Else Lasker-Schüler

d Else Schüler

D Elisabeth „Else“ Lasker-Schüler (* 11. Februar 1869 z Elberfeld, hüt zu Wuppertal; † 22. Jänner 1945 z Jerusalem) isch e jüdischi düütschi Dichterin und Zeichnerin gsy.

s Läbe und s Wäärch

D Else Schüler isch d Dochter vom Bankier Aaron Schüler (1825–1897) und vo dr Jeanette Schüler geb. Kissing (1838–1890) gsy. Vo dr Muetter het d Else vil vo dr Kultur erfaare, und überhaupt het me gly merkt, as si seer begabt isch. Scho mit vier Joor het si chönne lääsen und schrybe.

1894 het si dr Dokter Jonathan Berthold Lasker ghürootet und het mit iim z Berlin gläbt, und die Ee isch 1903 wider gschide woorde. Druufabe het si dr Musiker und Schriftsteller Georg Lewin ghürootet, und au vo däm het si sech 1912 trönnt. Si isch mit es paar tüütsche Schriftsteller bekant gsy; dr Georg Trakl het uff se es schööns Gedicht gschribe.

Ane 1899 het si s eerschte Buech mit Gedicht usegää, und 1901 scho s zwöite und ane 1906 es erschts Prosawärch, Das Peter Hille-Buch. Und i de nöchschte Joore sind vonnere wyteri Büecher und sid 1909 au Theaterstuck drzuechoo. Mit irne Arbete het d Lasker-Schüler als eini vo de wichtigschte Expressionischtinne gulte. Für Dichterlääsigen isch si öppen uf Prag und Öschtrych ggange. Si isch mit em Dichter und Revoluzzer Albert Ehrenstein bekant gsy.

dr Else Lasker-Schüler ire Grabschtäi ufem Ölbärg z Jerusalem

1932 het d Lasker-Schüler dr Kleist-Prys übercho. Grad wo d Nazionalsozialischte z Düütschland d Macht übernoo händ, isch si is Exil uf Züri und Ascona gflüchtet. 1938 het men ere die düütschi Staatsbürgerschaft wägggnoo, und iri Wärch sind uf en Index choo. D Zürcher Frömdepolizei het se gnau beobachtet und ere jedi prueflichi und politischi Arbet verbotte. Dr Zürcher Verleger Emil Oprecht und dr Sydefabrikant Sylvain Guggenheim händ ere ghulfe bim Uufenthalt z Züri, so wie öppen au dr Max Gafner, dr Emil Raas, dr Hugo May und dr Kurt Ittmann.^[1] Z Züri het si Lääsige chönne haa und s Buech Das Hebräerland usegää. Im Schauspiilhuus Züri isch 1936 d Uruuffüerig vo irem Stuck Arthur Aronymus gsy, aber scho nach zwei Uuffüerigen isch s Stuck wider abgsetzt worde – me dänkt hüt, dass sig wägen ere Intervänzioon vo dr düütsche Botschft gsy. D Dichterin het zu de bekante Gescht vom Grand Café Odeon ghöört. Si isch denn us dr Schwiiz es paar mol is Land Paleschtyna gfaare und wider zrugg uf Züri, aber dänn het si zletscht vo dört wägem Chrieg und au wil ere d Schwiiz kes Visum me ggä het nümmen uf Züri zrugg chönne.

So isch si im nöie Exil z Jerusalem blibe, wo si bi private Lüüt het chönne woone; a dr politische Lag vo de Juuden im Chrieg isch si fasch verzwyflet; und si het probiert öppis am Verheltnis zwüschen irem Volk und den Araber z verbessere. 1943 isch ires letschte Gedichtbuech usechoo. Am 22. Jänner 1945 isch si z Jerusalem gstorbe; me het se ufem Öölbärg begrabe. S Grab isch i dr Zyt vo dr jordanische Verwaltig kabutt gmacht woorde, aber dr Grabschtei het me nach dr Eroberig vo Jerusalem dur Israel wider gfunde. Uf em Grabdänkmool stoot uf hebräisch und uf düütsch, wär d Else Lasker-Schüler gsi isch.

Wäärch

• Styx, 1902
• Der siebente Tag, 1905
• Das Peter Hille-Buch, 1906
• Die Nächte Tino von Bagdads, 1907
• Die Wupper, Theaterstuck, 1908
• Meine Wunder, 1911
• Mein Herz. Ein Liebesroman mit Bildern und wirklich lebenden Menschen, 1912
• Hebräische Balladen, 1913
• Gesammelte Gedichte, 1917
• Essays, 1913
• Gesichte. Essays und andere Geschichten, 1913
• '[Der Prinz von Theben. Ein Geschichtenbuch, 1914
• Die gesammelten Gedichte, 1917
• Menschliche Gedichte im Krieg, 1918
• Der Malik. Eine Kaisergeschichte, 1919
• Der Wunderrabiner von Barcelona, 1921
• Ich räume auf! Meine Anklage gegen meine Verleger, 1925
• Arthur Aronymus. Die Geschichte meines Vaters, Theaterstuck, 1933
• Konzert, 1932
• Das Hebräerland, 1937
• Mein blaues Klavier, 1943
• IchundIch, Fragmänt vom ene Theaterstuck
• Was soll ich hier? Exil-Briefe an Salman Schocken, hrsg. v. S. Bauschinger u. H. Hermann, 1979

dr Ängel für Jerusalem isch es Tänkmool für d Else Lasker-Schüler

s Adänke a d Dichterin

• Es Tänkmool z Wuppertal-Elberfeld isch vom Stephan Huber, 1989.
• Z Jerusalem stoot sit 1997 s Else Lasker-Schüler-Tänkmaal vom düütsche Künschtler Horst Meister us Karlsrue; es isch e Bronzefiguur, wo Ängel für Jerusalem heisst.
• E Dafele zum Adänke a d Dichterin isch z Berlin.
• Z Züri het e churzi Strooss dr Name vo dr bekante Dichterin, wo i dere Stadt e Zyt lang Schutz gfunde het, aber vo de Schwiizer Behörde doch nid gärn gseh worden isch. Es isch dr Elsa Lasker-Schüler-Wääg zwüsche der Binzmülistrooss und dr Sophie-Taeuber-Stross grad näbem MFO-Park z Öörlike.
• Und öppen im ene Dotze andere Stedt het’s Else-Lasker-Schüler-Stroosse.
• Vor Joore het s z Wuppertal e Diskussion gää, ob dr Kultrprys vo dr Stadt, dr Eduard von der Heydt-Kulturprys, wo noch em Eduard von der Heydt so heisst, in Else Lasker-Schüler-Prys sell umdauft wäärde.
• D Else-Lasker-Schüler-Gsellschaft z Wuppertal, wo 1990 gründet worden isch und s Adänke a die sit 1933 z Dütschland verfolgte Dichter pflägt, vergitt sit 1994 dr Else-Lasker-Schüler-Lyrikprys.
• S Else-Lasker-Schüler-Forum isch e Reie vo meertätige Verastaltig, wo’s ums Läben und s Wäärch vo dr Dichterin goot, mit Vortreeg, Lääsige und Musig; dr Hauptorganisatoor isch d Else-Lasker-Schüler-Gsellschaft. S 13. setige Forum isch ane 2006 z Züri im Literaturhuus gsy, wo s bssunders um d Gschicht vo de Dichter ggangen isch, wo als Flüchtling uf Züri choo sind.^[2]
• Im Cabaret Voltaire z Züri isch eini vo de Stazioone vom Projäkt Transitraum Else gsy.
• Vo dr Lasker-Schüler irere Zyt z Züri het d Ute Kröger 2018 e längi Biografy gschribe, wo im Limmat Verlag usechoo isch.

Literatur

Es git en huffe Büecher und Byträäg zu Lääben und Wäärch vo dr Dichterin. Es paar drvoo:

• Dieter Bänsch: Else Lasker-Schüler. Zur Kritik eines etablierten Bildes. Marburg 1969.
• Franz Baumer: Else Lasker-Schüler. Berlin 1998, ISBN 3-89166-982-8.
• Sigrid Bauschinger: Else Lasker-Schüler. Eine Biographie. Göttingen 2004, ISBN 3-89244-440-4.
• Sigrid Bauschinger: Else Lasker-Schüler. Ihr Werk und ihre Zeit. Stiehm, Heidelberg 1980, ISBN 3-7988-0038-3.
• Rüdiger Frommholz: Lasker-Schüler, Else. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 13, Duncker & Humblot, Berlin 1982, ISBN 3-428-00194-X, S. 652–656.
• Iris Hermann: Raum – Körper – Schrift. Mythopoetische Verfahrensweisen in der Prosa Else Lasker-Schülers. Paderborn 1997, ISBN 3-89621-047-5.
• Jakob Hessing: Else Lasker-Schüler. Biographie einer deutsch-jüdischen Dichterin. Karlsruhe 1985, ISBN 3-88652-100-1.
• Karl Josef Höltgen: Untersuchungen zur Lyrik Else Lasker-Schülers. 1958.
• Erika Klüsener: Else Lasker-Schüler. In Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Reinbek 1980, ISBN 3-499-50283-6.
• Birgit Lermen & Magda Motté (Hrsg.): Gedichte von Else Lasker-Schüler. Interpretationen. Stuttgart 2010, ISBN 978-3-15-017535-4.
• Hans-Jürgen Schrader: Lasker-Schüler, Else. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Ulrike Schrader (Hrsg.): „Niemand hat mich wiedererkannt...“ ELS in Wuppertal. Wuppertal 2003.
• Ute Kröger: «Zürich, du mein blaues Wunder». Literarische Streifzüge durch eine europäische Kulturstadt. Zürich 2004. Syte 343–345.
• Ute Kröger: «Viele sind sehr sehr gut zu mir.» Else Lasker-Schüler in Zürich 1917–1939. Limmat Verlag, Züri 2018
• Hajo Jahn: Wo soll ich hin? Zuflucht Zürich, Fluchtpunkt Poesie. Wuppertal, ISBN 3-7795-0158-9.

Weblink

Fuessnoote

1. Die Dichterin und der Warenhausdirektor uf nzz.ch, 24. Dezämber 2013.
2. XIII. Else-Lasker-Schüler-Forum (Memento vom 16. Augschte 2019 im Internet Archive) uf literaturhaus.ch