Jean-Jacques Waltz

De Hansi anne 1914
S Hansi-Dänkmol z Colmer

De Jean-Jacques Waltz (* 23. Februar 1873 en Colmar; † 10. Juni 1951) isch en elsässischer Grafiker, Zeichner ond Heimatforscher gwe. Bekannt isch er als Hansi. Verschiidini Gritiker halte dr Waltz fir e franzesische Chauvinischt.

Im Jean-Jacques Walz si Läbe bis 1918

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Dr Jean-Jacques isch am 23. Febber anne 1873 z Colmer uf d Wält kumme; s Elsass isch dertemol frisch ins Ditsch Rich iigliideret gsii. Sei Vaddr isch Metzgermeischter gwe, ab 1881 städtischer Bibliothekar en Colmar ond ab 1891 Kurator vom Museum Unterlinden. Ke Wunder, ass do in däm Bue e Inträssi fir Gschicht un Kunscht gweckt wore isch. Si Mueter isch d Rosalie Clémence Dunan gsii, dr het zwe Briäder un e Schweschter gha. (Sälber isch er siner Läbdig Junggsell bliibe.)

Der jonge Hansi isch scho en der Schuelzit wege soiner anti-deitscha Haltung bstroft worda. Dr het sich no as Erwagsene iber d Besserwisserei vu dr Lehrer, wu zum Deil üs Nordditschland kumme sin, kenne ufrege.

Noch de Schuelzit (1892) isch er dann nach Lyon, om technischer Zeichner z'lerna. Anne 1896 het er wäge re Granket miäße zruck ins Elsiss un het in ere Textilfabrik ass Muschterzeichner gschafft. Bal isch er als Zeichner berühmt worda, vo Postkarte, wo idyllische Dorfszena mit bissiche deitschfeindliche Karikatura zeiga. Wämmer sini Boschtkartemotiv ohni ebis Beses z dänke aluegt, ka mer si fir harmlosi Szene üs em Elsass halte. Wänn aber eber gnaüjer ani luegt, kan er in viile Motiv Spüüre vun ere diäfe Germanophobii finde.[1]

Anne 1908 isch (uf ditsch) si "Professor Knatschke. Des großen teutschen Gelehrten und seiner Tochter ausgewählte Schriften. Den Elsässern mitgeteilt und illustriert von Hansi") rüskumme un zwar im Feuilleton vu dr Milhüüsemer Zittung "L'Expres" un glii druf as Buech.[2] Mit däm Wärk isch er schlagartig nit numme im Elsass, nai, aü z Frankrich un z Ditschland bekannt wore. Dr Collignon, dr Generalsekretär vu dr Präsidentschaft vu dr Republik, het dr Professor Knatschke anne 1912 uf franzesisch rüsgä.[3]

Anne 1909 isch dr Waltz zum erschte Mol wäge re Karrikatür vor Gricht gstande un zu 500 Mark Strof verurteilt wore.

Z Paris isch er mit franzesische Nationalischte üs dr "Ligue des patriotes" un andere im Kontakt kumme.[4] Dr schafft mit dr Zitschrifte Marches de l'Est, Gil Blas un La libre Parole[5] zämme - diä letscht isch s Haüptorgan vum Pariser Antisemitismus[6] gsii.

Si L'Histoire d'Alsace racontée aux petits enfants par l'oncle Hansi (= D Gschicht vum Elsass, verzellt in dr gleine Kinder vum Unkel Hansi), wu ebefalls si ditschfeindligi Haltung zeigt, isch 1912 kurz vorm Krieg rüskumme. Si isch z Épinal in 55.000 Exemplar druckt wore. Do isch Frankrich schengfärbt wore bis zum Goht-Nimmi, d Ditsche wäre mit Spott iberschittet oder mit Glischee un Stereotype dargstellt - si seige "des lâches, des brutes, des voleurs et des rustres"[7]("Feigling, brutali Kärli, Diäb un Büüredrampel"). Fir dr Waltz isch dr Rhiin zwische Ditschland un em Elsass e Gränz zwische zwoo Rasse un Kültüre. (Lueg aü äxtra Gsätzli unte.)

Eso e "antithetischi Gegeniberstellung"[8] kännzeichnet aü sini spetere Wärk "Mon Village" ("Mi Dorf"), "Le paradis tricolore" (1918, "S Paradis unter dr Tricolore"), "L'Alsace heureuse" (1919, "S glicklig Elsass").

Anne 1913 isch er nommol zu 900 Mark verurdeilt wore un im März 1914 zum e Viärteljohr Gfängnis - dr het uf em Sitzplatz vum e ditsche Offiziär Zucker mit Alkohol azunde - zum dr Gstank ewäg bringe, wu e "boche" (Schimpfwort fir diä Ditsche) zwangsläifig hinterlosst. E Viärteljohr speter isch er wäge "Aufreizung zur Revolte und Beleidigung der Lehrer und Gendarmen im Elsaß" zu 15 Monet verurdeilt wore, het aber kenne in d Schwiz verdwitsche. Vu derte isch er uf Frankrich gange un het sich as Freiwillige zum e Infantrii-Regimänt gmäldet. Im Septämber 1914 isch dr Waltz zum "Landesverräter" erklärt wore, zwei Johr speter isch em d Staatsagherigkeit vu Elsass-Lothringe aberkännt wore.[9]

Im Erschte Wältgriäg het dr Jean-Jaques Waltz bi de Franzose as Dolmetscher bi Verheer vu ditsche Griägsgfangene un as Bropagandischt diänt.

Zwische dr große Griäg

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Noch em Griäg hän sini Publikatione dr Siig vu dr Franzsoe gfiirt. In "L'Alsace heureuse" (1919) isch e Bild, wu franzesischi Soldate gmiätlig dur Rapperschwihr laüfe. Kinder laüfe aü rum - mit Tricolore un Lambion oder danze im Ringelrum. E Dransparänt begriäßt s Militär mit "Enfin! vous voilà" ("Ändlig! sin er doo") Maidli mit Schlupfkappe gehn Arm in Arm mit Soldate. Im e Hüüs mit dr Ufschrift "Gottlieb AG" sin d Schiibe iigworfe; iber em kabüttige Schaüfänschter hängt s groß Dransparänt "Maison de sale boche" ("Hüüs vum e dräckige Ditsche").[10]

Am 14. Jülli 1919 het em dr Präsident Millerand dr Orde "Offiziär vu dr Ehrelegion" iberreicht.[11]

Kampf gege Ditsch un Elsässisch

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Dr Waltz het bi dr franzesische Bherde ufs Verbot vum Theater in ditscher Standardsproch hiigschafft, het aber aü gege s elsässisch Dialäkttheater kämpft. Im e Briäf vum 19. 1. 1919 het er an dr Albert Carré gschriibe (üs em Franzesische ibersetzt):

"Mir hän ghofft, dass dr Griäg Schluss macht mit däre anti-artischtische Institution, wu dr Dilettantismus mit em schlächte Gschmack kämpft... Leider hän z Colmer scho wider d Theaterbrobe agfange... Um des elsässisch Theater wird sich alles grischtallisiäre, was unzfriide isch, alles, was iber d Bropaganda fir dr Dialäkt gege d Verbreitung vu dr franzesische Sproch will kämpfe... Scho im Ei-Stadium mueß mer d Bewegung zämme dätsche..."[12]

Dr Waltz isch drfiir iidrätte, ass in dr Volksschuel ellei franzesisch unterrichtet wird. 1926 er gschriibe un vorhär scho verdrätte (ibersetzt):

"... in der Kinder Ditsch lehre, wänn si Franzesisch kenne, des isch perfekt. Aber des ka mer nit in dr école primaire mache (Primarschuel); s wird doch niäme behaüpte welle, ass d Kinder franzesisch kenne bevor si üs dr Schuel kumme, mit 13 oder 14 Johr."[13]

In dr Zwischegriägszit hets e "Prix de Français en Alsace" gha, wu an zwo Verastaltunge in dr Depatemänt Haut-Rhin un Bas-Rhin an diä beschte Franzesisch-Schiäler verdeilt wore isch. Do isch d "Elite vu dr Pariser Journalischte un d groß Prässi" drbii gsii; dr Briis isch als im Hansi si "Histoire d'Alsace" gsii - dr Waltz isch als esälber drbii gsii un het bi däne Biächer, wu e Brivatperson gstiftet het, ufs Autorehonorar verzichtet.[14]

Witteri Wärk

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

In dr Zit zwische dr zwee Wältgriäg, unter franzesischer Herrschaft, isch im Waltz bishärigs Hassobjäkt üs em Elsass verschwunde gsii. Jetz het er, wiä dr Schneider schribt, si Kampf gege d elsässische Autonomischte glänkt. Diä sin sällemols stark gsii, un e Deil vunene hän sogar zu sinene ehmolige Freijnd vu vor em erschte Wältgriäg zellt. Vum e elsässische Partikularismus het dr Waltz jetz uf eimol nyt meh welle wisse.

Wu d Freid vu dr Elsässer iber ihre Ruckkehr zu Frankrich abgebbt gsii isch, isch aü d Popularität vum Hansi zruckgange. Si Parteinahm fir dr franzesisch Zentralismus un gege dr elsässisch Partikularismus isch nit so guet akumme, sini Wärk "Le Voyage d'Erika en Alsace française" (1921; "D Reis vum Erika im franzesische Elsass") un "La Fresque de Geispolsheim" (1935; "D Fräske vu Geispolsheim"), wu in däm Geischt gsii sin, hän ke Resonanz gfunde.[15]

Anne 1923 isch dr Jean-Jacques Waltz Konservator im Unterlinde-Museum z Colmer wore. Näbe andere Biächer het er aü e Buech mit Wappe gschaffe ("L'Art heraldique en Alsace" - mit 400 Stadtwappe u. a., wun er üs Urkunde rüszeichnet het). S isch erscht noch em Griäg fertig wore.

Im Zweite Wältgriäg

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Wu dr Zweit Wältgriäg agfange het, het dr Waltz miäße d ditsch Eroberung ferche, het sich üs em Elsass abgsetzt un isch schliäßlig uf Agen (Bourgogne, Südfrankrich) kumme, wu d Bräfektür vum Haut-Rhin ani evakuiärt gsii isch. Was em do bassiärt isch, bschribt dr Gerhard Schneider eso: Dr seig im Abril 1941 mit gnapper Not im Dot ab dr Schüüfle gumpt, "als - wie es heißt - drei Totschläger in deutschem Sold (Louis Kubler schreibt: "des émissaires de la Gestapo") ihn niederschlugen und für tot liegen ließen."[16] Do druf isch dr Waltz in d Schwiz gflohe.

Noch en Griäg - Ehrunge, Dot

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Erscht anne 1946 isch er wider zruck uf Colmer - si Hüüs isch unter dr Nazi-Herrschaft verwiäschtet un blinderet wore. Jetz isch er Ehrebirger vu Colmar un "Kummandeer vu dr Ehrelegion" wore un het witteri Ehrunge bikumme.

Anne 1950 isch si letschts Wärk, "Souvenirs d'un annexé récalcitrant" ("Erinnerunge vum e widerspängschtige Annektiärte") rüskumme. Do drin fallt uf, ass er - zum erschte Mol - differenziärt zwische hochnäsige hoche ditsche Beamte un arme gleine Arbeiter un Agstellte - diä letschte siiht er ass "armi Deifel" a. Un dr git zue, ass si beschte Freijnd in sinere Kindheit e gleine Ditsch gsii isch.

Am 10. Jünni 1951 isch dr Hansi gstorbe; uf sinere Licht sin e Hüffe Colmarer, dr Minischter vu dr Veterane un verschiidini Delegatione drbii gsii.

Dr Jean-Jacques Waltz het e großes Wärk mit mindschtens 300 Boschtkarte, Dutzedi vu Radiärunge, Lithographiä, Plakat, Bilderbiächer un Drucksache hinterlo.

Üs em Hansi sinere "Histoire d'Alsace"

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Gschichtsbild, wu dr Jean-Jacques Waltz alias Hansi in dr Kinder vermittlet, isch nit numme schebs, wänns d Germane oder d Ditsche im Allgmeine betrifft. Aü d Elsässer un d Badener wäre in ere radikale Eisittigkeit falsch dargstellt. Diä Zitat, wu jetze folge, sin üs dr "Histoire d'Alsace", Untertitel: Vum Unkel Hansi in dr Kinder verzellt. Des Buech seig "aujourd'hui réédité et disponible dans tous les espaces libraires de qualité" - seig wider ufglegt wore un seig in allene guete Buechhandlunge verfiägbar. "Surtout ne le manquez pas!"[17]

  • D Elsässer vu sällemols hebe frei gläbt un seie "partie du grand peuple gaulois ou celtique" - e Bstandteil vun große gallische oder keltische Volk gsii. Diä hebe e hochi Kültür gha - mer diäg d Räscht vu ihrem Schmuck usw. hit no in dr Museä im Elsass finde. "Quant aux Germains, qui habitaient de l'autre côté du Rhin, c'étaient des sauvages." - Aber d Germane uf dr andere Sitte vum Rhin sin Wildi gsii. Dr Rhiin seig d Gränz zwische däne so unterschiidlige Velker gsii. Aber ab un zue seige d Germane riiberkumme, hebe Büürehef un Hiiser verbrännt, bis si vu remische Druppe verjagt wore sin. Des seig Johrdoiserti eso gange; un wämmer hit no mit Elsässer schwätzt un ihre Vertroie ka gwinne, stellt mer fescht, "que tous, tous ont jusqu'au fond du cœur une haine instinctive, farouche contre le Badois et tout ce qui vient de l'autre côté du Rhin." - ass alli, aber aü alli bis uf dr Grund vu ihrem Härz e instinktive, wilde Hass gege s Badisch hän un gege un alles, wu vu dr andere Sitte vum Rhiin kunnt.
  • Ungfähr 60 vor Chrischtus seigs zum erschte hischtorisch bezeigte Asturm uf s Elsass kumme: "D'abord vinrent les Alamans, qui sont les Badois d'aujourd'hui. Ceux-là, vous les trouverez toujours en tête quand il s'agit de jouer un mauvais tour à l'Alsace." - Zerscht sin Alamanne kumme - des sin d Badener vu hit. Diä wäre-n-er alliwiil an vorderschter Stell finde, wänns drum goht, im Elsass e bese Streich z spiile. Wänn d Badener nit grad s Stroßburger Minschter bumdardiäre un anderi Untate mache, diäge si Bättler- un Müsikantevolk riiberschicke, e Blog fir s Elsass. Aber d alte Badener hebe e anderi Spezialität gha - si hebe Hiähnerställ üsblinderet - d Eier hebe si mit dr Fiäß ufgstampft. "C'est depuis ce temps-là qu'en Alsace on les appelle: Les hommes-auxpieds-jaune-d'oeuf (en celtique Galfiesla)." - Sitter derte heißt mer si im Elsass: D Mänsche-mit-eigääle-Fiäß (uf Keltisch: Galfiesla)."

Dr Hansi git do un an andere Stelle also s elsässisch Alemannisch as Keltisch üs.

Dr Waltz un si Wärk hit

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Stroßburg het e "rue Jean-Jacques Waltz", Milhüüse e "Rue Hansi"; do un in verschiidene andere Ortschafte hets Stroße, Blätz, Institutione usw., wu an dr Waltz erinnere. Z Colmer, z Makelse un z Pfaffstadt hets Waltz-Schuele. Hansi-Üsstellunge sin landuff, landab ke Sälteheit. "Sini Figüre bevelkere iberal im Elsass Tasse un Dischdeckene. Kei Flohmärkt, wu nit si großformatigi Gschicht vum Elsass oder L'Alsace Heureuse, s glicklig Elsass, z finde sin."[18] Im elsässische Buechhandel sin mehreri prunkvolli Hansi-Bänd verfiägbar; z Ditschland isch "Mein Dorf, das Elsass, wie es einstmals war" anne 2008 vum e Stuttgarter un eme Stroßburger Verlag zämme uf ditsch rüsgä wore.

Z Richewihr isch anne 1992 e Hansi-Museum ufgmacht wore; dr Initiator isch dr Jacques Feger gsii, e wittlose Verwandte vum Waltz.
D Zitschrift Land un Sproch het zum Bedänke gä: "Dr Hansi isch in d Gschicht iigange as e franzesische Chauvinischt (...), wu as Karrikaturischt ke guete Fade an dr Ditsche glo het un d Gschicht vum Elsass ufs Liädrigscht verdrillt het (L'Histoire de l'Alsace racontée aux enfants usw.)" Im Waltz si Wärk diäg "zu keinere Velkerverständigung un aü nit zum Abboi vu elsässische Komplex fiähre".[19] D Bärbel Nickels schribt in dr Badische Zittig: "Viele Elsässer taten und tun sich mit Hansi und seinem widersprüchlichen Universum schwer, auch nach seinem Tod 1951. Er passte nicht mehr in ein vereintes Europa. Wohl deshalb wollte lange niemand seine politische Folklore in einem Museum sehen."[20]

En Colmar gibts seit 2001 a Denkmal zue Ehre vom „Onkel Hansi", gegenüber seim letzta Haus, am Boulevard du Champ de Mars. Dr Blatz, wu des Dänkmol stoht, heißt "Square Hansi".

Wu des Dänkmol iigweiht wore isch, hets e Aktion vu Mitgliider vu dr Elsässische Volksunion gä, in ihrene Flugbletter hets gheiße: "Il est scandaleux de voir sa statue ici, alors que ce personage a fait tant de mal à l'Alsace, a prêché la haine du voisin dans ses dessins."[21](= S isch e Skandal, ass mer si Statuä do siiht; wu dä Mann doch eso viil Beeses im Elsass adue het un dr Hass uf dr Nochber in sinene Zeichnunge bredigt het.)
Dr Henri Scherb, dr Bräsidänt vu dr Association Heimetsproch un Tradition, het d Ufstellung vum Hansi-Dänkmol z Colmer mit dr "érection du «phallus erectus» de Turenne" z Tirke vergliche - anne 1935 isch in däre Stadt e Turenne-Dänkmol ("eregiärte Penis") ufgstellt wore, drotz ass si bi dr Eroberung dur dr Turenne unter em Ludwig XIV. heb miäße "voils, massacres et incendies" verliide - Vergwaltigunge, Massaker un Bränd. Un grad aü do - vu dr Iinahm vu Tirke - diäg dr Hansi in sinere "Histoire d'Alsace" s glatt Gegedeil schriibe. "Hansi est un fossaire!" ("Dr Hansi isch e Fälscher!")[22]

In dr franzesische Wikipedia heißts iber dr Waltz: "Wänn sini Wärk hit fir iberdriibe ghalte wäre, spiägle si aber nit minder d Emotione vu sinere Zit wider. Mer mueß sage, ass anti-franzesischi Ibertriibunge bi dr Kinschtler vu dr andere Sitte nit wenniger stark gsii sin. (...) S Wärk vum Hansi mueß im soziale un hischtorische Kontext vu sinere Zit dargstellt wäre." Witter unte heißts friili: "Im Hansi sini Zeichnunge findet mer iberal im Elsass. Drgege sin anderi Zeichner wiä dr Simplizius hit afange vergässe - dr Simplizius isch dr bekanntscht anti-franzesisch elsässisch Zeichner zwische dr Griäg gsii."[23]

Bekannti Stimme zum Hansi

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • Georges Bischoff (Schriftsteller, Hischtoriker, Profässer an dr Stroßburger Uni): "Hansi n'est pas l'artiste le plus doué ni le mieux inspiré, mais c'est de loin le meilleur par la formule qu'il a trouvée dans ses albums: des images parfaites dans leur lisibilité, une combinaison de l'anecdote et du paysage, des clins d'œil, du sens, de la vérité (et pas mal de manipulation), de l'humour."[24] ("Dr Hansi isch nit dr Kinschtler, wu am meischte begabt isch un wu am beschte inspiriärt isch, aber im Bezug uf d Method, wun er in sinene Bilderbiächer gfunde het, isch er bi Wittem dr Bescht: Bilder, wu in ihrere Läsbarkeit perfäkt sin, e Kombination vu Anekdote un Landschaft, Blinzle mit dr Aüge (Aügezwinkere), Sinn, Wohret (mit nit wennig Manipulation), Humor.")
  • Tomi Ungerer: "Le talent de Hansi est indiscutable, d'imagiste, de paysagiste et surtout de satiriste"[25]("Im Hansi si Talänt as Zeichner, Landschaftsmoler un bsunders as Satiriker ka mer nit azwiifle.")
  • Tomi Ungerer: "J'ai été élévé dans le monde antigermanique de Hansi et je me suis rendu compte que c'était un salaud qui enseignait la haine aux enfants."[26] ("Ich bi in dr antigermanische Wält vum Hansi ufgwagse un han aber gmerkt, ass des e Soihund gsii isch, wu in dr Kinder dr Hass glehrt het.")
  • Adrien Finck, elsässische Dichter un Literatürwisseschaftler: "Le talent satirique de Hansi est remarquable, son esprit est contestable et son influence s'avère pernicieuse."[27] ("Im Hansi si satirischs Talänt sottsch achte, iber si Geischt ka mer stritte, si Iifluss dunkt eim gfährlig.")
  • André Weckmann: Dr André Weckmann frogt im e gleine Gedicht d Elsässer rhetorisch, si wäre doch nit welle as "Hansibubb mit trejem Hundeblick" in d Wältgschicht iigeh! Drno sait er: "Riss 's Bild in Fätze / Verzettels im Wind / un wurr ändli e Mänsch"[28]

Literatur

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • Gerhard Schneider: Der Elsässer Jean-Jacques Waltz alias Hansi und seine antideutschen Texte und Bilder als Medien im Geschichtsunterricht. [7]
  • Hansi: L'ennemi de l'Alsace (Heftthema in Rot un Wiss Nr. 275, Jülli/Aügüscht 2001)
  • Benoit Bruant: Hansi, l`artiste tendre et rebelle, La nuée bleue, Strasbourg
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Zeichnige vom Hansi

Quälle

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Ditschi Wikipedia, Version vum 14. 1. 2009, Autore lueg dert unter Historie
  2. ↑ Gerhard Schneider [1] (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[2] [3] Vorlage:Toter Link/www.geographie.uni-marburg.de
  3. ↑ Viktor Beyer, Inspecteur Général honoraire des musées de France: Hansi. In: Land un Sproch No. 141-2001/2002, S. 16
  4. ↑ Gerhard Schneider, [4] Archivlink (Memento vom 10. Augschte 2007 im Internet Archive), lueg aü: Bruno Metz: L'Incroyable Imposture Hansi, in: Rot un Wiss, Nr. 275-Jünni/Jülli 2001. S.8
  5. ↑ Viktor Beyer, Inspecteur Général honoraire des musées de France: Hansi. In: Land un Sproch No. 141-2001/2002, S. 16
  6. ↑ Artikel La libre Parole, franzesischi Wikipedia, Version vum 15. 1. 2009
  7. ↑ Gerhard Schneider [5] Archivlink (Memento vom 10. Augschte 2007 im Internet Archive)
  8. ↑ Gerhard Schneider, an gliche Ort
  9. ↑ So stoots em Elsässer Kurier Nr. 179 vom 13. Septembr 1916, guck au — (Memento vom 22. Mai 2016 im Internet Archive)
  10. ↑ Abbildet uf dr Titelsitte vu Rot un Wiss, Nr. 275 Jülli/Aügüscht 2001
  11. ↑ Robert Perreau: Avec Hansi à travers l'Alsace. Colmar 1973, S. 42
  12. ↑ zit. bim Bruno Metz: L'Incroyable Imposture Hansi, in: Rot un Wiss, Nr. 275-Jünni/Jülli 2001. S.8
  13. ↑ Robert Perreau: Avec Hansi à travers l'Alsace. Colmar 1973, S. 48f
  14. ↑ Robert Perreau: Avec Hansi à travers l'Alsace. Colmar 1973, S. 50f
  15. ↑ Pierre-Marie Tyl: De Jean-Jacques Waltz à Hansi. In: Le grand Livre de l'Onle Hansi, rüsgä vum Georges Herscher, Paris 1982
  16. ↑ Gerhard Schneider [6] Archivlink (Memento vom 10. Augschte 2007 im Internet Archive)
  17. ↑ Vollständige Buechtext lueg do Archivlink (Memento vom 27. Septämber 2007 im Internet Archive)
  18. ↑ Bärbel Nückels: Putzig und anti-deutsch. Badischi Zittig, 25. 4. 2008
  19. ↑ Hochditsch in: Land un Sproch, Heft 108-1993, S. 18.
  20. ↑ Bärbel Nückels: Putzig und anti-deutsch. Badischi Zittig, 25. 4. 2008
  21. ↑ L’Alsace, 16. 6. 2001, zit. in: Rot un Wiss Nr. 275 Jülli/Aügüscht 2001, S. 11
  22. ↑ Hernri Scherb: «L'ongle ANZI» incarné! L'«oncle» Hansi (ré)incarné? in: D'Heimet, Heft 141, Jänner 2002, S. 3
  23. ↑ Franzesischi Wikipeda, Artikel Jean-Jacques Waltz, Version vum 15. 1. 2009
  24. ↑ Les Saisons d'Alsace, printemps 1999, S. 40
  25. ↑ ARTE Thema: Aphorismes de Tomi Ungerer. Archiviert vom Original am 30. September 2007; abgruefen am 14. Januar 2009.
  26. ↑ Guide du Routard 2001-2002, Sitte 35
  27. ↑ in: Littérature alsacienne du XXe siècle, 1990, zit in: Les Saisons d'Alsace, printemps 1999, S. 31
  28. ↑ zit noch Land un Sproch, Nr. 108-1993, S. 18