Islandia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica d'Islandia Lýðveldið Ísland
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: No'n tien
Himno nacional: Lofsöngur
Situación d'Islandia
Capital  • Población  • Coordenatas	Reykjavík 136.894 (2024) 64°08' N 21° 56' E
Mayor ciudat	Reykjavík
Idiomas oficials	Islandés
Forma de gubierno President Primer ministro	Republica Guðni Th. Jóhannesson Bjarni Benediktsson
Independencia  • Calendata	De Dinamarca 17 de chunio de 1944
Superficie  • Total  • % augua Mugas Costas	Posición 105º 103,125 km² 2.07 0 km 4.988 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 172º 399.189 (2022) 3,07 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2023)  • PIB per capita	Posición 151º US$ 27.078 millons US$ 68.833
Moneda	Króna islandesa (ISK)
Chentilicio	Islandés/a[1]
Zona horaria  • en Verano	CEST (UTC+0) CEST (UTC+0)
Dominio d'Internet	.is
Codigo telefonico	+354
Prefixo radiofonico	TFA-TFZ
Codigo ISO	352 / ISL / IS
Miembro de: OTAN, ONU, OCDE, OSCE, Consello Nordico.

A Republica d'Islandia (en islandés Lýðveldið Ísland) ye un estau islenco que fa parte d'Europa y que se troba situato a lo norte de l'Oceano Atlantico, amán d'a part baixa d'o Cerclo Polar Arctico.^[2] Fa parte d'a OTAN, d'a ONU, d'a OCDE, d'a OSCE y d'o Consello Nordico, considerando-se que fa parte d'os clamaus países nordicos y, ta belluns, tamién d'os países escandinavos en o suyo sentiu mas amplo. A suya población ye de 399.189 habitants en una superficie de 103.125 km², con una densidat de población de 3,07 hab/km². En estar o solo país en a isla, Islandia no poseye garra muga con garra atro estau. A capital d'Islandia se troba en a ciudat de Reykjavík, que con os suyos 136.894 habitants (2024) no nomás ye la principal ciudat y la ciudat con mayor numero d'habitants d'o país so que amás concentra en ella alto u baixo la tercera parte d'a población d'Islandia.

Etimolochía

As Sagas d'Islandia dicen que un noruego clamau Naddodd (u Naddador) estió o primer noruego en plegar enta Islandia en o sieglo IX y la clamó Snæland "tierra nevada" porque yera nevando. Seguindo a Naddodd, plegó o sueco Garðar Svavarsson, por o que a isla se clamó Garðarshólmur, "isla de Garðar".

Dimpués vinió un vikingo clamau Flóki Vilgerðarson; a suya filla s'afogó en o camín, dimpués o suyo bestiar murió de fambre. As sagas contan que estando prou acotolau, Flóki puyó a una montanya y veyó un fiordo pleno de icebergs, o que le levó a dar-li a la isla o suyo nuevo y actual nombre.

Historia

Seguntes l'antigo manuscrito Landnámabók, l'asentamiento d'Islandia prencipió en 874 cuan o cacique noruego Ingólfr Arnarson se convirtió en o primer poblador permanent d'a isla. En os sieglos siguients, os noruegos, y en menor medida atros escandinavos, emigroron enta Islandia, trayendo con éls esclaus (clamaus þræll) d'orichen gaelico.

A isla estió gubernada como que una mancomunidat independient baixo l'Althing, una d'as asembleyas lechislativas en funcionamiento mas antigas d'o mundo. Dimpués d'un periodo de conflictos civils, Islandia s'apegó a o dominio noruego en o sieglo XIII. O establimiento d'a Unión de Kalmar en 1397 unió os reinos de Noruega, Dinamarca y Suecia. Islandia siguió asinas a integración de Noruega en ixa unión, quedando baixo o dominio danés dimpués d'a secesión de Suecia d'a unión en 1523. Encara que o reino danés introdució o luteranismo con fuerza en 1550, Islandia siguió estando un territorio semicolonial distant en o cual as institucions y infrastructuras danesas brilaban por a suya ausencia.

A luita d'Islandia por a suya independencia prenió forma y plegó con a independencia en 1918 y a fundación d'una republica en 1944. Encara que o suyo parlamento (Althing) se suspendió dende 1799 dica 1845, a la republica insular se le atribuye o merito d'haber sosteniu o parlamento mas antigo y de mayor duración d'o mundo.

Dica o sieglo XX, Islandia dependeba en gran medida de la pesca y l'agricultura de subsistencia. A industrialización de la pesca y la aduya d'o Plan Marshall dimpués d'a Segunda Guerra Mundial trayioron prosperidat y Islandia se convirtió en una d'as nacions mas ricas y desembolicadas d'o mundo.

Fuertement trucau por a crisi financiera mundial, tot o sistema bancario d'o país falló sistematicament en octubre de 2008, o que provocó una crisi economica y o colapso d'as tres bancos mas grans d'o país. A crisi provocó una malagana politica substancial. Pa 2014, a economía islandesa s'heba recuperau significativament, en gran parte a causa de l'augmento d'o turismo.

Cheografía

Islandia se troba en a confluencia d'os oceanos Atlantico y Arctico. A isla prencipal ye completament a o sud d'o Cerclo Polar Arctico, que trascruza a chicota isla islandesa de Grímsey frent a la costa norte d'a isla prencipal. O país se troba entre as latituz 63 y 68 ° N, y as longarias 25 y 13 ° O.

Islandia ye la 18ª isla mas gran d'o mundo y a segunda isla mas gran d'Europa dimpués de Gran Bretanya.

A isla prencipal tien 101.826 km2, pero tot o país tiene 103.000 km2 de grandaria, d'os cuals o 62,7% ye tundra. Arredol de 30 islas menors se troban en Islandia, incluidas as poco pobladas Grímsey y Vestmannaeyjar. Os lacos y cheleras cubren o 14,3% d'a suya superficie; solament o 23% tiene vechetación. Os lacos mas grans son l'entibo de Þórisvatn: 83–88 km2 y Þingvallavatn: 82 km2 ; atros lacos importants incluyen Lagarfljót y Mývatn. Jökulsárlón ye o laco mas fundo con 248 m.

A elevación mas alta d'Islandia ye de 2110 m en Hvannadalshnúkur (64 °00'N 16 °39'O).

Volcans

A isla ye muit activa cheolochicament con muitos volcans, incluius Hekla, Eldgjá, Herðubreið y Eldfell. A erupción volcanica de Laki en 1783-1784 provocó una fambrera que mató a cuasi una cuatrena parti d'a población d'a isla.

O 21 de marzo de 2010, o volcán Eyjafjallajökull, en o sud d'Islandia, fació erupción por primera vegada dende 1821, o que obligó a 600 personas a fuyir d'os suyos fogars. Atras erupcions o 14 d'abril obligoron a cientos de personas a abandonar os suyos fogars. A boira resultant de cenisa volcanica provocó una gran interrupción en os viaches aerios por Europa.

Clima

O clima d'a costa d'Islandia ye subartico. A calida corrient de l'Oceano Atlantico asegura temperaturas anyals cheneralment mas altas que en a mayoría d'os puestos de latitut semellant en o mundo. Manimenos a suya proximidat a l'Arctico, as costas d'a isla remaneixen libres de chelo entre l'hibierno. As incursions de chelo son raras, a zaguera d'as cuals ocurrió en a costa norte en 1969.

O clima vareya entre as diferents partes d'a isla. En cheneral, a costa sud ye mas calida, humida y ventolera que a norte. As tierras altas centrals son a parte mas freda d'o país. As zonas baixas de l'interior d'o norte son as mas aridas. As nevadas en hibierno son mas comuns en o norte que en o sud.

A temperatura de l'aire mas alta rechistrada estió de 30,5 °C o 22 de chunio de 1939 en Teigarhorn, en a costa sudeste. O mas baixo estió -38 °C o 22 de chinero de 1918 en Grímsstaðir y Möðrudalur en l'interior d'o nord-este. Os estrimos de temperatura pa Reykjavík son 26,2 °C o 30 de chulio de 2008 y -24,5 °C o 21 de chinero de 1918.

Organización politico-administrativa

Rechions

Islandia se trestalla en ueito rechions (en islandés: Landsvæðun):

As rechions de Islandia.

No.	Rechión	Nombre nativo	Población en 2020[3]	Aria(km²)	Densidat de población (por km²)	Capital
1	Districto d'a capital	Höfuðborgarsvæðið	233,034	1,062	214.91	Reykjavík
2	Peninsula d'o Sud	Suðurnes	27,829	829	32.71	Keflavík
3	Rechión occidental	Vesturland	16,662	9,554	1.73	Borgarnes
4	Fiordos d'o Ueste	Vestfirðir	7,115	9,409	0.75	Ísafjörður
5	Rechión norueste	Norðurland vestra	7,322	12,737	0.57	Sauðárkrókur
6	Rechión nord-este	Norðurland eystra	30,600	21,968	1.39	Akureyri
7	Rechión de l'este	Austurland	13,173	22,721	0.57	Egilsstaðir
8	Rechión d'o sud	Suðurland	28,399	24,526	1.11	Selfoss
	Islandia	Ísland	364,134	102,806	3.47

Diez ciudaz mas importants

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Nombre	Población en 2017
1	Reykjavík	128,793
2	Kópavogur	36,975
3	Hafnarfjörður	29,799
4	Reykjanesbær	18,920
5	Akureyri	18,925
6	Garðabær	16,299
7	Mosfellsbær	11,463
8	Árborg	9,485
9	Akranes	7,411
10	Fjarðabyggð	5,070

Cheografía humana y sociedat

Demografía

Islandia conta con una población de 330,610 habitants (2015), en una superficie de 103.125 km² y una densidat demografica de tasament 2,9 hab/km², a mas baixa d'as nacions independients d'o continent europeu.

A población d'o país ye distribuida basicament en a costa mas meridional d'a isla. O sudueste ye a rechión mas densament poblada, an o clima oceanico ye mas benigno a causa d'a influencia directa d'a corrient d'o Golfo.

O centro y norte son practicament amortaus a consecuencia d'a sequera de tierras habitualment cubiertas de chelo y un clima subartico mas rigoroso, particularment entre o crudo hibierno.

Se creye que a población d'a isla varió de 40.000 a 60.000 en o periodo que va dende l'asentamiento inicial dica meyaus d'o sieglo XIX. Entre ixe tiempo, hibiernos fríos, cenisas d'erupcions volcanicas y plagas afectoron negativament a la población en cuantas ocasions. I habió 37 anyos de fambrera en Islandia entre 1500 y 1804. O primer censo se levó a cabo en 1703 y reveló que a población yera alavez de 50.358. Dimpués d'as destructivas erupcions volcanicas d'o volcán Laki entre 1783-1784, a población aconsiguió un minimo d'arredol de 40.000. A millora d'as condicions de vida ha provocau un rapido augmento d'a población dende meyaus d'o sieglo XIX, d'aproximadament 60.000 en 1850 enta 320.000 en 2008.

Gastronomía

Gran parti d'a cocina d'Islandia se basa en peix, cordero y productos lactios, con poco u garra uso de yerbas u especias. A causa d'o clima d'a isla, as fruitas y verduras cheneralment no son un component d'os platos tradicionals, encara que l'emplego d'hibernaders los ha feito mas comuns en a minchada contemporania. O Þorramatur ye una selección de cocina tradicional que consta de muitos platos, y se gosa consumir arredol d'o mes de Þorri (chinero). Os platos tradicionals tamién incluyen skyr (un queso semellant a o yogur), hákarl (tiburón curau), carnero curau, cabezas de uella, morciella, Flatkaka (pan plano), peix seco y pan de mestura.

Esporte

Eiður Smári Guðjohnsen, o chugador mes conoixito d'Islandia chugando con o FC Barcelona.

O prencipal esporte tradicional d'Islandia ye o glima, una forma de luita antiga, pero os mes practicatos son os esportes d'hibierno, o handbol, l'atletismo, o fútbol, o baloncesto, y o tiro.

Referencias

1. (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
2. (en) Iceland en "The World Factbook" d'a CIA
3. Population by municipality, age and sex 1998-2020 - Division into municipalites as of 1 January 2020

Estaus d'Europa

Abkhasia^3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia^2 | Austria | Azerbaichán^1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán^1 | Croacia | Cheorchia^1 | Chipre^2 | Chipre d'o Norte^2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya^1 | Estonia | Finlandia | Francia^1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia^1 | Kosovo^3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud^3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia^1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria^3 | Turquía^1 | Ucraína | Vaticano

Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard

^1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. ^2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. ^3 Parcialment reconoixiu. ^4 No reconoixito