Costa de Vori

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica de Costa de Vori République de Côte d'Ivoire
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: "Union-Discipline-Travail" (Francés; Unidat, Disciplina y Treballo)
Himno nacional: L'Abidjanaise
Situación de Costa de Vori
Capital  • Población	Yamoussoukro^1[1] 200.103
Mayor ciudat	Abidjan
Idiomas oficials	Francés
Forma de gubierno President Primer Ministro	Republica Alassane Ouattara Patrick Achi
Independencia de Francia	7 d'agosto de 1960
Superficie  • Total	Posición 67º 322.460 km² km²
Población  • Total (2004)  • Densidat	Posición 57º 17.327.724 53 hab/km²
PIB (PPA)  • Total ([[]])  • PIB per capita	Posición º
Moneda	Franco CFA
Chentilicio	Vorián, voriana
Zona horaria	UTC + 0
Dominio d'Internet	.ci
Codigo telefonico	++ 225
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de: UA, OIF, ONU
^1Yamoussoukro ye a capital oficial, Abidjan ye capital de facto

A Republica de Costa de Vori, u, mas simplament, Costa de Vori (en francés: Côte d'Ivoire, unico nombre oficial emplegato internacionalment) ye un país de l'ueste d'Africa. Muga con Liberia, Guinea, Mali, Burkina Faso y Ghana a l'ueste, norte y este, con o Golfo de Guinea a o sud.

En octubre de 1985, o gubierno d'o país demandó que se fese servir o nombre francés, Côte d'Ivoire, en toz os idiomas ta mirar d'evitar a confusión que causaba a diversidat d'os exonimos (Costa de Marfil, Ivory Coast, Elfenbeinküste, Norsunluurannikko, etc).

Os primers contactos con os europeus en a comarca que hue ye Costa de Vori datan de zaguerías d'o sieglo XV, de mans d'os portugueses. Posteriorment, angleses, franceses y neerlandeses facioron os suyos primers contactos. En 1848, se constituyió como un protectorado francés, pa posteriorment convertir-se en una colonia en 1893. Ganó la suya independencia de Francia lo 7 d'agosto de 1960, estando Félix Houphouët-Boigny o primer president d'a republica independient.

A suya economía ye basada sobretot en l'agricultura, con o café y lo cacau como prencipals productos d'exportación. A economía voriana ha conoixiu dende la suya independencia intes de gran expansión, de conchunta con atros d'estancamiento y crisi. En o zaguer decenio, o país ha conoixiu un important creiximiento economico.

Cheografía

Mont Nimba, con 1752 m d'altaria, ye la maxima elevación de Costa de Vori.

Costa de Vori ofreix una gama variada de paisaches, dende a sabana desertica a lo norte dica a chungla virchen. A buega sud lo marcan extensas plachas. Ista comarca, mas pleviosa, se caracteriza per as grans plantacions de productos d'exportación: café, cacau y banana. En o norte o paisache se veye aconformau per un saso granitico recubierto de sabanas. En ista aria chicoz propietarios cautivan sarrachón, panizo y calcagüet.

Topografía

Lo territorio de Costa de Vori tien l'aspecto d'un cuadrilatero que lo suyo canto inferior corresponde a una costa de 515 kilometros. Lo país se caracteriza per un terreno de baixa altaria, an as prencipals elevacions corresponden a sasos y planas. A rechión montanyosa occidental, manimenos, presenta cualques relieus mayors de mil metros (asinas, o mont Nimba, a maxima elevación d'o país, plega a 1752 m.).

Clima

Costa de Vori se troba entre os 4 ° y 10 ° de latitut norte; l'ecuador ye a uns 400 km d'a costa sud d'o país y o tropico ye a uns 1400 km d'a buega norte. Per tanto, a costa de Costa de Vori tien un clima tropical humido de cutio que se converte en un clima ixuto en l'extremo norte. A temperatura meya anyal ye de 28 °C, pero os residents conoixen diferencias de temperatura significativas entre as rechions norte y sud d'o suyo país, asinas como entre as estacions individuals.

Lo clima ye determinau per os sistemas d'aire alisio d'o nord-este y o monzón d'o sudueste: l'aire alisio d'o nord-este (Harmattan) traye aire calient, ixuto y cargau de polvo d'o Sahara en hibierno y ixuta lo país. L'orichen d'os monzons d'Africa Occidental se troba en o Golfo de Guinea, per lo que traye aire calido y humido. Determina o clima d'o sud de Costa de Vori mientres tot l'anyo, en o norte traye plevidas d'estiu.

En consecuencia, se distinguen tres comarcas climaticas en Costa de Vori:

• Lo clima ecuatorial en o sud se caracteriza per baixas fluctuacions de temperatura (por un regular entre 25 °C y 30 °C), valors d'humedat muit altas (entre 80 % y 90 %) y abundants plevidas, que en Abidjan anyalment son 1766 mm y en Tabou aconsiguen 2129 mm. Astí i hai dos estacions ixutas y dos pleviosas. A gran estación ixuta dura d'aviento dica abril y se caracteriza per una gran calor y nomás experimenta plevidas ocasionals. A chicota estación ixuta caye en os meses d'agosto y setiembre. A prencipal temporada de plevidas va dende mayo dica chulio, mientres que a menor ye en octubre y noviembre.
• Lo clima de sabana humida (tamién clamau clima de Baoulé) determina o norte d'a comarca de chungla y o sud d'a sabana y prencipia a uns 200 km a norte d'a costa. As temperaturas amuestran fluctuacions mas fuertes entre 14 °C y 33 °C y l'humedat gosa estar entre 60 % y 70 %. A precipitación anyal ye d'arredol de 1200 mm en Bouaké. Aquí tamién i hai cuatro estacions: dos estacions ixutas de noviembre a marzo y de chulio a agosto y dos estacions pleviosas de chunio a octubre y de marzo a mayo.
• Lo clima d'a sabana ixuta (tamién o clima de Sudán d'o Sud) prevaleix en as rechions d'a sabana d'o norte. Amuestra fluctuacions diarias relativament fuertes de 20 °C. A humedat ye muito mas baixa que en o sud d'o país y se troba entre o 40 % y o 50 %. L'aire Harmattan tamién ocurre en estas rechions, en forma d'aire fresco y ixuto, entre aviento y febrero. Lo norte de Costa de Vori conoixe nomás dos estacions: a estación ixuta entre noviembre y chunio con plevidas ocasionals en abril y una estación pleviosa entre chulio y octubre. A precipitación anyal medida en ista aria ye d'arredol de 1203 mm en Korhogo.

Organización politico-administrativa

Os districtos de Costa de Vori.

Districtos

Costa de Vori se divide administrativament dende 2011 en 14 districtos:

Numero	Districto	Capital de districto	Rechions	Seu d'a Rechión	Habitants (Districto)	Habitants d'as Rechions[2]	Aria KM² Districtos (M²)
1	Districto autonomo d'Abidjan (District Autonome d'Abidjan)				4,707,404		2,119 (818)
2	Bas-Sassandra (District du Bas-Sassandra)	San-Pédro	Gbôklé	Sassandra	2,280,548	400,798	25,800 (10,000)
			Nawa	Soubré		1,053,084
			San-Pédro	San-Pédro		826,666
3	Comoé (District du Comoé)	Abengourou	Indénié-Djuablin	Abengourou	1,203,052	560,432	14,173 (5,472)
			Sud-Comoé	Aboisso		642,620
4	Denguélé (District du Denguélé)	Odienné	Folon	Minignan	289,779	96,415	20,997 (8,107)
			Kabadougou	Odienné		193,364
5	Gôh-Djiboua (District du Gôh-Djiboua)	Gagnoa	Gôh	Gagnoa	1,605,286	876,117	17,580 (6,790)
			Lôh-Djiboua	Divo		729,169
6	Lacs (District des Lacs)	Dimbokro	Bélier	Yamoussoukro	1,258,604	346,768	28,500 (11,000)
			Iffou	Daoukro		311,642
			Moronou	Bongouanou		352,616
			N'Zi	Dimbokro		247,578
7	Lagunes (District des Lagunes)	Dabou	Agnéby-Tiassa	Agboville	1,478,047	606,852	23,280 (8,990)
			Grands-Ponts	Dabou		356,495
			La Mé	Adzopé		514,700
8	Montagnes (District des Montagnes)	Man	Cavally	Guiglo	2,371,920	459,964	31,050 (11,990)
			Guémon	Duékoué		919,392
			Tonkpi	Man		992,564
9	Sassandra-Marahoué (District du Sassandra-Marahoué)	Daloa	Haut-Sassandra	Daloa	2,293,304	1,430,960	23,940 (9,240)
			Marahoué	Bouaflé		862,344
10	Savanes (District des Savanes)	Korhogo	Bagoué	Boundiali	1,607,497	375,687	40,210 (15,530)
			Poro	Korhogo		763,852
			Tchologo	Ferkessédougou		467,958
11	Vallée du Bandama (District de la Vallée du Bandama)	Bouaké	Gbêkê	Bouaké	1,440,826	1,010,849	28,518 (11,011)
			Hambol	Katiola		429,977
12	Woroba (District du Woroba)	Séguéla	Béré	Mankono	845,139	389,758	31,088 (12,003)
			Bafing	Touba		183,047
			Worodougou	Séguéla		272,334
13	Yamoussoukro (District Autonome de Yamoussoukro)				355,573		3,500 (1,350)
14	Zanzan (District du Zanzan)	Bondoukou	Bounkani	Bouna	934,352	267,167	38,251 (14,769)
			Gontougo	Bondoukou		667,185

Diez ciudaz mas importants

As suyas diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Coordenadas	Ciudat	Población				Rechions
			censo de 1975	censo de 1988	2005 Est	2014 Est
1.	5°21′31″N 4°00′50″U	Abidjan	951 216	1 934 342	3 692 570	3,677,115	Lagunes
2.	7°41′N 5°1′O	Bouaké	175 264	332 999	572 149	567,481	Gbêkê
3.	6°53′N 6°27′O	Daloa	60 837	122 933	217 876	319,427	Haut-Sassandra
4.	6°49′N 5°17′O	Yamoussoukro	37 253	110 013	200 659	361,893	Bélier
5.	4°45′N 6°38′O	San-Pédro	31 606	70 601	195 873	261,616	Bas-Sassandra
6.	5°50′N 5°22′O	Divo	35 610	72 494	184 481	184 481	Lôh-Djiboua
7.	9°25′N 5°37′O	Korhogo	45 250	109 655	172 114	286,071	Poro
8.	5°30′N 4°3′O	Anyama	26 406	57 065	158 250	148,962	Lagunes
9.	6°44′N 3°29′O	Abengourou	30 028	58 974	144 074	135,635	Moyen-Comoé
10.	7°24′N 7°33′O	Man	50 288	88 294	140 217	188,704	Tonkpi

Economía

Venda tradicional de plantas medicinals en Abidjan.

Manteniendo lazos amanaus con Francia dende a suya independencia en 1960, a diversificación de l'agricultura pa la exportación, y l'estimulo d'as inversions estrancheras, ha feito de Costa de Vori un d'os países tropicals africanos mas prospers. Manimenos, en anyos recients Costa de Vori s'ha visto sucheta a mas competencia y a la baxada d'os pres en o mercau global d'os cautivos agricolas prencipals: café y cacau. Isto, de conchunta con una alta corrupción interna, fa la vida dificil pa os cautivadors y ixes que exportan a mercaus estranchers.

Enemigos mientres muitos anyos, Costa de Vori y Ghana alcordoron en 2019 imposar a las interpresas multinacionals un pre minimo per o cacau, a fin de protecher a los productors, que reciben entre lo 4 y lo 6 per ciento d'os beneficios d'o sector: l'11 de chunio, anuncioron que suspenden a venda de cacau pa la campanya 2020-2021 si no s'estableix un pre minimo de 2300 euros per tonelada.

Cheografía humana y sociedat

Demografía

A piramide de población de Costa de Vori en 2020 amuestra que ye un país con una grandiza proporción de chovenalla.

En l'anyo 2007, Costa de Vori teneba una población de 18.000.000 d'habitants. A esperanza de vida ye de 49 anyadas d'edat. Lo promeyo de fillos per muller ye de 4,43. Lo 50,9 % d'a población ye alfabetizada. Se calcula que lo 7 % d'a población ye infectada con o virus de VIH (causant d'o SIDA).

Lo 77 % d'a población se considera vorián: representan cuantos pueblos diferents y grupos lingüisticos. Se charran uns 65 idiomas en tot o país. Un d'os mas comuns ye lo dioula, emplegau en o comercio, asinas como a población musulmana. Lo francés, emplegau per o 70 % d'a población (99 % en Abiyán), ye l'idioma oficial, s'amuestra en as escuelas y sirve como una luenga franca en as arias urbanas (particularment en Abiyán). Lo numero de francofablans ye muit elevau en comparanza con a mayoría d'os países francofonos d'Africa, a resultas d'o suyo emplego como idioma interetnico.

Dende que Costa de Vori s'ha establiu como un d'os países mas prosperos d'Africa occidental, arredol d'o 20 % d'a población consiste de treballadors d'os vecins Liberia, Burkina Faso y Guinea. Iste feito ha creyau una tensión de contino creixent en os anyos recients, especialment ya que a mayoría d'istos treballadors son musulmans, mientres a población d'orichen nativo ye en gran parti cristiana (sobretot catolicos) y animista. Lo 0,4 % d'a población ye d'ascendencia no africana. Uns 50.000 son ciudadans franceses, 40.000 libaneses y, en menor medida, vietnamitas, chodigos y espanyols, asinas como misioners protestants d'os Estaus Unius y Canadá. En noviembre de 2004, arredol de 10.000 franceses y atros ciudadans estranchers evacuoron Costa de Vori a causa d'ataques de chóvens milicias progubierno.

Luenga

L'idioma oficial d'a republica ye lo francés, y as luengas indichenas locals tamién se fan servir amplament, como lo bété, lo baoulé, lo dioula, lo dan, l'anyin y lo cebaara senufo. En total, se charran arredol de 78 idiomas diferents en Costa de Vori.

Gastronomía

L'alloco ye una birolla pro popular.

A cocina tradicional de Costa de Vori ye muit semellant a la d'os países vecins de l'Africa Occidental en a dependencia d'os cerials y os tuberclos. A mandioca y os platanos son partis importants d'a cocina voriana. Un tipo de pasta feita de panizo clamada aitiu se fa servir pa aprestar bolas de panizo, y lo calcagüet se fa servir amplament en muitos platos. L'attiéké ye una guarnición popular en Costa de Vori feita con yuca rallada, un cuscús a pur de vechetals. Una birolla d'a carrera pro comuna ye l'alloco, que ye un platano frito en aceite de palma, apanyau con brunos a la vapor y coralet y que se mincha solo u con peix a las esparrillas u uegos duros. Lo pollo se consume comunament y tien un gusto unico a resultas d'a masa magra y baixa en graixa en ista rechión. Os mariscos incluyen tonyina, sardinetas, camarons y bonico, que ye semellant a la tonyina. Lo mafé ye un plato común que consiste en carne en unto de maní.

Os guisos cocinaus a fuego lento con cuantos ingredients son atra birolla basica comuna en Costa de Vori. Lo kedjenou ye un plato que consiste en pollo y verduras cuetas a fuego lento en una olla sellada con mica u dengún liquido anyadiu, que concentra as sabors d'o pollo y as verduras, y que ablandeix o pollo. Per lo cheneral, se cocina en una pichera de ceramica clamada canario, a fuego lento u en un forno. Bangui ye un vin feito de palma local.^[3]

Os vorians tienen un tipo particular de restaurant chicot a l'aire libre clamau maquis, que ye exclusivo d'a rechión. Un maquis normalment incluye pollo y peix a lo calivo cubiertos de brunos y tomates, y servius con attiéké u kedjenou.

Referencias

1. (de) Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675
2. (en) Districts of Côte d'Ivoire en Institut National de la Statistique de Costa de Vori.
3. (en) Ken Albala, « Côte d'Ivoire », Food Cultures of the World Encyclopedia, vol. 1, Africa, Middle East, ABC-CLIO, 2011, p. 43-47 , ISBN 9780313376276

Estaus d'Africa

Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto^1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental^2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia^2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe

Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha

^1 Parcialment en Asia. ^2 Parcialment reconoixito u en disputa