Lingala
Lingála (oder Ngala) isch en afrikanischi Vercheers- und Handelsspraach. Me redt si vor alem i de bede Kongo.
Härkumft
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Sprachlich ghört Lingála zu de Bantuspraache, wo z Ost- und z Zentralafrika - aber au im süüdliche Afrika gredt wärded. Lingála isch em Kongo (Fluss) entlang i de Provinz Equateur im damalige Belgisch-Kongo entstande. Zerscht häd Lingála Lobangi gheisse und isch d Spraach vo de Bangala gsi, eme Stamm wo det im Gebiet, i de Region Ngala, uf halbem Wääg zwüsched Lépoldville (hüt Kinshasa) und Stanleyville (hüt Kisangani) woned. Det isch eini vo de erschte Handelsstation vom Kongo-Freistaat, de Hafe Nouvelle Anvers (hüt Makanza) pouet worde. Us Lobangi, gmischt mit andere Bantusprachen, isch im XIX. Jahrhundert e überregionali Vercheers- und Handelsspraach entstande. Die drü Pöschte händ zu de erschte ghört, won im undere Kongobecken ab 1899 katholischi Missionsstatione worde sind.
Us em französische und us Kiswahili händ d Missionar Lehnwörter uufgna, wäns nötig gsi isch. Es git au e paar Wort, won us em tüütsche Spraachruum chömed, vermuetli übers Flämische (Holländisch) vo de belgische Kolonialhäre (lueg i de Tabäle). Lingála ghört zu de Lusengo-Spraache und isch mit Bangala und Bobangi äng verwandt. Öppe en Drittel vom Wortschatz isch mit Bobangi similar, das gheisst gliich, was ja nöd verwunderet, wil Lingála us Bobangi entstande isch.
| Lingála | Änglisch | Holländisch | Tüütsch | Alemannisch |
|---|---|---|---|---|
| mbúku | book | boek | Buch | Buech |
| mbeto | bed | bed | Bett | Bett |
| míliki | milk | melk | Milch | Milch |
| kobeta | beat | Schlag | Schlag | |
| koluka | look | schauen | luege | |
| kopo | cup | kop | Tasse | Dasse |
| kobanga | bang | |||
|
ko- bi de Värbe isch d Infinitiv-Vorsilbe vo de Värbe. m- bi mbúku und mbeto d Singularvorsilbe won im Plural dur ba- ersetzt wird, also zum Bischpiil 1 mbúku; 3 babúku | ||||
Spraachbiischpiil
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Eyebani ndenge nini ngenge ya sida epesamaka. Eyebani ndenge nini moto akoki komikebisa. Eyebani ndenge ya boluki ngenge ya sida na nzoto ya moto. Eyebani ndenge ya kokitisa mpasi ya moto oyo abeli sida, ndenge ya kosalisa ya mpe kobakisa bomoyi bwa ye. (Eyebani ndenge = mer weiss; ngenge ya sida = Aids-Virus (HIV); us ere Gsundheitsbroschüre)
Tata wa biso, ... (Pater Noster; lueg uf em Bild; tata = Papa, Vater)
Verbreitig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]I de Demokratische Republik Kongo isch Lingála trotz de grosse Verbreitig a de Schuele nöd Unterrichtsspraach. Uf privater Basis wärden aber sehr erfolgrichi Alphabetisierigs-Kürs vo lokale Bevölkerungskomitees mit de Unterstützig vo de UNESCO im Landesinnere duregefüert. Es git Wörterbüecher is Spanische, Französische oder Änglische. Sit 1970 isch d Bible vollständig uf Lingála übersetzt. Vom Neue Testamänt und de Psalme gits unterschidlichi Usgaben. De Dr. Adolphe Dzokanga vom Institut National des langues et Civilisations Orientales de Paris häd Wörterbüecher, Grammatike und Spraachwüsseschaftlichi Büecher über Lingála verfasst.
Lingála redt me i groose Teil vo de Demokratische Republik Kongo und de Republik Kongo, aber au i de Zäntralafrikanische Republik und im Norde vo Angola. Über 10 Millione Lüüt reded Lingála. I de Medien, de Armee, offiziele Asprache und de Musig isch es starch verbreitet, was dazue gfüert häd, dass noch de Entkolonialisierig d Bedüütig vo Lingála starch zuegnaa häd. I de DR Kongo gits näbed deAmtsspraach französisch au vier Nationalspraache: Kikongo, Swahili, Tshiluba und Lingála. I de Hauptstadt Kinshasa reded hüt mee Lüüt Lingála wie Kikongo, de Spraach, wo me äigetli i däre Region rede täti.
| Land | Erstspraach | alphabetisiert | Zweitspraach | alphabetisiert | (Quälle) |
|---|---|---|---|---|---|
| Kongo-Brazzaville | 300 000 | 10% bis 30% | ? | 25% bis 75% | SIL, 1993 |
| Kongo-Kinshasa | 309 100 | ? | 8 400 000 | ? | WA, 1999 |
| Zentralafrik. Rep. | ? | ? | ? | ? | |
| Norde vo Angola | ? | ? | ? | ? | |
|
zäme me als 10 000 000 (SIL) oder me als 36 562 000 (2005)[1]; demographisch bedingt gits immer me. I letschter Ziit au im Norde vo Angola und im Gebiet, wo mer Kikongo redet, als Überregionale Vercheerssprach immer mee verbreitet. | |||||
Dialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Es git verschidnigi Dialäkt. Bokamba und Bokamba underscheided eso:
- Standard-Lingála, au klassischs oder literarischs Lingála, oder Lingála vo Makanza. Das isch di gschribnigi Spraach, wie si vo de katholische Chile i de letschte hundert Jahr standardisiert worden isch. Si häd sibe Vokal [a], [e], [ɛ], [i], [o], [ɔ], [u], und zeichnet sich dur e vokalischi Harmonii uus. Ali grammatische Suffix müend pruucht wärde.
- gredts Lingála, oder Volks-Lingála. Au da häts ali Vokal, aber d Grammatik isch eifacher. Me bruucht ali Nominativprefix, aber weniger grammatischi Aapassige zwüsched de Nominalprefix und de Suffix. Au bruucht mer nume 10 Klasse bi de Subjäkt-Värb-Aapassig und d Substantif-Adjektiv-Aapassig isch uf zwäi Klasse reduziert worde.
- Lingála vo Kinshasa
- Lingála vo Brazzaville
- mangala ou bangala — das isch mit de andere Dialäkt nöd verglichbar und vilicht ghöreds nöd dezu.
- Argot wo vor alem vo de Junge z Kinshasa gredt wird. Da häds mänge französische Usdruck drin.
- Frangala - es Gmisch us französisch und Lingála, eigetli e Kreolspraach
Schriibwiis
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Zwar gits sit 1976 verbindlichi Regle vo de Orthographische Gsellschaft vo Zaïre, aber die mäischte schriibed wies wänd. Im Kongo-Brazzaville leent mer sich gärn a di französisch Orthographii aa und schriibt zum Biispil <ou> wäm mer [u] seit. Im Kongo-Kinshasa schriibt mer ender <u> für [u]. Di ofnige Vokal [ɛ],[ɔ] wärded hüffig <e>, <o> gschribe, mängisch au <é>, <ó>. Das füert zu Verwächslige, wil d Akzänt äigetli für d Betonig vorgsee sind (zum Bischpil malámu = guet).
Akzänt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mer brucht drü Akzänt: De Akut [´] zeigt en höche Ton, s Zirkumflex [^] en stiigende und de Antiflex [ˇ] en sinkende Ton a. Di bäide letschte wärded aber oft nöd gschribe. Vili Lüüt schriibed de Akut a Stell vo de offnige Vokal. Das chan aber hüfig zu Verwächslige füere.
- moto (Mänsch) oder motó (Chopf), oder mɔ́tɔ (Füür)
- oni Akzänt oder ofnige Vokäl schribt mer: moto, moto und moto
- nume mit Akut: moto, motó et móto
- nabétaka yé (Ich schlan en di ganzi Ziit.) oder nabétáká yé (Ich han en vor langer Ziit gschlage.)
- oni Akzänt: nabetaka ye und nabetaka ye
- ngambo (Schwirigkeite) oder ngámbo (s anderi Ufer)
- oni Akzänt: ngambo und ngambo
- kokoma (schriibe) oder kokóma (aacho)
- oni Akzänt: kokoma und kokoma
- moto (Mänsch) oder motó (Chopf), oder mɔ́tɔ (Füür)
Alphabet
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Lingála hät 39 Buechstabe, Digraph und Trigraph: A - B - C - D - E - Ɛ - F - G - Gb - H - I - K - Kp - L - M - Mb - Mf -Mp - Mv -N - Nd - Ng - Ngb -Nk - Ns - Nt - Ny - Nz - O - Ɔ - P - R - S - T - Ts -U - V - W - Y - Z. <Mf> und <Mv> sind zimli rar; <H> und <R> gits nume i Främdwörter.
Klassifikation
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Niger-Kongo, Atlantik-Kongo, Volta-Congo, Benué-Kongo-Sprachen|Benué-Kongo, Bantoid, Südlichi Bantuspraache, Narrow Bantu, Nordwest, C, Bangi-Ntomba (C 40), Lusengo.
Lingala, Sprachcod LIN, isch eini vo de acht Lusengo-Spraache.
- Klassifikation nach em Guthrie: C.36d, Gruppe C.30
- Klassifikation vom SIL: C.40
- Klassifikation nach Bastin/Coupé/Mann: c.36
Quälle
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Leerbüecher
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Bokamba, Eyamba George et Bokamba, Molingo Virginie (2004) Tósolola na lingála. NALRC Press, Madison, Wisconsin. ISBN 0-9679587-5-X
- Etsio, Edouard: Parlons lingala Tobola lingala - Edition bilingue. L'harmattan; broché; méthode de langue; 18,81 €
- Goma Mpasi, Rogerio (1992): Lingala für Kongo und Republik Kongo Wort für Wort. Reise Know-How Verlag, Bielefeld € 7,90
- Goma Mpasi, Rogerio (2005): Aussprache-Trainer Lingala für Kongo-Reisende und Zaire-Reisende 1 Audio-CD. Reise Know-How Verlag Rump € 7,90
- Dzokanga, Adolphe: Le parler quotidien de lingala.
- Dzokanga, Adolphe: Grammaire pratique de lingala.
Wörterbüecher
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Ashem-Tem, Kawata (2004) Bagó ya lingála mambí ma lokóta: Dictionnaire lingala. Karthala. ISBN 2-84586-494-9
- Ashem-Tem, Kawata (2004) Lingála/Falansé - Français/Lingala Dictionnaire. Karthala. ISBN 2845865686 37,05 €
- Dzokanga, Adolphe: Dictionnaire sémantique illustré français-lingala - Coffret volumes 1 et 2. Bisomoko; coffret; dictionnaire et encyclopédie (2 volumes); 79,66 €
- Edema, Atibakwa Baboya (1994) Dictionnaire bangála - français - lingála. Agence de Coopération Culturelle et Technique SÉPIA. ISBN 2-907888-57-9
- Guthrie, Malcolm: Lingala Grammar and Dictionary: English-Lingala, Lingala-English. Baptist Missionary Society; € 13,95
- Guthrie, Malcolm (1939) Grammaire et dictionnaire de lingala / La langue actuellement la plus parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo / Avec un manuel de conversation français-lingala, La Librairie évangélique au Congo, Kinshasa.
- Ngandu, Budibunene: Glossary Of Business Terms: English-lingala, Lingala-english. Aglob Pub (30 09 2004) $ 14.95, ISBN 1-59427-034-1
- Van Everbroeck, René (1985): Maloba Ma Lokota, Lingala-français / français-lingala. Editions L'Epiphanie, Limete, Kinshasa.
Bibliographii
[ändere | Quälltäxt bearbeite]E kompletti Bibliographii isch im Internet bi da Adrässe https://web.archive.org/web/20090113190010/http://info-langues-congo.1sd.org/Bibliographie_lingala z finde.
- Alende, Régine K.T. (2000) L’expression de la joie et de la peur en anglais et en lingala: essai d’analyse cognitive. (PDF)
- Meeuwis, Michael (1998) Lingala. (Languages of the world vol. 261). München: LINCOM Europa. ISBN 3-89586-595-8
- Mbulamoko, Nzenge (1973) Verbe et personne - Les substitus et marques de la personne verbale en latin, espagnol, français, allemand, lingála, et ngbandi. Tübingen: Tübinger Beiträge zur Linguistik. ISBN 3-87808-036-0
- Les Cahiers du RIFAL n° 23, novembre 2003 [1]
Egstäärni Siite
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
- Ethnologue (änglisch)
- Sprachbüecher vom Adolphe Dzokanga (französisch)
- Grammatik (französisch)
- Forum (französisch)
- Wikipedia uf Lingála