Lawine, Laubene, Lauene und äänlich sind Masse vo Schnee oder Iis, wo sich vo Bärghäng ablööse und in s Daal aberutsche oder stürze. Lawine, wo groossi Sach-, Persone- oder Umwältschäde aastelle, wärde zu de Naturkatastroofe zelt. S Wort wird vilmol au im Zämmehang mit em Abrutsche vo andere Stoff as Schnee brucht, so säit mä zum Bischbil Stäilawine oder Schlammlawine usw.
Im Novämber 2018 het d UNESCO s Wüsse, wome i de Alpe het zum sech gäge d Lawine schütze, i d Lischte vom Immaterielle Kulturerb vo der Mönschheit ufgnoo.[1]
S Woort «Lawine» isch es Leenwoort und gaat uf alpynromaanisch lavīna reschp. latynisch labīna zrugg, und daadrin stäckt s latynisch Verb lābi, was «rutsche, schlifere» bidüütet. Latynisch labīna hät äigetli zeerscht «Ëërdrutsch» gmäint.[2] Im früemittelalterlichen Obertüütsch um 800 ume hät me lewina, lewin oder louwin as Übersetzig für latynisch torrēns «Wildbach» pruucht.[3] Im alemanische Ruum aber isch us dëm Ëërdrutsch fascht überall en «Schneerutsch» woorde. D Schwyzer Humanischte händ übrigens probiert, das Woort a daas vom wybliche Löi (hoochtüütsch «Löwin») aazschlüüsse, aber das isch natüürli Chabis.[4] S Woort Lane und ëëndlich, wo im Bairisch und im bairisch-schwööbische Gränzruum und dezue anen in echli andere Bidüütigen au suscht umenand voorchunt, chunt degäge nöd vom latynische lavīna – es gaat aber uf di glych indogërmaanisch Wurzle zrugg und isch drum e tüütsches Eerbwoort.[3]
Für «Lawine» gits i de hööchschtalemanische Mundaarte und dëne hoochalemanische, wo au i hööchen und gëëche Gägete gredt wëërded, e ganzi Räie Tialäktvariante. Am nööchschte bim romaanischen Uursprung ligged Lauwene und Lowina (ali dreisilbige Variante, wo i dëm Kapitel stönd, händ d Bitoonig uf der eerschte Silbe). Es -w- zwüsched zwee Vokääl isch hüüffig zumene -b- woorde, und vo daa chömed d Variante Laubene und Laubele; es fallt aber au hüüffig äifach ewägg, und drum gits au Lauene, Lauele, Läuene und Läuele. I männge Mundaarten aber hät me die dreisilbig Form as Meerzaal uufgfasset und dezue e nöii zwäisilbigi Äizaal pildet – drum gits verbräitet au Laui oder Läui.[4]
Im 19. Jarhundert wird s schwyzerisch Lauwine über d Räiseliteratuur i di tüütsch Standardspraach uufgnaa.[5] Zeerscht isch Lawine na e Näbeform, aber die setzt sich hauptsächli under em Yfluss vom Friedrich Schiller sym Wilhälm Täll im früene 19. Jarhundert im ganze tüütsche Spraachruum dure.[6] Wil schwyzerisch Láuwine schynts zwenig guet töönt hät, hät mers Woort aso echli zrugglatinisiert und e Lawíne druus gmachet – au mit de Bitoonig uf de mittlere Silbe. Die hoochtüütsch-psöidolatynisch Luutig gilt hüt au i dënen alemanische Tialäkt, wo i Gägete gredt wëërde, wos gaar ekäi Lauene git.
Im Rätoromanisch häisst d Lawine lavina (im surselvische und ängadynische Idiom) oder lavegna (i de Mittelbündner Idiom Sutsilvan und Surmiran), dialäktaal au luína, lavena, lavigna, lavóina.[7][8]
Di andere romaanischen Idioom i de Schwyz oder um d Schwyz ume händ a s uursprünglich lavīna na s Suffix -anca, -anche, -antse, -intse aneghänkt.[9] Drum luutet s Woort im Frankoprovänzaalisch lavintse[10] und i Täil vom Lombardisch und im Piemonteesisch lavanca.[11] I andere Varietëëte häts dezue ane na e Metathese (Abtuuschig) vom l und vom v ggëë, drum ghäissts uff Hoochfranzösisch avalanche und zum Täil im Frankoprovänzaalisch avalantse, avalintse;[2] vilicht hät si daa au na s Woort aval inegmischet, wo «Taalhang» bidüütet.[10] Au s italiänisch und s regionaal lombardisch valanga (im Tessin au svalanga, valanghe, valènghe[12]) händ de glych Uursprung, wider mit Metathese vom l und vom v.[2]
Vo de Lüüt i de Bärggebiet chöme d Lawine, wo fasch jede Winter imer a dr glyche Stell wider vom Bärg abefahre, mit dr Zyt en bestimte Name über. So het me eidütig chönne sääge, wele Ort i dr Landschaft ass es preicht het. Wenn bim ene Dorf nur ei gfärleche Platz isch, so gnüegt dr algemein Name «d Laui»; wenn s a de Bärghäng aber verschideni Lawinezüüg git, cha mer se underscheide mit einzelne Bezeichnige.
Vo de hüffige Lawine goot denn dr Name au uf s Tobel übere, wo dr Schnee jewyle drinn abe chunt. Und so findt me Lawinenääme hüt i vilne Gmeinde als Fluernääme. So könnt me i dr Urner Gmeind Wassä öpe sibe Lawinezüüg; die heisse Urschlauwital, Schisslauwital, Grosslauwital, Wysslaui, Vorderscht Laui und Mattlauital. Und es Dörfli bi Wassä het dr Ortsname Fürlaui. Dr Fluername Läuizug könnt me au am Bärghang underem Vilan bi Seewis im Prättigau, wo hütt bi Frumaschan über em Bannwald e grossi Lawineverbauig ufgstellt isch.
Drus sind i anderne Gebiet Dorfnääme entstande, wie öpe bi Lauenen im Kanton Bärn und Lavin im Engadin.
Dr Taalnaame Roselaui im Bärner Oberland wird als Zämesetzig vom alte romanische Wort roise für «Gletscher» – wie bim Bärg Monte Rosa – mit em zwöite Deil Laui erklärt.
Je noch däm, wie si abgönge, underschäidet mä zwäi grundsetzligi Arte vo Schneelawine: Schneebrätter und Luggschneelawine.
E Dachlawine isch e Schneelawine im Chliine, wo vom Dach vom ene Huus abgoot.
D Schneebrättlawine chönne scho bin ere Hangnäigig vo 25° ufdräte, die mäiste chömme aber zwüsche 30° und 50° vor. Bi stäilere Häng si d Schneebrättlawine sälte, wil dr Schnee mäistens no as Luggschneelawine abgoot. Schneebrättlawine fönge aa, wenn dr Schnee mäistens kweer zum Hang uf ere lengere Linie abriisst und in äim Stück dr Hang aaberutscht.
D Schneebrättlawine si die klassische Gfoorelawine für Schneesportler und Bärgstiiger. Lüt, wo von ere sonige Lawine erfasst wärde, chönne im Schnee versticke, vo de donneschweere Schneemasse verdruckt wärde, sich verletze wenn si gege Felse brässt wärde oder abstürze.
Luggschneelawine fönge am ene Punkt aa und waggse und wärde bräiter je witer si rutsche. Si chömme vor allem in Schnee vor, wo nid fest isch. Si si am hüfigste an Häng mit ere Näigig vo 40° bis 60°.
Staublawine entstöön, wenn e groossi Schneemasse e stäile Hang aaberutscht und drbii no mee Schnee mit sich nimmt. Dr Schnee wird ufgwirblet, sodass e Schnee-Luft-Gmisch (Aerosol) entstoot. E Staublawine cha mee as 300 km/h schnäll wärde.[13]
E Staublawine verursacht riisigi Luftdruckschwankige (Druck vor dr Front, hindedraa Soog), wo seer gföörlig si. Wöge dene Druckschwankigen, wo so grooss wie im ene Wirbelsturm chönne si, wärde Böim abbroche, Huusdächer wäggrisse und Fänster iidruckt, so dass dr Schnee in s Huus iine cha. Wenn s Schnee-Luft-Gmisch in d Lunge vo Mensche oder Dier chunnt, so cha das in ere churze Zit zum Dood dur Versticke füere. Dr Schnee, wo mit em Staub aaberutscht, ch Mensche verschütte.
I den Alpeländer tuet me scho lang über de Schnee und d Lawine forsche. Es renommierts Forschigshuus isch s Institut für Schnee- und Lawineforschig z Tafaa.[14]
S französische Schneeforschigsinstitut CEN isch z Grenoble dehei.[15]
Nid nur i den Alpe, sondern au i anderne Bärglandschafte chöme, wenn s vil Schnee het, immer wider Lawine is Taal abe. So ghört me jede Winter au im Schwarzwald[16] und i de Vogese[17] im Elsass, und vil sältener au im Jura[18] vo Lawine.
Sid em Altertum sind Pricht über schwäri Unglück wäge Lawine überliferet. Me het längi Lischte zämegstellt vo dene Ereignis.[19] Es baar Fäll sind die gsi:
De Schutz vor Lawina chå in verschydéne Massnåhma eideilt wera:
Die meischde passive Massnåhma diened der Prävention. Dazua keahrd z. B. dr Entzug vo Baugenehmigunga in lawinegfährdete Gebiet, Evakuationa aus solche Gebiet und Umlenk- und Bremsbauta zum Schutz vo Strossa, Brucka und andere Bauwerk.
Im Prättigau kännt me sid langer Zyt die bsunderi Bouform vom Äbehöh. Do drby isch hinder em Huus, also gäge Bärghang zue, dr Bode so wyt glüpft, ass e Lawine, wenn si chiem, grad über s Huus würd wäggflüüge.
D’aktive Massnåhma solled dr Entstehung vo Lawina vorbeige. En guete Schutz sind d Bannwälder, wesweage oft bsondre Waldaufforschdunga gmocht wered. Geyt’s koine Baim, verbaud ma Netz, Gätter und Barriera, die d‘Wind bräched um kritische Schneahaifa zum verhindere.
In bsondersch gfährdete Regiona wäered durch Lawineschprengunga kloinere Lawina kontrolliert ausgläast um greasere und unkontrollierde Lawineabgäng vor zum beige. Solchä Schprengunga wäered vom Hubschraubar, mit Kanona oder vo Seilbåhna aus gmåcht. Es geyt o modärne Schprengmaschde vo wo a Gasgmisch entzunde, oder Sprengstoff ausgwoafe wead. Durch diä künschdlicha Auslösunga und d Abgang vo kloinere Lawina entlaschded ma d’Schneadäcke und sichred des Gebiet.
Lawineschutzmassnåhma chå o in temporäre und permanentå Wirkunga eideilt werdå.
Temporär Solchä Massnåhma wered kurzfrischdig und je nåch Zeit, Ort und Ausmåss eigsetzd:
Permanent Drunter verschtohd ma technischä, forschtlichä und raumplånerische Massnåhma:
Alarmsyschdem
Moderne Radartechnologia erlaubeds groasse Gebiet zum überwache und Lawina bei jedem Wetter und bei Dag und Nåcht zum lokalisiere. Kompläxe Alarmsyschdem kennåd in kürzeschter Zeit d’Lawine detektiere und so a gfährdets Gebiet sofort und automatisch zum schpärre (z. B. Strossa und Båhna) oder z’evakuiere (z. B. Bauschtella). Solch’s a Projäkt geyt’s zum Beischpiel in dr Schweiz auf dr oinzig Zuafahrt auf Zermatt[26]. Zwei Radar überwached a Bergflanke unter der d’Stross gohd. Im Fall vo ar Lawine wead d’Stross mit mehrere Barierra und Ampla automatisch und innerhalb vo Sekunda gschpärrt, so dass koine Persona gschädigt wered.
Früehwarnsyschdem Warnsyschdem kennåd Lawina erkänne, wenn se sich langsam entwickled, wie z. B. Eislawina ausglösd dur Eisabbrüch vo Gletschar. Mit interferrometrische Radar, hoachauflösände Kameras oder Bewegungssensore chå a inschtabils Gebiet über an lange Zeitraum vo a baar Däg bis zu Jåhr beobachted were. Durch d’Interpretation vo de Date kenned Exschpertä kommende Abbrüch erkänne und Massnåhma eileite. Mit solche Syschdem (z. B. Gletscharüberwachung am Weissmies i dr Schweiz[27]) kenned Ereigniss a baar Däg im Vorraus erkennd weardå.
Bi de Länder, de Gmeinde, wo Lawine vorchöme, und bi private Organisazione sind Behörde und Arbetsgruppe gründet worde, wo d Gfohre aluege, alarmiere und wenn nötig Rettigsysätz leite.
Z Öschtrych sind das d Lawinekommissioone. S Bundesland Tirol het sid 1992 es Gsetz für Lawinekommissioone.[28]
Wenn vo Lawine Persone mitgrisse und verschüttet worde sind, bruuche d Rettigsorganisazione speziells Material für d Rettigsarbet.
Wenn me im Schnee Lüüt wott sueche, chönd eim Hünd, wo drfür basse, guet hälfe. E Hunderasse, wo tradizionell do drmit i Verbindig brocht wird, sind d Bärnhardyner, d Hünd vo de Mönch im Hoschpiiz uf em Gross Sankt Bärnhardpass.[29]
Sid 1939 het d Schwiizer Armee bsunders trenierti Hünd ygsetzt zum Lüüt, wo i Lawine cho sind, z sueche.[30] Ane 1945 het dr Schwiizer Alpe-Klub d Usbildig vo de Lawinehünd wytergfüert. 1949 isch i dr Schwiizer Armee e Lawinerettigskompany bildet worde, wo au wider Lawinehünd bruucht het. Sid de 1950er Joore tuet di Schwiizerischi Rettigsflugwacht mit Helikopter d Hälfer mit de Lawinehünd zu de Unfallstelle bringe und die Lüüt, wo id Lawine cho sind, is Spital flüüge.
Z Öschtrych isch ane 1954 nach emene schwääre Bärgunglück, wo 14 Persoone vo Heilbronn ums Läbe cho sind, d Salzburger Hundestaffle für Lawine- und Bärgrettig gründet worde.
Glossar Lawine
Lawineforschig:
Lawinegfoor:
Lawineschutz:
Lawine und s Rächt: