderseël en afdruk daarmee uit die Uruk-tydperk, omstreeks 3100 v.C. Louvre.
Tablet van Uruk III (omstreeks 3200-3000 v.C.) oor die verspreiding van bier uit die stoorkamer van ’n instelling. Britse Museum.

In die volgende tydperk, Uruk V, is die Kalksteentempel sowat 100 m oos van die Mosaïektempel gebou op ’n 2 m hoë terras van vasgestampte grond waar ’n Obeid-tempel eers gestaan het. Dit dui, nes die Mosaïektempel, op ’n voortsetting van die Obeid-kultuur. Die Kalksteentempel was egter besonders vanweë sy grootte en die gebruik van stene, en dui op ’n afwyking van die tradisionele Obeid-argitektuur. Die kalksteen is verkry van ’n steengroef by Oemajjad sowat 60 km oos van Uruk. Dit is onduidelik of die hele tempel met dié kalksteen gebou is of net die fondament. Nes die Mosaïektempel was dit met mosaïekwerk bedek. Albei tempels was reghoekig en hulle hoeke het na die verskillende windrigting gewys; ’n sentrale saal het twee kleiner sale weerskante gehad en die fasades het stutmure gehad. Hulle was tipies van alle toekomstige Mesopotamiese tempelargitektuur.

Tussen dié twee monumentale strukture is ’n kompleks geboue (genoem A-C, E-K, Riemchen en Keëlmosaiëk), binnehowe en mure tydens Eanna IVb gebou. Dit is opgerig in ’n tydperk van groot uitbreidings aan die stad terwyl Uruk gegroei het tot 250 hektaar en handel oor lang afstande gevestig is; hulle is ’n voortsetting van argitektuur uit die vorige tydperk. Die Riemchen-gebou, wat genoem is na die 16×16 cm-steenvorm wat in Duits Riemchen genoem word, is ’n gedenkgebou met ’n rituele vuur wat permanent in die middel gebrand het vir die Mosaïektempel nadat dit afgebreek is. Om dié rede verteenwoordig die Uruk IV-tydperk ’n reoriëntasie van geloof en kultuur. Die Riemchen-stene wat in die tempel gebruik is, is vir alle geboue van die Uruk IV-tydperk in Eanna aangewend. Die gebruik van gekleurde keëls vir fasades is ook ontwikkel. Die Riemchen-gebou was die mees monumentele gebou in Eanna – dit is later ritueel vernietig en die hele Eanna-distrik is in die IVa-tydperk op ’n nog groter skaal herbou.

Tydens Eanna IVa is die Kalksteentempel afgebreek en die Rooi Tempel op sy fondament gebou. Die puin van die Uruk IVb-geboue is gebruik vir die bou van ’n terras, die L-vormige Terras, waarop geboue C, D, M, Groot Saal en Pilaarsaal gebou is. Eers is vermoed gebou E was ’n paleis, maar dit het later ’n gemeeskapsgebou blyk te wees. Die indrukwekkende geboue van dié tydperk is gebou terwyl Uruk sy hoogtepunt bereik en tot 600 hektaar uitgebrei het. Al die geboue van Eanna IVa is die een of ander tyd tydens Uruk III afgebreek, om ’n rede wat nie duidelik is nie.

Die argitektuur van Eanna in die III-tydperk was baie anders as tevore. Die kompleks monumentale tempels is vervang met baddens om die Groot Binnehof en die doolhofagtige Gebou van Vasgestampte Grond. Dié tydperk stem ooreen met die Vroegdinastiese Sumer omstreeks 2900 v.C., ’n tyd van groot sosiale omwenteling toe Uruk se oorheersing deur mededingende stadstate bedreig is. Die fortagtige geboue van dié tyd is ’n weerspieëling van dié onrus. Die tempel van Inanna is steeds gebruik in ’n nuwe vorm en met ’n nuwe naam, die Huis van Inanna in Uruk (Sumeries: e2-dinanna unuki-ga). Die ligging van dié struktuur is tans onbekend.[7]

Uruk tot in die laat oudheid

[wysig | wysig bron]
Die gedeeltelik herboude fasade en toegangstrap van die Ziggoerat van Ur, wat oorspronklik in die Nieu-Sumeriese tydperk, omstreeks 2100 v.C., deur Ur-Nammu laat bou is.

Hoewel Uruk in die Vroegdinastiese Sumer ’n vooruitstrewende stad was, is dit eindelik deur die Akkadiese Ryk geannekseer en het dit agteruitgegaan. Later, in die Nieu-Sumeriese tydperk, het die stad ’n heroplewing beleef as ’n groot ekonomiese en kulturele sentrum onder die soewereiniteit van Ur. Die Eanna-distrik is herstel as deel van ’n ambisieuse bouprogram, wat ’n nuwe tempel vir Inanna ingesluit het. Die tempel het ’n ziggoerat bevat: die "Huis van die Heelal" (wigskrif: E2.SAR.A), wat noordoos van die Eanna-ruïnes van die Uruk-tydperk gestaan het.

Die ziggoerat is ook die Ur-Nammu-ziggoerat genoem, na sy bouer, Ur-Nammu. Ná die val van Ur (omstreeks 2000 v.C.), het Uruk vinning agteruitgegaan tot omstreeks 850 v.C., toe die Nieu-Assiriese Ryk dit as ’n provinsiale hoofstad geannekseer het. Onder die Nieu-Assiriese en Nieu-Babiloniese Ryk het Uruk baie van sy voormalige glorie herwin. Teen 250 v.C. is ’n nuwe tempelkompleks, die "Hooftempel" (Akkadies: Bīt Reš), noordoos van die Uruk-tydperk se Anu-distrik gebou. Die Bīt Reš en die tempel Esagila was die twee hoofsentrums van Nieu-Babiloniese sterrekunde. Al die tempels en kanale is ook herstel. Uruk was in dié tyd verdeel in vyf hoofdistrikte: dié van Adad-tempel, Koninklike Vrugteboord, Ištar-poort, Lugalirra-tempel en Sjamasj-poort.[12]

Uruk, wat as Orcha (Ὄρχα) aan die Grieke bekend was, het steeds in die Seleukidiese Ryk floreer. Dit was toe 300 hektaar groot en het dalk 40 000 inwoners gehad.[12][13][14] In 200 v.C. is die "Groot Heiligdom" (wigskrif: E2.IRI12.GAL; Sumeries: eš-gal) van Isjtar tussen die Anu- en Eanna-distrik gebou. Die ziggoerat van die tempel van Anu, wat in dié tydperk herbou is, was die grootste wat ooit in Mesopotamië gebou is.[14] Toe die Seleukiede Mesopotamië in 141 v.C. aan die Partiërs afstaan, het Uruk weer agteruitgegaan en nooit herstel nie. Die val van Uruk kon deels aan die verskuiwing van die Eufraat te wyte gewees het. Teen 300 n.C. was Uruk hoofsaaklik verlate, maar ’n groep Mandeërs het hulle daar gevestig.[15] Teen omstreeks 700 n.C. was die terrein heeltemal verlate.

Notas

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Sumeries: 𒀕𒆠, unugki; Akkadies: 𒌷𒀕 of 𒌷𒀔, Uruk (URUUNUG); Arabies: وركاء of أوروك, Warkāʼ of Auruk; Siries: ܐܘܿܪܘܿܟ,‘Úrūk; Hebreeus: אֶרֶךְ; Grieks: Ὀρχόη, Orkhóē

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Harmansah, 2007
  2. ↑ Nissen, Hans J (2003). "Uruk and the formation of the city". In Aruz, J (red.). Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 11–20. ISBN 9780300098839.
  3. ↑ Algaze, Guillermo (2013). "The end of prehistory and the Uruk period". In Crawford, Harriet (red.). The Sumerian World (PDF). London: Routledge. pp. 68–95. ISBN 9781138238633. Besoek op 26 Julie 2020.[dooie skakel]
  4. ↑ Warwick Ball, 2001, Rome in the East: the transformation of an empire, p. 89.
  5. ↑ Tertius Chandler, Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census, Edwin Mellen Press, 1987, ISBN 0-88946-207-0
  6. ↑ Asimov, I. (1968) The Near East, Boston: Houghton Mifflin, pp. 16–18
  7. ↑ 7,0 7,1 Beaulieu, 2003
  8. ↑ Fassbinder, 2003
  9. ↑ Charvát 2002, p.119
  10. ↑ Crüsemann, Nicola; Ess, Margarete van; Hilgert, Markus; Salje, Beate; Potts, Timothy (2019). Uruk: First City of the Ancient World (in Engels). Getty Publications. p. 325. ISBN 978-1-60606-444-3.
  11. ↑ Charvát, 2002 p.126
  12. ↑ 12,0 12,1 Baker, 2009
  13. ↑ R. van der Spek, “The Latest on Seleucid Empire Building in the East.” Journal of the American Oriental Society 138.2 (2018): 385–94.
  14. ↑ 14,0 14,1 R. van der Spek, “Feeding Hellenistic Seleucia on the Tigris.” In Feeding the Ancient Greek City, reds. R. Alston & O. van Nijf, 36. Leuven ; Dudley, MA: Peeters Publishers, 2008.
  15. ↑ According to some finds of Mandaic incantation bowls, Rudolf Macuch, "Gefäßinschriften," in Eva Strommenger (red.), Gefässe aus Uruk von der Neubabylonischen Zeit bis zu den Sasaniden (= Ausgrabungen der deutschen Forschungsgemeinschaft in Uruk-Warka 7) (Berlin: Gebr. Mann, 1967), pp. 55–57, pl. 57.1–3.

Bronne

[wysig | wysig bron]

Skakels

[wysig | wysig bron]